8-р анги түүх

1. ТНУ-ЫН АРГА ЗҮЙ, ҮНЭЛГЭЭНИЙ БАГ
2020 ОН
ТҮҮХ-8-Р АНГИ

2. ХИЧЭЭЛИЙН ТАНИЛЦУУЛГА
БҮЛЭГ СЭДЭВ:
ЭЭЛЖИТ
ХИЧЭЭЛ
/80 МИНУТЫН
БАГЦ/
СЭДЭВ 1: МОНГОЛЧУУД ЭРХ ЧӨЛӨӨ, ТУСГААР ТОГТНОЛЫНХОО ТӨЛӨӨ
ТЭМЦСЭН НЬ
СЭДЭВ 2: МАНЖ ЧИН УЛСЫН МОНГОЛЫГ ЗАХИРСАН БОДЛОГО
СЭДЭВ 3: МОНГОЛД БУРХНЫ ШАШИН ӨРГӨН ДЭЛГЭРСЭН НЬ
СЭДЭВ 4: XVIII – XX ЗУУНЫ ЭХЭН ҮЕИЙН МОНГОЛЧУУДЫН АМЬДРАЛ
XVIII – XX ЗУУНЫ ЭХЭН ҮЕИЙН МОНГОЛ БА ДЭЛХИЙ ДАХИН

3. ТҮҮХ 8-Р АНГИ
ЭЭЛЖИТ ХИЧЭЭЛ-1
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Монголчууд Дай чин улсын эрхшээлд орсноор эрх чөлөө, тусгаар
тогтнолынхоо төлөө тэмцэх шаардлага тулгарав. 1755 – 1758 оны бослого
тэмцэл нь өргөн далайцтай тэмцэл байв. Тэмцлийн арга хэлбэр нь зэвсэглэн
босох, заргын бичиг үйлдэж заалдах, дугуйлангийн хөдөлгөөн, алба хаях,
нутаг хошуунаасаа оргон зайлах, ганцаарчлан тэмцэх зэрэг олон янз байсан.
Үүний нэг илрэл нь шилийн сайн эрсийн тэмцэл байв.
СЭДЭВ:
МОНГОЛЧУУД ЭРХ
ЧӨЛӨӨ, ТУСГААР
ТОГТНОЛЫНХОО
ТӨЛӨӨ ТЭМЦСЭН НЬ
“ Эх орноо хамгаалах
хэрэгт эр бие, энэ нас
хайран үгүй”
Хойдын жанжин
Амарсанаа
“Төр, үр хоѐр минь мөнх
оршиг”
Хотгойдын шадар ван
Чингүнжав

4. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Зарим томоохон тэмцэл хөдөлгөөнүүд:
 1800 онд Сэцэн хан аймгийн чуулган дарга Санжайдоржтой ардууд заалдан тэмцсэн хэрэг
 1815 оны Түшээт хан аймгийн ван Цэдэндоржийн хошууны заргын хэрэг
 1880 оны Онолтоор удирдуулсан Улиастайн цэргийн бослого
 1881 оны Их хүрээний лам нарын бослого
 1900 онд Энхтайваны удирдлагаар гарсан Улиастайн 2000 цэргийн бослого
 1903 – 1918 онд завсартайгаар үргэлжилсэн Засагт хан аймгийн ард Аюушийн тэмцэл
 1910 оны Их Хүрээний үймээн тэмцэл
ТҮҮХ 8-Р АНГИ
Монголчууд үндэс угсаагаа марталгүй, уламжлалт аж амьдрал,ѐс заншил,
соѐл, өв уламжлалаа орхиж гээлгүй, үндэсний үзэл, ухамсараа хадгалан,
сэтгэлгээний эрх чөлөөг эрхэмлэн, оюуны дархлаагаа алдалгүй, бататган
бэхжүүлсээр ирсэн нь оршихуйн төлөө тэмцэл байлаа.
1868 онд Сэцэн хан аймгийн Чуулган дарга байсан жүн ван Тогтохтөр эх нутгийнхаа
бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалахын төлөө идэвхтэй тэмцэгчдийн нэг юм.

5. ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
......
Дараах асуултанд оновчтой хариултыг өгнө үү?
1. Монголчууд яагаад бослого тэмцэл өрнүүлэх болсон бэ?
2. Бослого тэмцлийг олон түмэн яагаад дэмжиж байв?
3. Амарсанаа, Чингүнжав нарын тэмцэл монголын ард түмний зүрх сэтгэлд юуг
үлдээсэн бэ?
4. Чингүнжавын тэмцлийг дарахад, баригдаж, гэр бүлээрээ хөнөөлгөхөд урвагчдын
оролцоо их байсан гэдэг. Үүнээс ямар дүгнэлт хийж, сургамж авч болох вэ?
5. “Хүний эрхээр жаргахаар өөрийн эрхээр зов”, “Эх нутгийн шороо алт ”, “Тусгаар
тогтнол – 81 зоос” сэдвүүдээс сонгон 80-120 үгтэй зохион бичлэг бичнэ үү?
6. Сурах бичигний 77 – 81 хуудасны мэдээллийг уншиж судлан дэвтэрт товч тэмдэглэл
хөтлөнө үү?
АШИГЛАХ МАТЕРИАЛ: (Түүх VIII – УБ 2015 .,77 – 81 тал. Монгол улсын түүх IV боть,УБ
2004, Britanica 1, 6,7. XX зуун цахим ном 2 хэсэг)
ТҮҮХ 8-Р АНГИ

6. ТҮҮХ 8-Р АНГИ
ЭЭЛЖИТ ХИЧЭЭЛ-2
СЭДЭВ:
МАНЖ ЧИН УЛСЫН
МОНГОЛЫГ
ЗАХИРСАН БОДЛОГО
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Манж Чин улс монголчуудыг эрхшээлдээ хянан захирч байх төрийн бодлогоо
хэрэгжүүлэх зорилгоор “Гадаад Монголын Төрийг Засах Явдлын Яам”
(ГМТЗЯЯ)-ыг байгуулж “Монгол цаазын бичиг”, “ГМТЗЯЯ-ны хууль зүйлийн
бичиг” зэргийг батлан гаргаж, монголчуудыг чандлан захирах бодлогоо
хуульчилжээ. Монголын газар нутаг, хүн амын дээд эзэн нь Манжийн хаан
болж Ар Монголд Манжийн төр захиргааны удирдлагыг хэрэгжүүлдэг,
монголчуудыг баримтлан захирдаг газар нь Улиастайн Манж жанжны газар,
Хүрээ болон Ховдод суух Манж амбаны газрууд байлаа.

7. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ТҮҮХ 8-Р АНГИ
Манжийн төрөөс Монголд авч
хэрэгжүүлсэн зарим арга хэмжээ
Алба гувчуур: Монголчууд Манжийн хаанд болон улсад есөн цагаан, Бээжинд жасаалах, сүрэг
адуулах, албан тарианы, ангийн үсний, зоог шүүсний, цэрэг, харуулын, өртөөний, хурал номын, засаг
захиргааны зардал гэх мэт төрөл бүрийн алба залгуулдөг байв. Тэрчлэн хамжлага ардууд харъяа
ноѐндоо гувчуур төлдөг байлаа.
Манжийн есөн эрүү: Манжийн төр монголчуудыг гэсгээн
цээрлүүлэх, ял шийтгэл оноохдоо хэрэгтнийг шаахайдах,
мүглэнд хийх, талхидах, савслага, хонгор азарга, хулс шаах,
төөнөх банздах, туйпуу сугалах гэсэн 9 эрүүг хэрэглэдэг
байжээ.
Худалдаа, мөнгө хүүлэл: XVII – XIX зууны эхэн хүртэл
Манжийн төр хятад худалдаачид иргэдийг Монголд бөөнөөр
нь оруулахгүй, хянан зохицуулж байсан нь монголчуудыг
холбоотон, түшиг болгон цэрэг харуулын хэрэгт ашиглах,
эдийн засаг нь доройтох, эсэргүүцэл тэмцэл гарахаас
болгоомжилсон зэрэг шалтгаантай байв. Хятадын
худалдаачид эд бараа, мөнгийг монголчуудад жилд 36%-ийн
хүүтэйгээр зээлдүүлээд 3 жилийн дотор өрийг төлж дуусгахыг
шаарддаг. Гэвч Монголчууд өрөө хугацаанд нь төлж чаддаггүй
тул үүнийг далимдуулан өнгөрсөн хугацаанд үржсэн хүүг нэмж
их болгоод төлөх хугацааг дахин 3 жилээр сунгаж хүү
үржүүлдэг байжээ.

8. ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
ЭЭЛЖИТ ХИЧЭЭЛИЙН БАТАТГАЛ СОРИЛ
Өөрийгөө сориорой
Манж Чин улс монголд ямар зорилготойгоор Гадаад Монголын Төрийг Засах Явдлын Яамыг байгуулсан бэ?
А. Монголын ард түмнийг засаглан хуваах В. Монголчуудыг эрхшээлдээ хянан захирч байх
С. Монголчуудыг гадаад ертөнцөөс тусгаарлах D. Монголчуудын газар нутгийг хураан авах
2. Манжийн үеийн Монголын засаг захиргааны хамгийн том нэгж нь ................байв.
А. Манжийн хаан В. Хошуу С. Аймаг D. Сум E. Чуулган
3. Монголчуудын Манжийн хаанд барьж байсан есөн цагааны албанд юу юу багтаж байв?
А. Цагаан идээ, 8 цагаан хонь В. 8 цагаан хонь, 1 цагаан морь
С. 8 цагаан морь, 1 цагаан тэмээ D. 8 цагаан морь, 1 цагаан үхэр
4. XX зууны эхэнд Ар Монголоос худалдаачид хичнээн хэмжээний бог малыг хөлөөр нь гадагш гаргаж байсан бэ?
А. 800000 В. 70000 C. 3000 D. 100000
5. Манжийн хаан Шадар ван Чингүнжавыг хэрхэн цаазалсан бэ?
А. Мүглэнд хийж В. Хумсны нь завсраар хулс шааж
С. 81 зоосны нүхээр махыг нь огтолж D. Туйпуу сугалах
2. Сурах бичигний 82-86 дах хуудасны нэмэлт мэдээллийг уншиж судлан дэвтэрт гол ойлголт, санааг тэмдэглэх
3. Сурах бичигний 82, 84,85 хуудасны асуулт даалгавруудыг хийж гүйцэтгээрэй.
Ашиглах материал: ТҮҮХ VIII УБ 2015, Монгол Улсын түүх IV боть УБ 2004,
Britanica , “XX зууны эхэнд” цахим ном
ТҮҮХ 8-Р АНГИ

9. ТҮҮХ 8-Р АНГИ
ЭЭЛЖИТ ХИЧЭЭЛ-3
СЭДЭВ:
МОНГОЛД БУРХНЫ
ШАШИН ӨРГӨН
ДЭЛГЭРСЭН НЬ
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Монголд бурхны шашин хоѐр ч удаа төрийн шашин болж байсан хэдий ч өргөн дэлгэрч
чадаагүй. Харин XVI зууны II хагасаас Монголд Төвөд лам Зонховын үндэслэсэн
бурханы шашны шарын урсгал хүчтэй дэлгэрч бөө мөргөлийг шахах бодлого хүчтэй
явагдсан. Монголын нийгэмд лам нарын давхраа шинээр бий болж, бурхны шашны
нөлөө амьдралын бүхий л хүрээнд нэвтэрсэн. Монголд бурхны шашин өргөн
дэлгэрэхэд Ширээт гүүш цорж, Майдар хутагт, Жалханз хутагт, Зая бандида
Намхайжамц, Өндөр гэгээн Занабазар, Зая бандида Лувсанпэрэнлэй зэрэг шашны
зүтгэлтнүүд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн. Шашны хүрээ, хийдүүд тэр үеийн Монголын
нийгэмд суурин газрын үүргийг гүйцэтгэж байв. Мөн хүрээ хийдүүд тухайн үеийн соѐл,
боловсрол, урлаг, шинжлэх ухааны төв болж байв.

10. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Монголд бурхны шашин өргөн дэлгэрэхэд нөлөөлсөн хүчин зүйлс
ТҮҮХ 8-Р АНГИ
Монгол улсын хувьд Төвөдийн хувьд
Төр улсын зүгээс лам нарын эрх дархыг хуульчлан бэхжүүлж, дэмжих
бодлого явуулсан.
Монголчуудыг шашиндаа оруулснаар нөлөөнийхөө хүрээг
тэлэх, Төв Азид өөрийн эзлэх байр суурь, нэр хүндийг өсгөх
зорилготой байв.Бөөгийн хойлоглох ѐсыг халж, ноѐд язгууртнуудыг оршуулахад хүн,
амьтны амь таслахыг хориглосон явдал нийт ардуудын сэтгэлд
нийцэж, шашныг эерэгээр хүлээн авахад нөлөөлсөн.
Жирийн олон түмнийг бурхны шашинд оруулахын тулд лам бологсдыг
дэмжиж, эдийн засгийн урамшуулал үзүүлсэн нь шашин дэлгэрэхэд
хөшүүрэг болов.
Төвөдийн шашны зүтгэлтнүүд өөрийн тусгаар тогтнолын
хэрэгт Монголоос цэрэг, улс төрийн дэмжлэг авах
зорилгоор шашнаа дэлгэрүүлж монголчуудтай холбоо
тогтоох давхар сонирхолтой байв.
Ихэс ноѐд эзэмшил нутаг, албат харъяат, эд баялаг, эрх мэдлээ
булаалдан дэмцэлдсэн нь жирийн олон түмнийг дайн дажнаас
залхааж, тайван амьдралыг хүсэх болсон нь бурхны шашны үзэл
санаатай тохирч байв.
Монголын улс төрийн нэгдмэл байдлыг сэргээн бэхжүүлэхэд шашныг
ашиглах, түүнд тулгуурлан монголчуудыг оюун санааны хувьд нэгтгэх
бодлгоыг Монголын эрх баригчид баримталж байсан.

11. ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
Асуултанд хариулна уу?
1. Бурханы шашин гэж ямар шашин бэ? Бурханы шашинтай хүн гэж ямар хүнийг хэлэх
вэ?
2. Бурханы шашны “Хутагтын дөрвөн үнэн”-ийг нэрлэнэ үү?
3. Бурханы шашны сургаалийн гол үзэл санааг товч тодорхойлно уу?
4. Сурах бичигний 90 хуудасны Мэдээлэл-1, Мэдээлэл – 2 уншиж гол агуулгыг
тэмдэглэнэ үү?
5. Сурах бичигний 92 дугаар хуудасны Үр дүнг нэгтгэх, танилцуулах даалгаврын
асуултанд хариулна уу?
6 Өөрийн оршин суугаа газрын гандан хийдийн талаар мэдээлэл бэлтгэх
Ашиглах материал: (ТҮҮХ VIII УБ 2015 88 – 92 х, Монголчууд XX зууны эхэнд. Зурагт
түүх.УБ 2011, )
ТҮҮХ 8-Р АНГИ

12. ТҮҮХ 8-Р АНГИ
ЭЭЛЖИТ ХИЧЭЭЛ-4
СЭДЭВ:
XVIII – XX ЗУУНЫ
ЭХЭН ҮЕИЙН
МОНГОЛЧУУДЫН
АМЬДРАЛ
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
Манжийн төрийн бодлогоор эрчүүдийг ихээр цэрэгт татахыг больж, цөөн
тооны байнгын цэрэгтэй болгосон нь монголчуудын амьдралын хэв маягт
өөрчлөлтийг авчирсан. Энэ үеэс эхлэн бие хаа тэгш, иж бүрэн хэрэглэл бэл
сайтай, сайхан морь унасан эрчүүд нийгэмд дээгүүр байр суурийг эзлэх
болжээ. Эмэгтэйчүүд хоол унд хийж, үнээ малаа саан, цагаан идээ хийж, төл
малаа арчилж, хувцас хунар оѐх, үр хүүхдээ асрах зэрэг ажлыг гүйцэтгэдэг
байв. Монгол гэр бүл эрэгтэй хүүхдээ лам болгохыг зорьдог болжээ. Учир нь
лам нарын суудаг хүрээ хийд монголчуудын боловсрол эзэмших гол суурин
газар болоод байв.
Манжийн эрхшээлийн энэ үед Монголчуудын аж төрөл урьдынхаасаа төдий л
өөрчлөгдөөгүй боловч зарим эрхлэх аж ахуйд өөрчлөлтүүд гарсан.

13. АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
.
ТҮҮХ 8-Р АНГИ
Тухайлбал, мал маллагаанд саравчтай хашаа, задгай хороо барьж ашиглах, өвс хадлан
бэлтгэх, малын үүлдэр угсаа сайжруулах арга ажиллагаа нэвтэрч хөгжсөн. Мөн энэ үед
худалдаа эрхлэх явдал монголчуудын аж амьдралд тодорхой байр эзлэх болсон.
Монголчууд мал, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн, түүхий эд болон байгалийн баялаг, ангийн
бүтээгдэхүүн зэргийг худалдаалах болжээ. Монголчуудын уламжлалт зан үйлд бурхны
шашны нөлөө тусгал ихээхэн нэвтэрсэн. Монгол наадам хэлбэржин тогтворжсоноос гадна
олон зүйлийн тоглоом наадгай дэлгэрсэн юм

14. ДАСГАЛ,
ДААЛГАВАР
ЭХ
СУРВАЛЖ
АГУУЛГА, МЭДЭЭЛЭЛ
1. Сурах бичигний 93, 94 дүгээр хуудасны Баримтуудыг уншиж өөрийн дүгнэлтийг
хийнэ үү?
2. Сурах бичигний 93-95 дах хуудасны мэдээллийг уншиж боловсруулан дараах
асуултанд хариулна уу?
 Манжийн төр Монгол эрчүүдийг цэрэгт татахыг больж гандан хийд байгуулагдаж
эрэгтэй хүүхдүүдийг лам болгохыг дэмжиж байсны учир юу вэ?
 Монгол гэр бүл эрэгтэй хүүхдээ лам болгохыг урьтал болгож байсны ач холбогдол
юу вэ?
Ашиглах материал: (ТҮҮХ VIII УБ 2015 93 – 95 х, Монголчууд XX зууны эхэнд. Зурагт
түүх.УБ 2011, )
ТҮҮХ 8-Р АНГИ

15. ХИЧЭЭЛДЭЭ
ИРЭХДЭЭ
ГҮЙЦЭТГЭЖ
ИРЭХ
ДААЛГАВАР
1. Багшийн өгсөн загварын дагуу түлхүүр үгүүдээр Синкуайн буюу 5 мөрт бичих
ТҮЛХҮҮР ҮГ: Манжийн төр, түүх,
сургамж, бурхан, сүм, Монгол хүн,
урвагч, тэмцэгч, Чингүнжав
2. Манжийн үед Монголд баригдсан
Амарбаясгалант хийд, Төвхөн хийд,
Эрдэнэзуу хийд, Манзуширын хийд
зэрэг томоохон хийдүүдээс сонгон
мэдээлэл бэлтгэж ирэх
3. “Манжийн захиргаан дахь Монголчууд” эсээ бичээрэй.
ТҮҮХ 8-Р АНГИ
Загвар Жишээ
1. Гарчиг 1. Шашин
2. 2 тэмдэг нэр 2. Шарын, бөөгийн
3. 3-н үйл үг 3. шүтэх, дэлгэрэх,
нөлөөлөх
4. 4-5 үгнээс бүтсэн өгүүлбэр 4. Манжууд шашны үзэл
номлолыг ашигласан.
5. 1 Нэр үг 5. Итгэл үнэмшил