1. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
1
Ελόηεηα 1ε
(318e-320c)
Μπνξεί ε αξεηή λα γίλεη αληηθείκελν δηδαζθαιίαο;
Οη ζηφρνη ηεο ελφηεηαο είλαη:
1) λα θαηαλνήζνπλ νη καζεηέο:
ην ζέκα ηνπ δηαιφγνπ.
ηηο αξρηθέο ζέζεηο ησλ δχν ζπλνκηιεηψλ.
2) λα αληηιεθζνχλ ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ ΢σθξάηε θαη λα ηελ αμηνινγήζνπλ.
3) λα δηαθξίλνπλ ηηο κεζόδνπο ησλ δχν ζπλνκηιεηψλ, λα αηηηνινγήζνπλ ηηο επηινγέο ηνπο θαη λα ηηο
ζπγθξίλνπλ.
΢ηελ ελφηεηα απηή ζα παξαθνινπζήζνπκε ηνπο δχν ζπλνκηιεηέο, ηνλ Πξσηαγφξα θαη ηνλ
΢σθξάηε, λα δηαηππψλνπλ ηελ αξρηθή ηνπο ζέζε γηα ην ζέκα ηνπ δηαιφγνπ, αλ ε αξεηή δηδάζθεηαη
ή φρη, θαη ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ ΢σθξάηε. ΢ην ηέινο ηεο ελφηεηαο, ν Πξσηαγφξαο
αλαθνηλψλεη ηηο κεζφδνπο πνπ ζα αθνινπζήζεη γηα ηελ ππνζηήξημε ηεο ζέζεο ηνπ θαη ηελ
αλαζθεπή ησλ ζσθξαηηθψλ επηρεηξεκάησλ.
ΕΘ΢ΑΓΩΓΘΚΑ
1. Δνκή δηαιόγνπ
΢ηνλ πιαησληθφ δηάινγν Πξσηαγφξαο θαη ζπγθεθξηκέλα ζηηο ελφηεηεο πνπ ζα κειεηήζνπκε,
ν ΢σθξάηεο θαη ν Πξσηαγφξαο, σο νη θχξηνη ζπλνκηιεηέο, εθζέηνπλ ηηο απφςεηο ηνπο ζρεηηθά κε ην
αλ ε αξεηή δηδάζθεηαη. Δηδηθφηεξα, παξαθνινπζνχκε ηνλ Πξσηαγφξα λα ππνζηεξίδεη φηη δηδάζθεη
ηελ επβνπιία, θαη ηνλ ΢σθξάηε λα πξνζπνηείηαη ην αληίζεην θαη λα ειέγρεη κε παξάζεζε δχν
επηρεηξεκάησλ ηελ νξζφηεηα απηήο ηεο ζέζεο ηνπ Πξσηαγφξα. Πξφθεηηαη δειαδή γηα κηα
«αληηινγία» (ιφγνο θαη αληίινγνο) ζρεηηθά κε ην δηδαθηφ ηεο πνιηηηθήο αξεηήο αλάκεζα ζηνπο δχν
θηινζφθνπο.
Θέκαηα θαηά (δηδαθηηθή) ελόηεηα ζηνλ Ππυηαγόπα ηνπ Πιάησλα (1ε
- 7ε
ελόηεηα)
1ε
ελόηεηα
Ο Πξσηαγόξαο δηδάζθεη ηελ επβνπιία
Ο ΢σθξάηεο ειέγρεη ηελ νξζφηεηα ηεο ζέζεο θαη ησλ επηρεηξεκάησλ ηνπ Πξσηαγφξα φηη ε
πνιηηηθή αξεηή δηδάζθεηαη, επηθαινχκελνο
ηη πηζηεχνπλ νη Αζελαίνη ζρεηηθά θαη
ηελ πεξίπησζε ησλ πνιηηηθψλ πνπ δελ κπνξνχλ λα δηδάμνπλ ηελ πνιηηηθή ηέρλε ζηα παηδηά
ηνπο.
Ο Πξσηαγφξαο αλαιακβάλεη λα απαληήζεη ζηελ πξφθιεζε ηνπ ΢σθξάηε κε κχζν.
2ε
ελόηεηα
Αξρή κύζνπ
Η δεκηνπξγία ησλ δψσλ απφ ηνπο ζενχο.
Πξνκεζέαο θαη Δπηκεζέαο, νη εληνινδφρνη ησλ ζεψλ: Ο Δπηκεζέαο κνηξάδεη εθφδηα ζηα δψα: α)
γηα λα αληηκεησπίδνπλ ερζξνχο, β) γηα λα πξνζηαηεχνληαη απφ ηηο θαηξηθέο ζπλζήθεο, γ) γηα λα
εμαζθαιίδνπλ ηξνθή θαη δ) γηα λα δηαηεξείηαη ε ηζνξξνπία ζηε θχζε.
3ε
ελόηεηα
΢πλέρεηα κύζνπ
Η απξνλνεζία ηνπ Δπηκεζέα.

2. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
2
Ο έιεγρνο ηνπ Πξνκεζέα θαη ε αλάιεςε πξσηνβνπιίαο απφ ηνλ ίδην ππέξ ηνπ αλζξψπνπ: Η
θινπή ησλ πξαθηηθψλ γλψζεσλ θαη ηεο θσηηάο απφ ηελ Αζελά θαη ηνλ Ήθαηζην (φρη φκσο θαη ηεο
πνιηηηθήο ηέρλεο απφ ηνλ Γία).
Η ηηκσξία ηνπ Πξνκεζέα γηα ηε θηιαλζξσπία ηνπ.
4ε
ελόηεηα
΢πλέρεηα θαη ηέινο ηνπ κύζνπ
Η γέλεζε ηνπ πνιηηηζκνχ (ζξεζθεία, γιψζζα, θαηνηθία, έλδπζε, ηξνθή).
Η πξνζπάζεηα ηεο θνηλσληθήο ζπλχπαξμεο ησλ αλζξψπσλ θαη ν δηπιφο θίλδπλνο αθαληζκνχ
ηνπο.
Σα «δψξα» ηεο αηδνχο θαη ηεο δίθεο απφ ηνλ Γία θαη ε εκθάληζε ηεο πνιηηηθήο θνηλσλίαο.
Η «θαζνιηθφηεηα ησλ δψξσλ». Σέινο ηνπ κχζνπ.
΢πκπέξαζκα: Η αλαγθαηφηεηα ηεο πνιηηηθήο αξεηήο νδεγεί ζηελ θαζνιηθφηεηά ηεο.
5ε
ελόηεηα
Απνδείμεηο γηα ηελ θαζνιηθόηεηα θαη ην δηδαθηό ηεο πνιηηηθήο αξεηήο
Απφδεημε ηεο θαζνιηθφηεηαο ηεο πνιηηηθήο αξεηήο: Η εηιηθξίλεηα θάπνηνπ γηα ηελ χπαξμε ή φρη
θαιιηηερληθήο ηθαλφηεηαο ζεσξείηαη πιενλέθηεκα. Σν αληίζεην ζπκβαίλεη ζηε δηθαηνζχλε: φινη
είλαη ή ππνρξεψλνληαη λα ιέλε φηη είλαη δίθαηνη.
Απφδεημε φηη ε αξεηή είλαη δηδαθηή: Σα έκθπηα κεηνλεθηήκαηα δελ δηνξζψλνληαη θαη πξνθαινχλ
ηε ιχπε γηα ηνπο θνξείο ηνπο. Σα επίθηεηα ειαηηψκαηα νθείινληαη ζηελ ειιηπή επηκέιεηα, άζθεζε
θαη δηδαζθαιία. Απηά δηνξζψλνληαη θαη γη’ απηφ ζπκψλνπκε, ηηκσξνχκε θαη ζπκβνπιεχνπκε ηνπο
θνξείο ηνπο. Δηδηθφηεξα ζπκψλνπκε, ηηκσξνχκε θαη ζπκβνπιεχνπκε φπνηνλ είλαη άδηθνο. Άξα ε
αξεηή δηδάζθεηαη, αθνχ ε αδηθία πνπ είλαη ην αληίζεηφ ηεο δηνξζψλεηαη κε απηνχο ηνπο ηξφπνπο
αληηκεηψπηζεο.
6ε
ελόηεηα
Η παηδεπηηθή ζεκαζία ηεο πνηλήο σο απόδεημε ηνπ δηδαθηνύ ηεο αξεηήο
Η έιινγε ηηκσξία απνβιέπεη ζηνλ ζσθξνληζκφ ηνπ άδηθνπ θαη ζηνλ παξαδεηγκαηηζκφ ηνπ
θνηλσληθνχ ζπλφινπ.
Σν απνηέιεζκα ηεο έιινγεο ηηκσξίαο πξνβάιιεηαη ζην κέιινλ, άξα ε ηηκσξία έρεη απνηξεπηηθφ
ραξαθηήξα.
Με απηή ηε ινγηθή ρξεζηκνπνηνχλ ηελ πνηλή νη Αζελαίνη θαη νη άιινη άλζξσπνη.
΢πκπέξαζκα: Η αξεηή έρεη θαζνιηθφηεηα θαη είλαη δηδαθηή.
7ε
ελόηεηα
Γηαηί νη άξηζηνη πνιηηηθνί [δελ] δηδάζθνπλ ηελ πνιηηηθή ζηα παηδηά ηνπο.
Οη άξηζηνη δηδάζθνπλ ηελ πνιηηηθή ζηα παηδηά ηνπο, αιιηψο απηά ζα ζαλαηψλνληαλ ή ζα
εθδηψθνληαλ.
Η δηα βίνπ παίδεπζε ησλ Αζελαίσλ (ζηάδηα, θνξείο, ζθνπνί παίδεπζεο) ζπληζηά απφδεημε ηνπ
δηδαθηνχ ηεο αξεηήο.

3. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
3
Ζεηήκαηα Μεζόδνπ θαη ζηόρσλ
Παξάιιεια κε ηελ παξαθνινχζεζε ηνπ θηινζνθηθνχ δηαιφγνπ ζε επίπεδν ηδεψλ, κπνξνχκε
λα δνχκε θαη ηηο επηινγέο ησλ δχν θηινζφθσλ ζηηο κεζφδνπο πνπ πηνζεηνχλ, γηα λα εθζέζνπλ ηηο
απφςεηο ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα ζηεξίμνπλ ηνπο ζηφρνπο ηνπο.
Γηαγξακκαηηθή απφδνζε ησλ επηινγψλ κεζφδνπ θαη ησλ ζηφρσλ ζην εμεηαδφκελν θείκελν:

4. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
4
ΔΟΜΘΚΑ ΢ΣΟΘΥΕΘΑ ΣΟΤ ΚΕΘΜΕΝΟΤ
Ο Πξσηαγφξαο εμεγεί ζηνλ Σσθξάηε ηη δηδάζθεη ζηνπο λένπο πνπ παξαθνινπζνχλ ηα καζήκαηά ηνπ.
Οη αληηξξήζεηο ηνπ Σσθξάηε.
Σν αληηθείκελν δηδαζθαιίαο
ηνπ Πξσηαγφξα
"Σν κάζεκα [ην νπνίν δηδάζθσ] είλαη ε εὐ βνπιία, … είπε, "είλαη ην
κάζεκα πνπ ηζρπξίδνκαη πσο δηδάζθσ"
Η άπνςε ηνπ ΢σθξάηε θαη ηα επηρεηξήκαηα πνπ ηε ζηεξίδνπλ
1ν
επηρείξεκα: νη Αζελαίνη
δελ πηζηεχνπλ φηη ε
πνιηηηθή αξεηή δηδάζθεηαη.
"Μάιηζηα, σξαία ηέρλε λα θαηέρεηο … είλαη πξνθαλέο πσο δελ
ζεσξνχλ φηη ην πξάγκα απηφ είλαη θάηη πνπ δηδάζθεηαη.
2ν
επηρείξεκα: νη πην ζνθνί
θαη άξηζηνη πνιίηεο δελ
κπνξνχλ λα κεηαδψζνπλ
ηελ αξεηή ζηα παηδηά ηνπο.
Απηή ηε ζηάζε θπζηθά δελ ηελ έρεη κφλν … κε καο αξλεζείο θαη
θάλε ην".
Οη κέζνδνη ηνπ Πξσηαγφξα "Όρη, ΢σθξάηε", είπε, … λα ζαο πσ έλαλ κχζν".
ΕΡΜΗΝΕΤΣΘΚΑ ΢ΥΟΛΘΑ
Α. ΣΟ ΑΝΣΘΚΕΘΜΕΝΟ ΣΗ΢ ΔΘΔΑ΢ΚΑΛΘΑ΢ ΣΟΤ ΠΡΩΣΑΓΟΡΑ:
"Σν κάζεκα ... ηζρπξίδνκαη πσο δηδάζθσ"
Γεληθό εξκελεπηηθό ζρόιην:
Δίλαη γλσζηφ φηη ν Πξσηαγφξαο ρξεζηκνπνηψληαο ηελ ηέρλε ηεο ινγηθήο θαη εηδηθφηεξα ηνπο
ιεγφκελνπο θνηλνχο ηφπνπο, δειαδή πξνεηνηκαζκέλα ζέκαηα πνπ έπξεπε νη καζεηέο ηνπ λα
απνκλεκνλεχζνπλ, δίδαζθε ηελ πνιηηηθή ηέρλε ζηνπο λένπο ηεο Αζήλαο, νη νπνίνη είραλ πνιηηηθέο
θηινδνμίεο. Η θήκε ηνπ θαη ην πιήζνο ησλ καζεηψλ ηνπ ζηελ Αζήλα ζπληζηνχζαλ ηεθκήξηα ηεο
απνηειεζκαηηθφηεηαο ηνπ δηδαθηηθνχ έξγνπ ηνπ θαη ελίζρπαλ ην θχξνο ηνπ ζηνπο πλεπκαηηθνχο
θχθινπο ηεο πφιεο θαη ηελ απηνπεπνίζεζή ηνπ. Σν δηδαθηηθφ ηνπ έξγν ζπκθσλνχζε κε ην βαζηθφ
θηινζνθηθφ αμίσκά ηνπ φηη «κέηξν φισλ ησλ πξαγκάησλ είλαη ν άλζξσπνο», φηη δειαδή ε θνηλή
ινγηθή ηνπ αηφκνπ απνηειεί ηνλ θξηηή θαη ηνλ γλψκνλα ηνπ νξζνχ θαη, ζπλεπψο ε αιήζεηα είλαη
ζρεηηθή θαη φρη απφιπηε.
Ο ΢σθξάηεο, ζην απφζπαζκα πνπ καο απαζρνιεί, δελ παίξλεη ζέζε θαλεξά ππέξ ή θαηά ηεο
ζνθηζηηθήο ζεψξεζεο ησλ πξαγκάησλ ζπλνιηθά. Όκσο ήδε δηαθαίλεηαη ε δηαθνξνπνίεζή ηνπ απφ
ηελ αληίιεςε ηνπ Πξσηαγφξα, θαζψο ν Πξσηαγφξαο αλαθέξεηαη ζε «ηθαλνύο πνιίηεο», ελψ ν ίδηνο
ζε «αγαζνύο πνιίηεο». Η δηαθνξά απηή βξίζθεηαη ζηε βάζε ηνπ ζηνραζκνχ θαη ηεο κεζφδνπ πνπ
επηιέγνπλ νη δχν ζπλνκηιεηέο ζε φιε ηε ζπλνκηιία ηνπο.
1. «Εὐβνπιία»: (<εὖ + βνπιεχνκαη = ζθέθηνκαη ζσζηά, παίξλσ ζσζηέο απνθάζεηο)
Ο Πξσηαγφξαο αξρίδεη λα απαληά κε ζαθήλεηα ζηα εξσηήκαηα πνπ ηνπ ηέζεθαλ πξνεγνπκέλσο
απφ ηνλ ΢σθξάηε ζρεηηθά κε ην αληηθείκελν ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ. Ιζρπξίδεηαη, ινηπφλ, φηη απηφ πνπ
δηδάζθεη ηνπο λένπο είλαη ε «εὐβνπιία», δειαδή ε ζσζηή ζθέςε θαη ιήςε απνθάζεσλ γηα:
α) ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ ηδησηηθή δσή («ηὰ νἰ θεῖ α»). Ο πνιίηεο, δειαδή, ζα γίλεη
ηθαλφηεξνο ζηε δηεπζέηεζε θαη νξγάλσζε ησλ ππνζέζεσλ ηνπ νίθνπ ηνπ.
΢πγθεθξηκέλα, «οἶ κορ» ζηελ αξραία Διιάδα δελ ζήκαηλε κφλν «ζπίηη», φπσο ζήκεξα, νχηε
δήισλε κφλν ηελ «νηθνγέλεηα» (δειαδή ην ζχλνιν ησλ κειψλ κηαο νκάδαο αλζξψπσλ πνπ
ζπλδένληαη κε ζπγγεληθνχο δεζκνχο). Ο «νἶ θνο», φπσο ιέεη ραξαθηεξηζηηθά ν Αξηζηνηέιεο ζηα
Πνιηηηθά ηνπ, ήηαλ ε κηθξφηεξε κνλάδα, ην κηθξφηεξν ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο θνηλσλίαο˙ θπζηθά,
εηδηθά ζηηο αξρατθέο θνηλσλίεο, ν νίθνο ήηαλ ζπλδεδεκέλνο θαη κε ηελ θαηνρή γεο (απηφ δελ ίζρπε
πηα αλαγθαζηηθά ζε θνηλσλίεο φπσο ε Αζήλα ηνπ 5νπ
αηψλα, κε αλεπηπγκέλε εκπνξηθή θαη
βηνηερληθή νηθνλνκία). Σν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ νίθνπ πάλησο, ζην ηδενινγηθφ επίπεδν, ήηαλ φηη είρε
κηα ζπλέρεηα κέζα ζηνλ ρξφλν, είρε παξειζφλ (ηνπο πξνγφλνπο) θαη κέιινλ (ηνπο απνγφλνπο). Γη’

5. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
5
απηφ θαη ήηαλ ππνρξέσζε θάζε ελήιηθνπ άλδξα λα ζεβαζηεί ην παξειζφλ ηνπ νίθνπ ηνπ θαη λα
εμαζθαιίζεη ηε ζπλέρεηά ηνπ ζην κέιινλ.
Άξα, ε θνηλσληθή ζηάζε θαη ην ήζνο θάζε άλδξα είρε ζπλέπεηεο φρη κφλν αηνκηθέο, αιιά
θαη σο πξνο ηε ζπληήξεζε θαη δηαηήξεζε ηνπ θχξνπο ηνπ νίθνπ ηνπ. Σα «οἰ κεῖ α» είλαη,
επνκέλσο, φιεο νη ππνζέζεηο πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή επκάξεηα ελφο
νίθνπ θαη απνηεινχζαλ έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα θαζήθνληα ηνπ ελήιηθνπ άλδξα. Άιισζηε, κφλν
αλ θάπνηνο κάζεη λα δηεπζεηεί ζσζηά ηηο ππνζέζεηο ηνπ νίθνπ ηνπ, είλαη ζε ζέζε λα δηεπζεηεί
ζσζηά θαη ηηο πνιηηηθέο ππνζέζεηο, πξάγκα πνπ πξνδίδεη ηε λννηξνπία ησλ αξραίσλ Διιήλσλ λα
ιεηηνπξγνχλ πεξηζζφηεξν σο κέιε ελφο ζπλφινπ παξά σο άηνκα.
Γεληθά νη δχν ζπλνκηιεηέο θαίλεηαη φηη δέρνληαη ζησπειά σο θνηλή βάζε ηεο εμέηαζεο πνπ
επηρεηξνχλ φηη ε πφιηο δελ αθπξψλεη ηνλ νίθν, αιιά ηνλ πξνυπνζέηεη θαη ζπγρξφλσο ηνλ ππεξβαίλεη
κε ζρέζε εζσηεξηθήο ακνηβαηφηεηαο, φπσο αθξηβψο ην δεκφζην ζπκθέξνλ δελ θαηαξγεί ην
αηνκηθφ, αιιά βξίζθνληαη ζε κηα ζρέζε αιιεινηξνθνδφηεζεο.
β) ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηε δεκόζηα δσή. Ο πνιίηεο, δειαδή, ζα γίλεη ηθαλφο ζην λα πξάηηεη θαη λα
κηιά γηα πνιηηηθά ζέκαηα θαη γηα ηηο ππνζέζεηο ηεο πφιεσο.
Παξαηεξνχκε φηη ν Πξσηαγφξαο ζε απηφ ην ζεκείν πξνηάζζεη ην ξήκα «πξάμεη», πνπ αθνξά
ηηο πνιηηηθέο απνθάζεηο θαη ελέξγεηεο, ελψ ηνπνζεηεί δεχηεξν ζηε ζεηξά ην ξήκα «κηιήζεη», πνπ
αθνξά ηνλ πνιηηηθφ ιφγν πνπ εθθξάδεηαη θπξίσο ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ (πξσζύζηεξν ζρήκα).
Η πξφηαμε απηή ζθφπηκα επηιέγεηαη απφ ηνλ Πξσηαγφξα, γηα λα ηνληζηεί φηη ε πνιηηηθή δξάζε
έρεη κεγαιχηεξε ζεκαζία απφ ηε ζεσξία. Μηα δεχηεξε εξκελεία ηεο ζεηξάο ησλ ξεκάησλ «πξάμεη
θαη κηιήζεη» ζπλδέεηαη κε ηνλ εκπεηξηζκφ ηνπ Πξσηαγφξα, θαζψο ππνζηεξίδεη φηη ε εκπεηξία/ην
εκπεηξηθφ δεδνκέλν θηλεί ηε λφεζε. Με απηή ηελ νπηηθή ε πξάμε (=εκπεηξηθφ δεδνκέλν)
ηξνθνδνηεί αλαγθαία ην λνεῖ λ θαη ηνλ ιφγν ηνπ αλζξψπνπ.
Άξα, ν ιφγνο παξάγεηαη κε βάζε ηα δεδνκέλα ηεο εκπεηξίαο θαη απνηειεί πξντφλ ηεο λνεηηθήο
επεμεξγαζίαο ηεο.
Απφ ηα παξαπάλσ πξνθχπηεη θαη ε ηεξάζηηα ζεκαζία πνπ είρε γηα ηνλ αξραίν Έιιελα ε
ζύδεπμε ιόγσλ θαη έξγσλ. Η ζηάζε απηή εθδειψλεηαη ήδε ζηα νκεξηθά έπε. ΢πγθεθξηκέλα, ζηε
ξαςσδία Ι ηεο Ιιηάδαο (ζη. 443), ν γέξνληαο Φνίληθαο θαιεί ηνλ Αρηιιέα λα γίλεη «κχζσλ ῥ εηὴ ξ
πξεθηήξ ηε ἔ ξγσλ», λα είλαη δειαδή ηθαλφο ζηα ιφγηα θαη ζηα έξγα, θαιφο νκηιεηήο θαη γελλαίνο
πνιεκηζηήο. Έθηνηε, δηακνξθψζεθε ζηαδηαθά ε άπνςε φηη ηα κεγάια ιφγηα πξέπεη λα
ζπλνδεχνληαη απφ αλάινγεο πξάμεηο, γηα λα έρνπλ αμία. Ο Θνπθπδίδεο κάιηζηα ζηνλ Ἐπηηάθην ζα
κηιήζεη κε έκθαζε γηα ηελ αλάγθε ιφγσλ θαη έξγσλ σο ζηνηρείσλ απνδεηθηηθψλ ηεο αλδξείαο θαη
γεληθά ηεο αξεηήο ησλ πνιηηψλ θαη ηεο πφιεσο. Άξα, αληηιακβαλφκαζηε φηη ην αληηθείκελν
δηδαζθαιίαο ηνπ Πξσηαγφξα αληαπνθξίλεηαη ζηελ απαίηεζε ησλ Αζελαίσλ γηα ζχδεπμε ιφγσλ θαη
έξγσλ. Δλ θαηαθιείδη, ν νινθιεξσκέλνο πνιίηεο νθείιεη κε ηελ πξάμε θαη ηνλ ιφγν ηνπ λα
δξαζηεξηνπνηείηαη θαη ζηελ ηδησηηθή θαη ζηε δεκφζηα δσή.
2. «Πνιηηηθή ηέρλε»
Ο φξνο «πνιηηηθή ηέρλε» απνδίδεηαη ζην θείκελφ καο κε ηνπο φξνπο «ἀ ξεηή», «εὐ βνπιία»,
«πνιηηηθὴ ἀ ξεηή» θαη «ἀ λδξὸ ο ἀ ξεηή». Όινη απηνί νη φξνη αθνξνχλ ηε δξάζε ηνπ αηφκνπ ζηελ
ηδησηηθή θαη ζηε δεκφζηα δσή σο πνιίηε, σο ππεχζπλνπ κέινπο δειαδή ηεο νξγαλσκέλεο πνιηηηθά
ζπκβησηηθήο νκάδαο, γηαηί κφλν κέζα ζηελ πφιε κπνξεί λα δξάζεη θαη λα θαηαμησζεί επεξγεηηθά
γηα ηνλ εαπηφ ηνπ θαη γηα ην ζχλνιν. Ο Πξσηαγφξαο, ινηπφλ, ηζρπξίδεηαη φηη κε ηε δηδαζθαιία ηνπ
κπνξεί λα κεηαδψζεη ζηνπο λένπο αξεηή, ήζνο, νξζή θξίζε, θξφλεζε θαη δεηλφηεηα ιφγνπ, ψζηε λα
δξνπλ κε επηηπρία ηφζν ζηηο ηδησηηθέο φζν θαη ζηηο δεκφζηεο ππνζέζεηο.
3. «... ελλνείο πσο αλαιακβάλεηο λα θάλεηο ηνπο άλδξεο ἀγαθοὺρ πολίηερ»
Η πνιηηηθή αξεηή, ζχκθσλα κε ηνλ ΢σθξάηε, ζπζρεηίδεηαη κε ηνπο «άλδξεο» θαη ηνπο
«αγαζνχο πνιίηεο».
Ο ιφγνο γηα ηνλ νπνίν ν θηιφζνθνο αλαθέξεηαη απνθιεηζηηθά θαη κφλν ζε «άλδξεο» είλαη
γηαηί ζηελ αξραία Διιάδα κφλνλ νη άλδξεο είραλ πιήξε πνιηηηθά δηθαηψκαηα. Ο ελήιηθνο

6. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
6
ειεχζεξνο άλδξαο είλαη ν θχξηνο ηνπ νίθνπ, δειαδή είλαη απηφο πνπ έρεη δηθαηψκαηα ηδηνθηεζίαο
πάλσ ζηελ πεξηνπζία θαη δηθαηψκαηα δηάζεζεο θαη δηνίθεζεο πάλσ ζηα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο˙ θαη
νη γπλαίθεο θαη ηα παηδηά θαη νη δνχινη ηεο νηθνγέλεηαο θεδεκνλεχνληαη απφ ηνλ θχξην ηνπ νίθνπ.
΢ην δεκφζην επίπεδν, νη ελήιηθνη ειεχζεξνη Αζελαίνη άλδξεο είλαη νη κφλνη πνπ έρνπλ δηθαηψκαηα
πνιίηε, νη κφλνη δειαδή πνπ έρνπλ δηθαίσκα λα ζπκκεηέρνπλ ζηηο ζπλειεχζεηο ηνπ δήκνπ, λα
εθιέγνληαη ζηα δηάθνξα αμηψκαηα ηεο πφιεσο, λα ζηξαηεχνληαη (πιελ νξηζκέλσλ εμαηξέζεσλ), λα
γίλνληαη κέιε ησλ δηθαζηεξίσλ θαη λα κελχνπλ ζηα δηθαζηήξηα ή λα παξνπζηάδνληαη σο κάξηπξεο
ζε απηά.
Απφ ηελ άιιε, ν φξνο «ἀ γαζόο» παξαπέκπεη ζην αγαζφ ηεο θαινθαγαζίαο πνπ δηείπε σο
αμία ηελ αξραία ειιεληθή θνηλσλία. Ο Έιιελαο άλδξαο έπξεπε λα είλαη «θαιὸ ο θἀ γαζφο».
΢πγθεθξηκέλα, ην επίζεην «θαιὸ ο» ππνδειψλεη έλαλ άλδξα κε σξαίν θαη γπκλαζκέλν ζψκα, ηθαλφ
λα εθπιεξψζεη ηα θαζήθνληά ηνπ σο νπιίηε, ελψ ην επίζεην «ἀ γαζὸ ο» ππνδειψλεη έλαλ άλδξα
ζψθξνλα, ζπλεηφ θαη κεηξεκέλν, κε απφιπηε απηνζπγθξάηεζε απέλαληη ζηα πάζε, κε ηθαλφηεηα
λα θξίλεη θαη λα δξα ιεινγηζκέλα ζηνλ ηδησηηθφ θαη θπξίσο ζηνλ δεκφζην βίν. Δδψ ν Πξσηαγφξαο
αλαθέξεηαη κφλν ζην δεχηεξν ζπζηαηηθφ απηνχ ηνπ ηδαληθνχ, ηελ αγαζφηεηα, γηαηί πξνθαλψο
κφλνλ απηή ελδηαθέξεη ηε ζπδήηεζε πνπ δηεμάγεηαη.
B. ΘΕ΢Η ΚΑΘ ΕΠΘΥΕΘΡΗΜΑΣΑ ΣΟΤ ΢ΩΚΡΑΣΗ ΓΘΑ ΣΟ "δηδαθηόλ" ΣΗ΢ ΑΡΕΣΗ΢:
"Μάιηζηα, σξαία ηέρλε ... κε καο αξλεζείο θαη θάλε ην"
Γεληθό εξκελεπηηθό ζρόιην:
΢ην απφζπαζκα πνπ εμεηάδνπκε, παξαηεξνχκε ζπλεπή εθαξκνγή ηεο καηεπηηθήο κεζφδνπ απφ
ηνλ ΢σθξάηε, ν νπνίνο πξνζπνηνχκελνο άγλνηα θαη εηξσλεπφκελνο, κε ηηο εξσηήζεηο ηνπ επηρεηξεί
λα ζπλαγάγεη απφ ηνλ ζπλνκηιεηή ηνπ ηεθκεξησκέλεο απφςεηο, λα «εθκαηεχζεη» ηειηθά απφ απηφλ
ηελ αιήζεηα κε ηελ θαηάιιειε εζσηεξηθή ελεξγνπνίεζή ηνπ. Η ζσθξαηηθή εηξσλεία σο «ηέρλαζκα
ηνπ Λφγνπ» δελ ππνηηκά νχηε πξνζβάιιεη ηνλ ζπλνκηιεηή, αιιά δηεπθνιχλεη ηνλ δηάινγν ησλ δχν
πξνζψπσλ, γηαηί απνηειεί ηξφπν ακθηζβήηεζεο ηόζν ηνπ άιινπ όζν θαη ηνπ «εγώ» ηνπ ίδηνπ
ηνπ νκηινύληνο, κε απνηέιεζκα λα ειεπζεξψλεη ηνλ ιφγν θαη λα επηηξέπεη ηελ θνηλή θηινζνθηθή
αλαδήηεζε ηεο αιήζεηαο. Δπηπιένλ, ν έιεγρνο ησλ ζέζεσλ ηνπ Πξσηαγφξα γίλεηαη απφ έλαλ
θηιφζνθν πνπ πξνζπαζεί φρη λα επηβάιεη ζηνλ ζπλνκηιεηή ηνπ ήδε έηνηκεο θαη παγησκέλεο
αληηιήςεηο, αιιά λα εμαζθαιίζεη ηελ θνηλή θηινζνθηθή αλαδήηεζε.
Δηδηθφηεξα ζην πιαίζην ηεο ζσθξαηηθήο εηξσλείαο κπνξνχκε λα παξαηεξήζνπκε φηη ηα
επηρεηξήκαηα ηνπ ΢σθξάηε ζε απηφ ην ζεκείν δείρλνπλ ηελ ηθαλφηεηα ηνπ θηινζφθνπ λα
πξνζαξκφδεη ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ ζηηο απαηηήζεηο ησλ πεξηζηάζεσλ. Υξεζηκνπνηεί ινηπφλ
ζηελ αξρή ηνπ ιφγνπ ηνπ απιντθά επηρεηξήκαηα πνπ κπνξνχλ λα θαηαλνήζνπλ φζνη έρνπλ
εθπαηδεπζεί ζηα ζνθηζηηθά ζηεξεφηππα (απηνί θπξίσο απνηεινχλ ην αθξναηήξηφ ηνπ ζηε
ζπγθεθξηκέλε ζθελή, αθνχ βξίζθεηαη ζηνλ ρψξν δηδαζθαιίαο ηνπ Πξσηαγφξα). Αληηκεησπίδεη ηελ
επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Πξσηαγφξα, ε νπνία αλαπαξάγεη ζνθηζηηθά ζηεξεφηππα, αξρηθά κε
επηρεηξήκαηα πνπ εθθξάδνπλ κηα εκπεηξηθή ζπιινγηζηηθή, νηθεία ζηνπο πνιινχο. Έηζη, κε ην
πξψην επηρείξεκα επηθαιείηαη ηνπο πνιινχο, ελψ κε ην δεχηεξν ηνπο εηδηθνχο, γηα λα ππνζηεξίμεη
ινγηθά ηελ ακθηζβήηεζή ηνπ γηα ην δηδαθηφ ηεο αξεηήο θαη λα θάλεη ηνλ ζπλνκηιεηή ηνπ λα
εθζέζεη αλαιπηηθά ηηο απφςεηο ηνπ. Βέβαηα ζηελ νηθνλνκία ηνπ δηαιφγνπ ε αλαιπηηθή θαη ζχλζεηε
επηρεηξεκαηνινγία ηνπ ΢σθξάηε ζα εθηεζεί ζηελ θηινζνθηθή θξηηηθή πνπ ζα αζθήζεη ζηνλ
Πξσηαγφξα, αθνχ ηνλ αθήζεη λα παξνπζηάζεη θαη λα ππνζηεξίμεη ηηο ζέζεηο ηνπ.

7. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
7
1. Η ζέζε ηνπ ΢σθξάηε
Αθνχ ν Πξσηαγφξαο δηαηχπσζε κε ζαθήλεηα πνην είλαη ην αληηθείκελν ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ θαη
ηε ζέζε ηνπ φηη ε πνιηηηθή αξεηή κπνξεί λα δηδαρζεί, ηνλ ιφγν παίξλεη ν ΢σθξάηεο, ν νπνίνο
εθθξάδεη κηα εληειψο αληίζεηε άπνςε:
α) ε πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη θαη
β) νη άλζξσπνη δελ κπνξνχλ λα ηε κεηαδψζνπλ ζε άιινπο.
Επηρεηξήκαηα ΢σθξάηε
Ο ΢σθξάηεο, γηα λα ζηεξίμεη ηηο παξαπάλσ ζέζεηο, δηαηππψλεη ηα εμήο επηρεηξήκαηα:
1ν
επηρείξεκα: «Μάιηζηα, σξαία ηέρλε ... θάηη πνπ δηδάζθεηαη»
Αποδεικηέα θέζη: ε πνιηηηθή αξεηή δελ είλαη θάηη πνπ δηδάζθεηαη.
Επισείπημα: ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ, φηαλ νη Αζελαίνη, νη νπνίνη είλαη ζνθνί, ζπδεηνχλ γηα
ζέκαηα πνπ απαηηνχλ ηδηαίηεξε ηερλνγλσζία, ζεσξνχλ ζσζηφ λα δέρνληαη ηε γλψκε κφλν ησλ
εηδηθψλ. Μάιηζηα, αλ θάπνηνο κε εηδηθφο επηρεηξήζεη λα εθθξάζεη ηε γλψκε ηνπ γηα ηα ζέκαηα
απηά, ηνλ απνδνθηκάδνπλ θαη ηνλ δηψρλνπλ. Αληίζεηα, φηαλ γίλεηαη ιφγνο γηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ
ηε δηνίθεζε ηεο πφιεο, δέρνληαη ηε ζπκβνπιή νπνηνπδήπνηε πνιίηε αλεμαξηήησο επαγγέικαηνο,
νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο ή θαηαγσγήο, γηαηί πηζηεχνπλ πσο φινη έρνπλ πνιηηηθή αξεηή ρσξίο λα
ηελ έρνπλ δηδαρηεί απφ πνπζελά.
Σςμπέπαζμα: Άξα, νη Αζελαίνη πηζηεχνπλ φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ είλαη θάηη πνπ δηδάζθεηαη.
2ν
επηρείξεκα: «Απηή ηε ζηάζε θπζηθά ... δελ ζεσξώ πσο ε αξεηή είλαη δηδαθηή»
Αποδεικηέα θέζη: νη πην ζνθνί θαη άξηζηνη ησλ πνιηηψλ καο δελ κπνξνχλ λα κεηαβηβάζνπλ απηή
ηελ αξεηή (ηελ πνιηηηθή αξεηή) πνπ έρνπλ νη ίδηνη ζε άιινπο.
Επισείπημα: γηα λα ζηεξίμεη ηελ παξαπάλσ ζέζε, ν ΢σθξάηεο ρξεζηκνπνηεί δχν εκπεηξηθά
παξαδείγκαηα:
- ν Πεξηθιήο δελ κπφξεζε λα κεηαδψζεη ηελ αξεηή πνπ ν ίδηνο θαηείρε ζηνπο γηνπο ηνπ,
- ν Αξίθξνλαο δελ κπφξεζε λα κεηαδψζεη ηελ πνιηηηθή αξεηή ζηνλ Κιεηλία.
Σςμπέπαζμα: Άξα, ε αξεηή δελ είλαη δηδαθηή.
Επηζήκαλζε: παξαηεξνχκε φηη ην δεχηεξν ζπκπέξαζκα ζρεηίδεηαη φρη κφλν κε ηε δεχηεξε
απνδεηθηέα ζέζε, αιιά είλαη θνηλφ θαη γηα ηελ πξψηε απνδεηθηέα ζέζε. Έηζη, ζπλάγεηαη ην
ζπκπέξαζκα φηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ε ζέζε είλαη κία, φηη δειαδή ε αξεηή δελ δηδάζθεηαη, θαη
παξνπζηάδεηαη ζαλ ζε ζρήκα «έλα κε δύν» (ἓ λ δηὰ δπνῖ λ).
2. Κξηηηθή ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο ηνπ ΢σθξάηε
Σα επηρεηξήκαηα ηνπ ΢σθξάηε έρνπλ ινγηθή βάζε θαη θξίλνληαη αξθεηά ηθαλνπνηεηηθά.
Χζηφζν, κπνξνχκε λα εληνπίζνπκε θαη ηξσηά ζεκεία.
΢πγθεθξηκέλα, φζνλ αθνξά ην πξώην επηρείξεκα παξαηεξνχκε ηα εμήο:
α. Υαξαθηεξίδεη φινπο ηνπο Αζελαίνπο ζνθνχο («Δγψ ινηπφλ ζεσξψ … νη Αζελαίνη είλαη ζνθνί»),
παξφιν πνπ γλσξίδνπκε θαη απφ ηελ Ἀ πνινγία Σσθξάηνπο θαη απφ άιια πιαησληθά έξγα ηελ
ππνηηκεηηθή γλώκε πνπ είρε γηα απηνχο.
Δμάιινπ, ε άπνςε απηή απνηειεί κάιινλ κηα ππεξβνιηθή θαη ππεξαπινπζηεπηηθή
γελίθεπζε πνπ δελ κπνξεί λα επζηαζεί, ηδηαίηεξα αλ ιάβνπκε ππφςε καο ηζηνξηθά παξαδείγκαηα
επηθαλψλ πνιηηηθψλ ηεο επνρήο, φπσο ν Κιέσλ θαη ν Αιθηβηάδεο, νη νπνίνη απνδείρηεθαλ
δηεθζαξκέλνη.
β. Ο ΢σθξάηεο ζεσξεί φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη, επεηδή φινη νη Αζελαίνη αλεμαξηήησο
επαγγέικαηνο, νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο ή θαηαγσγήο ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ζηα θνηλά θαη

8. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
8
εθθξάδνπλ ηε γλψκε ηνπο ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ γηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ πφιε («Όηαλ
φκσο πξέπεη … γεληά ζπνπδαία»).
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, αλαθέξεηαη ζηα δηθαηψκαηα ηεο ηζεγνξίαο θαη ηεο παξξεζίαο, πνπ
απνηεινχζαλ ηηο αλαγθαίεο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ νκαιή θαη ζσζηή ιεηηνπξγία ηεο άκεζεο
δεκνθξαηίαο πνπ ίζρπε ηφηε ζηελ Αζήλα. Σν φηη φκσο φινη νη Αζελαίνη πνιίηεο εμέθξαδαλ
ειεχζεξα ηε γλψκε ηνπο δελ απνδεηθλχεη φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη νχηε φηη φινη ηε
δηέζεηαλ, θαζψο ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ εθθξάδνληαλ θαη απφςεηο πνπ δελ δηέπνληαλ απφ
πνιηηηθή αξεηή.
γ. Ο ΢σθξάηεο ηζρπξίδεηαη φηη νη Αζελαίνη δελ έρνπλ δηδαρηεί απφ πνπζελά ηελ πνιηηηθή αξεηή
(«γηαηί εζχ … θαη ζπκβνπιέο»). Κάηη ηέηνην φκσο δελ ηζρχεη, γηαηί νη Αζελαίνη απφ ηε λεαξή ηνπο
θηφιαο ειηθία δνχζαλ θαη ζπκκεηείραλ θαζεκεξηλά ζηα πνιηηηθά δξψκελα ηεο άκεζεο δεκνθξαηίαο:
ζπκκεηείραλ ελεξγά ζηα θνηλά, δηαηχπσλαλ πνιηηηθφ ιφγν ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ θαη ζηελ
Αγνξά, παξαθνινπζνχζαλ ιφγνπο επηθαλψλ ξεηφξσλ, γλψξηδαλ θαη ηεξνχζαλ ηνπο λφκνπο, είραλ
ην δηθαίσκα ηνπ «ἐ θιέγεηλ» θαη «ἐ θιέγεζζαη». Όια απηά απνηεινχζαλ έκκεζε θαη άηππε δηα
βίνπ δηδαζθαιία ηεο πνιηηηθήο αξεηήο.
Όζνλ αθνξά ην δεύηεξν επηρείξεκα κπνξνχκε λα παξαηεξήζνπκε ηα αθφινπζα:
α. Ο ΢σθξάηεο ηζρπξίδεηαη φηη ν Πεξηθιήο δελ κπφξεζε λα κεηαδψζεη ηελ πνιηηηθή αξεηή πνπ ν
ίδηνο δηέζεηε ζηνπο γηνπο ηνπ («Κη απηνί … απφ κφλνη ηνπο ηελ αξεηή»). Απφ απηφ ην ζεκείν
αληηιακβαλφκαζηε φηη δηαθνξεηηθφ πεξηερφκελν πξνζδίδεη ν ΢σθξάηεο ζηνλ φξν «πνιηηηθή αξεηή»
θαη δηαθνξεηηθφ ν Πξσηαγφξαο (απηφ ζα γίλεη επίζεο εκθαλέο ζηελ 7ε ελφηεηα, φπνπ ν
Πξσηαγφξαο πξνζπαζεί λα αληηθξνχζεη απηφ ην επηρείξεκα ηνπ ΢σθξάηε).
Δηδηθφηεξα, κε ηνλ φξν «πνιηηηθή αξεηή»:
ν ΢σθξάηεο ελλνεί ηελ ηέρλε «ηνῦ ιέγεηλ θαὶ πξάηηεηλ ηὰ ηῆ ο πφιεσο»,
ελψ ν Πξσηαγόξαο ελλνεί φιεο εθείλεο ηηο αξεηέο πνπ πξέπεη λα δηαζέηεη θάπνηνο γηα λα
ιεηηνπξγεί απνηειεζκαηηθά σο πνιίηεο.
Ο ΢σθξάηεο, ινηπφλ, ελλνεί ηελ αξεηή σο εληαία νιφηεηα πνπ είλαη ζχκθπηε κε ηε γλψζε θαη φρη
άζξνηζκα επηκέξνπο αξεηψλ ζην νπνίν ν θαζέλαο κπνξεί λα ζπκκεηάζρεη φπσο λνκίδεη, θαη δελ
δηαρσξίδεη ηελ ηθαλφηεηα ησλ κεγάισλ πνιηηηθψλ εγεηψλ απφ ηελ πνιηηηθή αξεηή ησλ απιψλ
πνιηηψλ. Σν γεγνλφο, φκσο, φηη νη γηνη ηνπ Πεξηθιή δελ έθηαζαλ ηηο ηθαλφηεηεο ηνπ παηέξα ηνπο θαη
δελ έγηλαλ κεγάινη πνιηηηθνί δελ ζεκαίλεη φηη ήηαλ δηεθζαξκέλνη θαη δελ δηέζεηαλ ηελ πνιηηηθή αξεηή
σο πνιίηεο.
β. («Ο Πεξηθιήο … λα ηνπο εθπαηδεχζνπλ»:) Η απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δηδαζθαιίαο εμαξηάηαη
ηφζν απφ ηε κεηαδνηηθόηεηα ηνπ δαζθάινπ φζν θαη απφ ηε δεθηηθόηεηα ησλ καζεηώλ. Σν φηη
νη γηνη ηνπ Πεξηθιή δελ κπφξεζαλ λα δηδαρζνχλ ηελ πνιηηηθή αξεηή, κπνξεί λα ζεκαίλεη είηε φηη ν
Πεξηθιήο δελ είρε ηελ ηθαλφηεηα λα ηνπο κεηαδψζεη ηηο αξεηέο ηνπ, είηε φηη νη γηνη ηνπ ήηαλ
αλεπίδεθηνη καζήζεσο. ΢ε θάζε πεξίπησζε, φκσο, δελ απνδεηθλχεηαη φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ
δηδάζθεηαη. Βέβαηα, κηα πξνζεθηηθφηεξε εμέηαζε ηνπ ζσθξαηηθνχ επηρεηξήκαηνο αλαδεηθλχεη ηνλ
παηδαγσγηθφ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ θηινζφθνπ ζρεηηθά κε ηε ζεκαζία ηνπ καζεηή σο ηδηαίηεξεο θαη
κνλαδηθήο αηνκηθφηεηαο ζηε δηαδηθαζία κάζεζεο θαη δηακφξθσζήο ηνπ. Η δηδαζθαιία δελ κπνξεί λα
αγλνεί ηελ «ἰ δίαλ θχζηλ» ηνπ καζεηή, αιιά λα ηελ πξνυπνζέηεη ινγηθά θαη λα ηελ νδεγεί ζε κηα
πνξεία γλψζεο πνπ γίλεηαη ζπγρξφλσο πνξεία απηνγλσζίαο θαη απηνυπέξβαζεο κε ζθνπφ ηελ
θαηάθηεζε ηεο αξεηήο θαη ηεο επδαηκνλίαο.
γ. Όινη γλψξηδαλ ηε δηαλνεηηθή θαηάζηαζε ησλ γησλ ηνπ Πεξηθιή. Δπνκέλσο, δελ κπνξεί λα
απνδεηρζεί φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη.
δ. Σέινο, νχηε ε πεξίπησζε ηνπ Κιεηλία («Κη αλ ζέιεηο … ηη λα θάλεη καδί ηνπ») κπνξεί λα
ζεσξεζεί παξάδεηγκα ηθαλφ λα απνδείμεη φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη. Ο Κιεηλίαο

9. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
9
απνηεινχζε κηα εηδηθή πεξίπησζε καζεηή, αλεπίδεθηνπ καζήζεσο. ΢πληζηά δειαδή κηα
κεκνλσκέλε πεξίπησζε, κηα εμαίξεζε ζηνλ θαλόλα, ζηελ νπνία δελ κπνξνχκε λα βαζηζηνχκε
γηα λα ζπλαγάγνπκε γεληθά θαη αζθαιή ζπκπεξάζκαηα.
Δμεηάδνληαο ζπλνιηθά ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ ΢σθξάηε νδεγνχκαζηε ζηηο εμήο δηαπηζηψζεηο
θαη ζπκπεξάζκαηα:
α. Σα επηρεηξήκαηά ηνπ είλαη εκπεηξηθά θαη πεξηγξαθηθά. Γίλνληαη κε παξαδείγκαηα θαη φρη κε
ηελ αιιεινπρία δηεηζδπηηθψλ ινγηθψλ θξίζεσλ θαη αλήθνπλ ζηελ θαηεγνξία ησλ επηρεηξεκάησλ
πνπ ν Αξηζηνηέιεο νλνκάδεη «ἐ μ εἰ θφησλ», δειαδή πηζαλνινγηθά. Ο Σσθξάηεο θαίλεηαη λα
επζπγξακκίδεηαη κε ηα επηρεηξήκαηα εκπεηξηθήο ζπιινγηζηηθήο πνπ ρξεζηκνπνηεί ν Πξσηαγφξαο, ζηελ
νπζία φκσο εμππεξεηείηαη έηζη ε εηξσλεία ηνπ θαη δηεπθνιχλεηαη ν δξφκνο ηεο θνηλήο θηινζνθηθήο
αλαδήηεζεο.
β. Σα επηρεηξήκαηά ηνπ εκπεξηέρνπλ αληηθάζεηο: απφ ηε κία ν θηιφζνθνο ηζρπξίδεηαη φηη φινη
θαηέρνπλ ηελ πνιηηηθή αξεηή, ελψ απφ ηελ άιιε δηαπηζηψλεηαη φηη ππάξρνπλ θαη θάπνηνη πνπ δελ
ηελ έρνπλ, φπσο νη γηνη ηνπ Πεξηθιή ή ν Κιεηλίαο.
Όιεο απηέο νη αδπλακίεο ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο ηνπ ΢σθξάηε πξνθαινχλ εληχπσζε.
Όπσο, φκσο, ζα δηαπηζηψζνπκε θαη ζηελ πνξεία ηνπ δηαιφγνπ, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα εδψ ν
θηιφζνθνο πξνζαξκφδεη ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ ζηηο απαηηήζεηο ηεο πεξίζηαζεο θαη πξνζπνηείηαη
φηη ππνζηεξίδεη ην κε «δηδαθηφλ» ηεο αξεηήο, γηα λα πξνθαιέζεη θηινζνθηθή αληηπαξάζεζε κε ηνλ
Πξσηαγφξα, ψζηε λα εκβαζχλεη ζηελ άπνςε ηνπ ζπλνκηιεηή ηνπ, λα ηελ εμεηάζεη πνιχπιεπξα θαη λα
ειέγμεη ηηο ινγηθέο αληνρέο ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο ηνπ. Βέβαηνο φηη ν ζνθηζηήο ζα απνηχρεη ζηελ
πξνζπάζεηά ηνπ, ζθνπεχεη λα αλαπηχμεη ηελ πεηζηηθή ηνπ επηρεηξεκαηνινγία ζηε ζπλέρεηα.
3. «...αθνύ ζεσξώ … έρεηο αλαθαιύςεη κόλνο ζνπ»
Η θξάζε απηή ππνδειψλεη πνηεο είλαη, θαηά ηνλ ΢σθξάηε, νη πεγέο γλώζεηο. Απηέο, ινηπφλ, είλαη:
α. ε πείξα: πξφθεηηαη γηα γλψζεηο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηα βηψκαηα θαη ηηο θαζεκεξηλέο εκπεηξίεο,
β. ε κάζεζε: πξφθεηηαη γηα γλψζεηο πνπ θαηαθηψληαη κε ηελ παηδεία, ηε δηδαζθαιία θαη ηε κειέηε
γ. ε έξεπλα: πξφθεηηαη γηα γλψζεηο πνπ είλαη απνηέιεζκα πξνζσπηθήο πξνζπάζεηαο θαη αγψλα γηα
ηελ αλαδήηεζε ηεο αιήζεηαο.
4. Οη ζσθξαηηθέο κέζνδνη θαη ε ζηάζε ηνπ ΢σθξάηε απέλαληη ζηνλ Πξσηαγόξα
΢ηελ ελφηεηα είλαη εκθαλείο νη κέζνδνη ηνπ ΢σθξάηε, ε εηξσλεία, ε δηαιεθηηθή, ε καηεπηηθή θαη ε
επαγσγηθή κέζνδνο.
α. Η ζσθξαηηθή εηξσλεία: «ζσθξαηηθή εηξσλεία» νλνκάδεηαη ε πξνζπνηεηή άγλνηα πνπ
επεδείθλπε ν ΢σθξάηεο ζηηο ζπδεηήζεηο ηνπ. Πξνζπνηνχληαλ δειαδή αξρηθά φηη δήζελ δελ γλσξίδεη
ηίπνηα, αιιά φηη ελδηαθέξεηαη λα ηνλ δηδάμνπλ νη άιινη ην φζην θαη ην αλφζην, ην θαιφ θαη ην
άζρεκν, ην ζάξξνο θαη ηε δεηιία θ.η.ι. Γελ ππνζρφηαλ φηη δηδάζθεη θάηη ζπγθεθξηκέλν, γηαηί
πίζηεπε φηη ν θαζέλαο κπνξεί κφλνο ηνπ λα βξεη ηελ αιήζεηα, αλ κάζεη λα ρξεζηκνπνηεί ηνλ λνπ
ηνπ. ΢πλεπψο, δελ πξνζέθεξε έηνηκεο γλψζεηο, αιιά κε εξσηήζεηο πξνζπαζνχζε λα νδεγήζεη ηνλ
ζπλνκηιεηή ηνπ αξρηθά ζηε ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο πιάλεο θαη ηεο πλεπκαηηθήο ηνπ θαησηεξφηεηαο
θαη ζηε ζπλέρεηα ζε γλψζεηο πνπ είρε ήδε κέζα ηνπ.
Η κέζνδνο απηή κπνξεί λα εληνπηζηεί ζην θείκελφ καο ζηα εμήο ζεκεία:
- «Μάιηζηα, σξαία ηέρλε θαηέρεηο ινηπόλ, αλ βέβαηα ηελ θαηέρεηο πξαγκαηηθά»: ζε απηφ ην
ζεκείν ρξεζηκνπνηείηαη ε εηξσλεία σο ζρήκα ιφγνπ˙ είλαη δειαδή ε πξνζπνηεηή ρξεζηκνπνίεζε

10. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
10
ιέμεσλ ή θξάζεσλ πνπ έρνπλ λφεκα αληίζεην απφ εθείλν πνπ έρεη ζηνλ λνπ ηνπ απηφο πνπ κηιάεη.
- «… σξαία ηέρλε»: ν ΢σθξάηεο ρξεζηκνπνηεί ζθφπηκα ηε ιέμε «ηέρλε», ε νπνία είλαη ακθίζεκε.
Μπνξεί λα ζεκαίλεη επηλφεζε, ηέρλε, αιιά θαη παλνπξγία, απάηε. Έηζη, ππνδειψλεηαη εηξσληθή
δηάζεζε θαη ν αθξναηήο πξνβιεκαηίδεηαη γηα ην πνην κπνξεί λα είλαη ην πεξηερφκελφ ηεο.
- «… σξαία ηέρλε θαηέρεηο», «Αθνύ όκσο ην ιεο εζύ …», «… έρεηο κεγάιε πείξα ζε πνιιά
δεηήκαηα»: ζηηο θξάζεηο απηέο ε εηξσλεία θαιχπηεηαη πίζσ απφ θαηλνκεληθέο θηινθξνλήζεηο πξνο
ην πξφζσπν ηνπ Πξσηαγφξα.
- «… αλ βέβαηα ηελ θαηέρεηο πξαγκαηηθά»: ε εηξσλεία εθθξάδεηαη εδψ κε ηελ ακθηζβήηεζε γηα
ηελ εηδηθφηεηα πνπ ηζρπξίδεηαη φηη θαηέρεη ν ζπλνκηιεηήο ηνπ.
Μειεηψληαο ζπλνιηθά ηε ζηάζε ηνπ ΢σθξάηε απέλαληη ζηνλ ζνθηζηή Πξσηαγφξα
παξαηεξνχκε φηη ν θηιφζνθνο δελ δηαηππψλεη ηηο ζέζεηο ηνπ δνγκαηηθά, αιιά εθθξάδεηαη κε
επγέλεηα θαη κεηξηνθξνζύλε («δελ ζεσξνχζα …», «λνκίδσ πσο …»).
Παξάιιεια, δείρλεη λα ζέβεηαη ηελ άπνςε ηνπ ζπλνκηιεηή ηνπ θαη λα αλαγλσξίδεη ην θχξνο
ηνπ («δελ κπνξψ λα ην ακθηζβεηήζσ», «θάκπηνκαη θαη πηζηεχσ … κφλνο ζνπ»). ΢πλεπψο, ε ιεπηή
εηξσλεία πνπ επηζεκάλακε ζην χθνο ηνπ θηινζφθνπ δελ έρεη σο ζηφρν λα πξνζβάιεη θαη λα
ππνλνκεχζεη ην θχξνο θαη ηελ αμία ηνπ Πξσηαγφξα, αιιά απιψο λα ηνλ πξνθαιέζεη θαη λα ηνλ
αλαγθάζεη λα αλαπηχμεη δηεμνδηθά ηηο ζέζεηο ηνπ.
β. Η δηαιεθηηθή κέζνδνο: ε δηαιεθηηθή είλαη ε κέζνδνο ηνπ δηαιφγνπ. Πξσηαξρηθφο ζηφρνο ηνπ
΢σθξάηε είλαη λα αλαηξέζεη ζηαδηαθά ηηο ζέζεηο ηνπ ζπλνκηιεηή ηνπ ζέηνληαο απιντθέο εξσηήζεηο
θαη ζηε ζπλέρεηα λα πξνζπαζήζεη κε κία λέα ζπδήηεζε λα ζπλαγάγεη έλα λέν ζπκπέξαζκα, κηα λέα
πξνζέγγηζε ηεο αιήζεηαο.
Έηζη, ζηελ ελφηεηα απηή παξαθνινπζνχκε ηνλ ΢σθξάηε λα απεπζχλεη εξψηεζε ήπηαο θαη έκκεζεο
ακθηζβήηεζεο ησλ ιεγνκέλσλ ηνπ Πξσηαγφξα («Άξαγε, […] παξαθνινπζψ ζσζηά ηα ιεγφκελά
ζνπ;») θαη έπεηηα λα δηαηππψλεη θαη λα εμεγεί ηε ζέζε ηνπ φηη ε αξεηή δελ είλαη θάηη πνπ
δηδάζθεηαη. Βξηζθφκαζηε δειαδή ζην ζηάδην ηεο δηαιεθηηθήο κεζφδνπ, θαηά ην νπνίν πξνζπαζεί
λα νδεγήζεη ηνλ Πξσηαγφξα ζηελ αλαίξεζε ησλ ζέζεψλ ηνπ.
γ. Η καηεπηηθή κέζνδνο: κε ηε ρξήζε απηήο ηεο κεζφδνπ γίλεηαη πξνζπάζεηα λα εμαρζεί ε
ζσθξαηηθή άπνςε απφ ηνλ αληίπαιν. Ο ίδηνο ν ΢σθξάηεο, φπσο ε καία, βνεζάεη ηνλ ζπλνκηιεηή
ηνπ λα επαλαθέξεη ζηε κλήκε ηνπ ηελ αιήζεηα πνπ ήδε γλσξίδεη.
Έηζη ζηελ αξρή ηεο ελφηεηαο πξνζπνηείηαη φηη δελ θαηαλνεί ην πεξηερφκελν ησλ ιεγνκέλσλ
ηνπ Πξσηαγφξα («Άξαγε, […] παξαθνινπζψ ζσζηά ηα ιεγφκελά ζνπ; Γηαηί απ’ φ,ηη θαηαιαβαίλσ
[…] θη ελλνείο…»), ψζηε λα θηλεηνπνηήζεη ηνλ αληίπαιφ ηνπ λα ηεθκεξηψζεη ηηο ζέζεηο ηνπ.
Δπίζεο, ζην ηέινο ηνπ ιφγνπ ηνπ ηνλ πξνθαιεί λα αλαιχζεη «κε ηξφπν ελαξγέζηεξν» ην δηδαθηφ
ηεο αξεηήο νδεγψληαο ηνλ Πξσηαγφξα ζε κηα δηεμνδηθή αλάπηπμε ησλ απφςεψλ ηνπ.
δ. Η επαγσγηθή κέζνδνο («ἐ παθηηθνὶ ιόγνη»): επαγσγηθή είλαη ε κέζνδνο πνπ αθνινπζνχζε ν
΢σθξάηεο γηα ηελ αλαδήηεζε ηεο απφιπηεο νπζίαο ησλ εζηθψλ ελλνηψλ, κε ζθνπφ ηελ εμαγσγή
θαζνιηθψλ νξηζκψλ («ηὸ ὁ ξίδεζζαη θαζφινπ») θαη ζπκπεξαζκάησλ, πνπ λα μεπεξλνχλ ηελ
εκπεηξία θαη λα θηάλνπλ ζε κηα απφιπηε γλψζε γηα ηελ αιήζεηα ηνπ θαινχ θαη ηνπ θαθνχ, ηεο
αδηθίαο θαη ηνπ δηθαίνπ, ηεο νκνξθηάο θαη ηεο αζρήκηαο, ηεο ζσθξνζχλεο θαη ηεο άλνηαο, ηνπ
ζάξξνπο θαη ηεο δεηιίαο, ηεο νξζήο δηαθπβέξλεζεο θαη ηεο δεζπνηείαο. Γηα λα πεηχρεη ηνλ ζηφρν
απηφ αληινχζε παξαδείγκαηα απφ ηελ θαζεκεξηλή δσή θαη ηελ εκπεηξία.
Σν ίδην παξαηεξνχκε φηη ζπκβαίλεη θαη ζηελ παξνχζα ελφηεηα: πξνθεηκέλνπ ν ΢σθξάηεο
λα απνδείμεη ην κε «δηδαθηφλ» ηεο πνιηηηθήο αξεηήο, ρξεζηκνπνηεί παξαδείγκαηα απφ ηελ πνιηηηθή
πξαθηηθή θαη ηελ θαζεκεξηλή δσή, φπσο ην πνηνο παίξλεη ηνλ ιφγν ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ

11. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
11
αλάινγα κε ην ζέκα πνπ ζπδεηείηαη, ην αλ ν Πεξηθιήο θαηάθεξε λα δηδάμεη ηελ πνιηηηθή αξεηή
ζηνπο γηνπο ηνπ θαη ν Αξίθξνλαο ζηνλ Κιεηλία.
Γ. ΟΘ ΜΕΘΟΔΟΘ ΣΟΤ ΠΡΩΣΑΓΟΡΑ:
"Όρη, ΢σθξάηε ... λα ζαο πσ έλαλ κύζν"
Οη κέζνδνη πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ νη ζνθηζηέο ήηαλ ν κχζνο, ε δηάιεμε θαη ν ζρνιηαζκφο
πνηεηηθψλ θεηκέλσλ. ΢ηηο ελφηεηεο πνπ ζα δηδαρηνχκε, ζα παξαθνινπζήζνπκε ηνλ Πξσηαγφξα λα
ρξεζηκνπνηεί ηηο δχν πξψηεο κεζφδνπο, γηα λα απνδείμεη φηη ε πνιηηηθή αξεηή δηδάζθεηαη.
΢πγθεθξηκέλα, ν κύζνο είλαη κία θαληαζηηθή αθήγεζε πνπ πξνέξρεηαη είηε απφ ηελ
παξάδνζε, είηε απνηειεί δεκηνχξγεκα θάπνηνπ δηαλνεηή (ζηελ πξνθείκελε πεξίπησζε, ν κχζνο
πνπ ζα αθνινπζήζεη είλαη κάιινλ επηλφεζε ηνπ Πξσηαγφξα). Έρεη ραξαθηήξα πνηεηηθφ (πνπ ηνπ
πξνζδίδεη ράξε θαη γνεηεία) θαη ζπκβνιηθφ (κε ηε ρξήζε θπξίσο ζπκβφισλ ή αιιεγνξηψλ).
Χζηφζν, ν κχζνο απφ κφλνο ηνπ δελ είλαη επαξθήο κέζνδνο απφδεημεο νχηε κπνξεί λα νδεγήζεη ζε
αζθαιή ζπκπεξάζκαηα. Οη ζνθηζηέο ηνλ ρξεζηκνπνηνχζαλ ζπρλά, γηαηί θαζηζηνχζε πην εχιεπηα ηα
λνήκαηα, ηνπο επέηξεπε λα εληππσζηάδνπλ ην αθξναηήξηφ ηνπο θαη λα θάλνπλ επίδεημε γλψζεσλ.
Απφ ηελ άιιε, ε δηάιεμε είλαη ε ζεσξεηηθή δηαπξαγκάηεπζε ελφο ζέκαηνο ζε ζπλερή ιφγν.
Πξφθεηηαη γηα επηδεηθηηθή καθξεγνξία, ζηελ νπνία αλαπηχζζνληαη επηρεηξήκαηα θαη ζπιινγηζκνί,
θαη είλαη πεηζηηθφηεξε θαη απνδεηθηηθφηεξε απφ ηνλ κχζν. Δπεηδή, φκσο, δελ δίλεη ηνλ απαξαίηεην
ρξφλν ζηνλ αθξναηή λα εμεηάζεη ηηο ηδέεο πνπ παξνπζηάδνληαη, ζεσξείηαη πεξηζζφηεξν κέζνδνο
πεηζνχο, θαηάιιειε γηα ηηο πνιηηηθέο ζπλειεχζεηο θαη ηα δηθαζηήξηα, παξά κέζνδνο πξνζέγγηζεο
θαη θαηάθηεζεο ηεο αιήζεηαο.
Δ. ΗΘΟΓΡΑΦΗ΢Η ΣΟΤ ΠΡΩΣΑΓΟΡΑ ΚΑΘ ΣΟΤ ΢ΩΚΡΑΣΗ
Η δσληάληα θαη ε παξαζηαηηθφηεηα πνπ δηέπνπλ ηνλ δηάινγν κεηαμχ ηνπ Πξσηαγφξα θαη ηνπ
΢σθξάηε καο δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα λα δηαγξάςνπκε κε ελάξγεηα ην ήζνο ηνπο.
Έηζη, παξαηεξνχκε φηη ν Πξσηαγόξαο εκθαλίδεηαη γεκάηνο απηνπεπνίζεζε θαη ζηγνπξηά
φηη κπνξεί λα δηδάμεη ηελ «εὐ βνπιία». Η απηνπεπνίζεζή ηνπ θνξπθψλεηαη κεηά ηελ εζθεκκέλε
ακθηζβήηεζε ησλ δπλαηνηήησλ ηνπ απφ ηνλ ΢σθξάηε. Γηαθνξνπνηείηαη απφ ηνπο άιινπο ζνθηζηέο
θαη ππεξηνλίδεη ην «εγψ» ηνπ. Η απηεπίγλσζε ηεο αμίαο ηνπ ζηνπο πλεπκαηηθνχο θχθινπο ηεο
Αζήλαο ηνλ νδεγεί ζε απηνπξνβνιή θαη ηάζε επίδεημεο. Άιισζηε, είλαη έλαο θαηαμησκέλνο θαη
θεκηζκέλνο δάζθαινο, πνπ έρεη βηψζεη ηνλ ζεβαζκφ ησλ ζπγρξφλσλ ηνπ θαη ην θχξνο ηνπ είλαη
αδηακθηζβήηεην. Όια ηα παξαπάλσ απνθαιχπηνληαη απφ ηα εμήο ρσξία : «Σν κάζεκα [ην νπνίν]
δηδάζθσ …», «Απηφ αθξηβψο, ΢σθξάηε, είλαη ην κάζεκα πνπ ηζρπξίδνκαη πσο δηδάζθσ», «Δγψ
λνκίδσ πσο είλαη πην ραξηησκέλν λα ζαο πσ έλαλ κχζν».
Με ηε ζεηξά ηνπ, ν ΢σθξάηεο είλαη έλαο άλζξσπνο πνπ πξνζπαζεί κε επγέλεηα, ζεβαζκφ
θαη ιεπηφηεηα λα δηαθσλήζεη κε ηνλ ζπλνκηιεηή ηνπ. Υξεζηκνπνηεί ιεπηή «εηξσλεία», ρσξίο φκσο
λα γίλεηαη πξνζβιεηηθφο. Γηαθξίλεηαη γηα ηε ινγηθή θαη ζπγθξνηεκέλε ζθέςε ηνπ, ζηελ
πξνζπάζεηά ηνπ λα αλαθαιχςεη ηελ αιήζεηα ζηελ νπνία είλαη πξνζεισκέλνο. Σέινο, δείρλεη λα
αληηκεησπίδεη κε εξεκία ηηο αληίζεηεο απφςεηο θαη λα κελ παξαθέξεηαη. Γεισηηθέο ησλ παξαπάλσ
γλσξηζκάησλ ηνπ είλαη νη θξάζεηο: «Άξαγε παξαθνινπζψ ζσζηά ηα ιεγφκελά ζνπ;», «Αθνχ φκσο
ην ιεο εζχ, εγψ δελ κπνξψ λα ην ακθηζβεηήζσ.», «Αιιά ην ζσζηφ εθ κέξνπο κνπ είλαη λα πσ γηα
πνην ιφγν λνκίδσ πσο …», «Δγψ ινηπφλ, Πξσηαγφξα, …θαη θάλε ην».

12. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
12
Ε. ΠΡΑΓΜΑΣΟΛΟΓΘΚΑ ΚΑΘ ΠΟΛΘΣΘ΢ΜΘΚΑ ΢ΣΟΘΥΕΘΑ
Σν θείκελν είλαη πινχζην ζε πιεξνθνξίεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε δσή ζηελ αξραία Αζήλα
θαη κε ηα φξγαλα κε ηα νπνία ιεηηνπξγνχζε ην δεκνθξαηηθφ πνιίηεπκα. Μπνξνχκε, ινηπφλ, λα
εληνπίζνπκε ηα εμήο:
- «… νη Αζελαίνη είλαη ζνθνί»
Η θξάζε παξαπέκπεη ζηελ θνηλή αληίιεςε φηη ε Αζήλα ήηαλ ην θέληξν ηεο θαιιηηερληθήο
δξαζηεξηφηεηαο θαη ηεο θαιιηέξγεηαο ησλ γξακκάησλ, έλα θέληξν πνιηηηζκνχ, ζην νπνίν
ζπλέξξεαλ είηε σο επηζθέπηεο είηε γηα κφληκε εγθαηάζηαζε πλεπκαηηθνί άλζξσπνη, θαιιηηέρλεο
θ.η.ι. Έηζη εμεγείηαη ην πιήζνο ραξαθηεξηζκψλ πνπ απνδφζεθαλ απφ πνιινχο αξραίνπο
ζπγγξαθείο θαη ζηνπο Αζελαίνπο, αιιά θαη ζηελ ίδηα ηελ Αζήλα γηα λα εμάξνπλ απηά ηεο ηα
γλσξίζκαηα. Δλδεηθηηθά αλαθέξνπκε φηη ν Ιζνθξάηεο ραξαθηεξίδεη ηνπο Αζελαίνπο «ζνθσηάηνπο
ηῶλ Ἑ ιιήλσλ», ελψ ε Αζήλα νλνκάδεηαη απφ ηνλ Θνπθπδίδε (Ἱ ζηνξίαη ΙΙ, 41) «ηῆ ο Ἑ ιιάδνο
παίδεπζηο» θαη απφ ηνλ Πιάησλα ζηνλ Πξσηαγφξα (337 d) «πξπηαλεῖ νλ ηῆ ο ζνθίαο».
- «ε Εθθιεζία ηνπ Δήκνπ»
Η Δθθιεζί α ηνπ Γή κνπ ή ηαλ ην αλώηαην ό ξγαλν ζηελ ά κεζε αζελατθή δεκνθξαηί α.
Σελ απνηεινύ ζαλ νη γλή ζηνη θαη ειεύ ζεξνη Αζελαί νη πνιί ηεο, πνπ δελ ή ηαλ πεξηζζό ηεξνη
από 40.000. Λά βαηλαλ βέ βαηα κέ ξνο ζ' απηή πνιύ ιηγό ηεξνη. ΢ε έ θηαθηεο ζπλεδξηά ζεηο ή ηαλ
αξθεηή ε παξνπζί α 6.000 πνιηηώλ γηα λα ιεθζνύ λ απνθά ζεηο. Η Δθθιεζί α ηνπ Γή κνπ
ζπλεδξί αδε παιαηό ηεξα ζηελ Αγνξά θαη αξγό ηεξα ζηελ Πλύ θα. Οη ζπλειεύ ζεηο ηνπ δή κνπ
ή ηαλ ηξεηο έ σο ηέ ζζεξηο ζηε δηά ξθεηα θαζε πξπηαλεί αο (ζε δηά ζηεκα δειαδή 36 πεξί πνπ
εκεξώλ).
΢ηελ Δθθιεζί α ηνπ Γή κνπ ν θά ζε πνιί ηεο, εθό ζνλ εί ρε ζπκπιεξώζεη ην 20ό έ ηνο
ηεο ειηθί αο ηνπ θαη δελ ηνπ εί ραλ αθαηξεζεί ηα πνιηηηθά δηθαηώκαηα, εί ρε δηθαί σκα λα
αλέ βεη ζην βή κα θαη λα αλαπηύ μεη ηηο από ςεηο ηνπ πά λσ ζε πξνηά ζεηο θαη πξνβνπιεύ καηα ηεο
βνπιή ο ησλ πεληαθνζί σλ. Η ςεθνθνξί α θαη ε ιή ςε απνθά ζεσλ γηλό ηαλ ζπλή ζσο κε
αλά ηαζε ησλ ρεηξώλ (ρεηξνηνλί α). Η εθθιεζί α ηνπ δή κνπ απνθά ζηδε γηα ζέ καηα εμσηεξηθή ο
πνιηηηθή ο (ζύ λαςε ζπκκαρηώλ, θή ξπμε πνιέ κνπ, ζύ λαςε εηξή λεο, θ.η.ι.), ςή θηδε λό κνπο,
εμέ ιεγε ά ξρνληεο θ.η.ι.
- «… θαη σξαίνο θαη πινύζηνο θαη από κεγάιε νηθνγέλεηα»
Η θξάζε θαλεξψλεη πνηεο θνηλσληθέο αμίεο πξνζδηφξηδαλ ηε ζέζε ηνπ Αζελαίνπ πνιίηε. Οη
αμίεο, ινηπφλ, απηέο ήηαλ ε σξαία εμσηεξηθή εκθάληζε, ν πινχηνο θαη ε επγεληθή θαηαγσγή.
- «νη ηνμόηεο»
Ήηαλ έλα ζψκα 1200 πεξίπνπ αλδξψλ, πνπ έπαηξλε δηαηαγέο απφ ηνπο πξπηάλεηο.
Ολνκά δνληαλ θαη ΢θύ ζεο, γηαηί ζηα κέ ζα ηνπ 5νπ αηώλα π.Υ. απνηεινύ ληαλ από
κηζζνθό ξνπο ή δνύ ινπο από ηε ΢θπζί α ή ά ιιεο ρώξεο ηνπ βνξξά . Έξγν ησλ ηνμνηώλ ή ηαλ
λα επαγξππλνύ λ γηα ηελ ηά με ζηηο ζπλεδξηά ζεηο ηεο Δθθιεζί αο ηνπ Γή κνπ, ζηα δηθαζηή ξηα θαη
ζηηο γηνξηέ ο.
- «… κε δηαηαγή ησλ πξπηάλεσλ»
Πξπηά λεηο νλνκά δνληαλ νη 50 βνπιεπηέ ο θάζε θπιή ο, νη νπνί νη γηα 35 ή 36 εκέ ξεο
αζθνύ ζαλ ηελ εμνπζί α. Η ζεηξά κε ηελ νπνί α θά ζε θπιή εί ρε απηή ηελ ηηκή θαζνξηδό ηαλ
κε θιή ξν. Οη πξπηά λεηο έ κελαλ θαη ζηηί δνληαλ ζηε Θό ιν, έ λα εηδηθό θπθιηθό νηθνδό κεκα
ζηελ αγνξά , θαη ακεί βνληαλ κε έ λαλ νβνιό πεξηζζό ηεξν από ηνπο ά ιινπο βνπιεπηέ ο
(ζπλνιηθά κηα δξαρκή ).
Καζεκεξηλά εθιεγό ηαλ ν επηζηά ηεο ησλ πξπηά λεσλ, πξό εδξνο ηεο Βνπιή ο θαη ηεο
Δθθιεζί αο ηνπ Γή κνπ, ν νπνί νο εί ρε ζηα ρέ ξηα ηνπ, γηα έ λα εκεξνλύ ρηην, ηα θιεηδηά ησλ
ηεξώλ, ό πνπ θπιά ζζνληαλ νη ζεζαπξνί θαη ηα αξρεί α, θαζώο θαη ε ζθξαγί δα ηνπ θξά ηνπο.
Καηά ηνλ 4ν
αηώλα π.Υ. ηελ πξνεδξί α ησλ ζπλειεύ ζεσλ εί ρε ν επηζηά ηεο ησλ ελλέ α

13. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
13
πξνέ δξσλ, νη νπνί νη εθιέ γνληαλ αλά κεζα απφ ηνπο βνπιεπηέ ο ησλ θπιώλ πνπ δελ εί ραλ ηελ
πξπηαλεί α. Με ηε κεζνιά βεζε ησλ πξπηά λεσλ ε βνπιή εξρό ηαλ ζε επαθή κε ηελ Δθθιεζί α
ηνπ Γή κνπ, ηνπο ά ξρνληεο θαη ηνπο απινύ ο πνιί ηεο. Απηνί ζπγθαινύ ζαλ ζε πεξί πησζε
αλά γθεο ηε Βνπιή , ηελ Δθθιεζί α ηνπ Γή κνπ, ηνπο ζηξαηεγνύ ο. Απηνί πξό ηεηλαλ ζηηο
ζπλειεύ ζεηο ηα ζρέ δηα λό κσλ, ηα νπνί α, ό ηαλ ςεθί δνληαλ από ηνλ δή κν, απνθηνύ ζαλ ηζρύ
λό κσλ.
Οη πξπηά λεηο θά ζνληαλ πί ζσ θαη ςειό ηεξα από ην βή κα ησλ αγνξεχζεσλ. Όηαλ ν
νκηιεηή ο μέ θεπγε από ηνπο θαλνληζκνύ ο, ή πξνθαινύ ζε δηθαηνινγεκέ λα ηα γέ ιηα ή ηηο
δηακαξηπξί εο ηνπ πιή ζνπο, ν πξό εδξνο ησλ πξπηά λεσλ έ δηλε εληνιή ζηνλ θή ξπθα λα θσλά μεη
ηνπο ηνμό ηεο γηα λα ηνλ απνκαθξύ λνπλ.
- «ζεθώλεηαη θαη δίλεη ζπκβνπιέο»
Όπνηνο πνιίηεο ήζειε λα πάξεη ηνλ ιφγν ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ, αλέβαηλε ζην βήκα
θνξψληαο ζην θεθάιη ζηεθάλη απφ κπξηηά, έλα δηαθξηηηθφ ζεκάδη πνπ ππνδήισλε φηη απηνί πνπ ην
θνξνχζαλ ήηαλ αγνξεηέο πνπ κηινχζαλ γηα ην δεκφζην ζπκθέξνλ.
- «… ησλ λεαξώλ από δσ»
Οη γηνη ηνπ Πεξηθιή, νη νπνίνη ήηαλ παξφληεο ζηε ζπδήηεζε ηνπ ΢σθξάηε κε ηνλ
Πξσηαγφξα, ήηαλ ν Ξάλζηππνο θαη ν Πάξαινο.
- «… ηνπο κόξθσζε θαιά»
Η εθπαίδεπζε ζηελ αξραία Αζήλα ήηαλ ηδησηηθή. Οη εχπνξνη Αζελαίνη πξνζειάκβαλαλ γηα
ηα παηδηά ηνπο δάζθαιν ζην ζπίηη, ν νπνίνο ηνπο δίδαζθε αλάγλσζε, γξαθή, αξηζκεηηθή, κνπζηθή
θ.ά.. Τπήξραλ φκσο θαη ηα δηδαζθαιεία ζηα νπνία κπνξνχζαλ λα ζηείινπλ ηα παηδηά ηνπο. ΢ηφρνο
ηεο αγσγήο ηνπο ήηαλ ε επξχηεξε εζηθνπλεπκαηηθή θαιιηέξγεηα, ε δηάπιαζε ηνπ ραξαθηήξα ηνπο
θαη ε νινθιήξσζε ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπο, ψζηε λα θαηαζηνχλ «θαινὶ θἀ γαζνὶ πνιίηεο».
Απφ ηα κέζα ηνπ 5νπ
π.Υ. αηψλα νη ζνθηζηέο αλαιάκβαλαλ λα δψζνπλ ζε λένπο αλψηεξε παηδεία,
ψζηε απηνί λα γίλνπλ ηθαλνί λα δηαπξέςνπλ ζηε δεκφζηα δσή (ζηελ ελφηεηα 7 ζα γίλεη πην
αλαιπηηθφο ιφγνο γηα ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο Αζήλαο).

14. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
14
ΕΡΜΗΝΕΤΣΘΚΕ΢ ΕΡΩΣΗ΢ΕΘ΢
1) Πψο θξίλεηε ηε ζηάζε ηνπ αζελατθνχ δήκνπ, φπσο ηελ πεξηγξάθεη ν Σσθξάηεο, απέλαληη ζηνπο
εηδηθνχο πάλσ ζε θάπνηα ζπγθεθξηκέλα δεηήκαηα θαη απέλαληη ζηνπο πνιίηεο πνπ, ζε γεληθά ζέκαηα,
ζέινπλ λα δψζνπλ ηε γλψκε ηνπο ζηελ πνιηηηθή ζπλέιεπζε; Πνηα ζεσξείηε φηη είλαη ε ζηάζε ησλ
ζεκεξηλψλ πνιηηηθψλ θνηλσληψλ απέλαληη ζην ζέκα
΢ηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ, φηαλ νη Αζελαίνη ζπδεηνχζαλ γηα ζέκαηα πνπ απαηηνχζαλ
ηδηαίηεξε ηερλνγλσζία, ζεσξνχζαλ ζσζηφ λα δέρνληαη ηε γλψκε κφλν ησλ εηδηθψλ. Η ζηάζε απηή
ησλ Αζελαίσλ θξίλεηαη ζσζηή, γηαηί κφλν νη εηδηθνί είλαη αξκφδηνη λα δψζνπλ ζσζηέο ζπκβνπιέο
γηα ζέκαηα ηεο εηδηθφηεηάο ηνπο. Μφλν απηνί κπνξνχλ λα ελεκεξψζνπλ ζσζηά ηνπο πνιίηεο θαη λα
θσηίζνπλ πνιχπιεπξα έλα ηέηνην δήηεκα, ψζηε ε πνιηηεία λα θηάζεη ζηε ιήςε ησλ νξζφηεξσλ
δπλαηψλ απνθάζεσλ.
Απφ ηελ άιιε, ην δηθαίσκα θαη ην ρξένο φισλ ησλ πνιηηψλ λα εθθξάδνπλ ειεχζεξα ηηο
απφςεηο ηνπο (ηζεγνξία, παξξεζία) γηα ζέκαηα πνπ αθνξνχζαλ ηελ πφιε απνηεινχζε απαξαίηεηε
θαη αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηελ νκαιή θαη ζσζηή ιεηηνπξγία ηεο άκεζεο δεκνθξαηίαο πνπ
ππήξρε ηφηε ζηελ Αζήλα. Καζψο νη Αζελαίνη δηέζεηαλ ζε κεγάιν βαζκφ πνιηηηθή σξηκφηεηα,
θσηίδνληαλ νιφπιεπξα ηα ζέκαηα θαη φινη καδί νδεγνχληαλ ζηε ιήςε κηαο νξζήο απφθαζεο.
΢ηηο ζεκεξηλέο θνηλσλίεο δεηείηαη επίζεο ε γλψκε ησλ εηδηθψλ γηα ζέκαηα πνπ απαηηνχλ
εηδηθέο γλψζεηο. Οη εηδηθνί, φκσο, δελ αγνξεχνπλ ζηε Βνπιή, αιιά θαηέρνπλ ππεχζπλεο ζέζεηο ζε
ππνπξγεία θαη δεκφζηεο ππεξεζίεο δίπια ζε πξφζσπα κε πνιηηηθέο επζχλεο. Έηζη, νη απνθάζεηο
ιακβάλνληαη έπεηηα απφ εκπεξηζηαησκέλεο κειέηεο εμεηδηθεπκέλσλ πξνζψπσλ.
Όκσο, ζηα πνιηηηθά δεηήκαηα δελ κπνξεί λα ηζρχζεη φ,ηη ίζρπε ζηελ αξραία Αζήλα. Η
ηεξάζηηα αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ εκπνδίδεη ηελ έθθξαζε πνιηηηθνχ ιφγνπ ζηε Βνπιή απφ ην
ζχλνιν ησλ πνιηηψλ. ΢ήκεξα, ε δεκνθξαηία είλαη έκκεζε θαη αληηπξνζσπεπηηθή, θαζψο νη πνιίηεο
αληηπξνζσπεχνληαη απφ ηνπο βνπιεπηέο. Μπνξνχλ, σζηφζν, λα εθθξάζνπλ ηε γλψκε ηνπο σο
άηνκα ζε πνιηηηθά ζέκαηα κέζσ δηάθνξσλ ζπιινγηθψλ νξγάλσλ ηεο ηνπηθήο απηνδηνίθεζεο ή
ζπλδηθαιηζηηθψλ θηλεκάησλ ή κέζσ ηνπ ηχπνπ θαη γεληθά ησλ κέζσλ καδηθήο ελεκέξσζεο.
2) Σπλνςίζηε θαη ζπδεηήζηε ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο ν Σσθξάηεο ηζρπξίδεηαη πσο ε αξεηή δελ
κπνξεί λα κεηαδνζεί.
Ο ΢σθξάηεο ππνζηεξίδεη φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ κπνξεί λα δηδαρζεί. Γηα λα ζηεξίμεη απηή ηε
ζέζε παξνπζηάδεη ηα παξαθάησ επηρεηξήκαηα:
α. ΢ηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ, φηαλ νη Αζελαίνη, νη νπνίνη είλαη ζνθνί, ζπδεηνχλ γηα ζέκαηα πνπ
απαηηνχλ ηδηαίηεξε ηερλνγλσζία, ζεσξνχλ ζσζηφ λα δέρνληαη ηε γλψκε κφλν ησλ εηδηθψλ.
Αληίζεηα, φηαλ γίλεηαη ιφγνο γηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηε δηνίθεζε ηεο πφιεο, δέρνληαη ηε
ζπκβνπιή νπνηνπδήπνηε πνιίηε αλεμαξηήησο επαγγέικαηνο, νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο ή
θαηαγσγήο, γηαηί πηζηεχνπλ πσο φινη έρνπλ πνιηηηθή αξεηή ρσξίο λα ηελ έρνπλ δηδαρηεί απφ
πνπζελά.
β. Οη πην ζνθνί θαη άξηζηνη ησλ πνιηηψλ καο δελ κπνξνχλ λα κεηαβηβάζνπλ απηή ηελ αξεηή (ηελ
πνιηηηθή αξεηή) πνπ έρνπλ νη ίδηνη ζε άιινπο (ραξαθηεξηζηηθά είλαη ηα παξαδείγκαηα ηνπ Πεξηθιή
θαη ηνπ Αξίθξνλα).
Σα επηρεηξήκαηα ηνπ ΢σθξάηε έρνπλ ινγηθή βάζε θαη θξίλνληαη αξθεηά ηθαλνπνηεηηθά. Χζηφζν,
κπνξνχκε λα εληνπίζνπκε θαη αδχλαηα ζεκεία.
 ΢πγθεθξηκέλα, φζνλ αθνξά ην πξώην επηρείξεκα παξαηεξνχκε ηα εμήο:

15. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
15
α. Υαξαθηεξίδεη φινπο ηνπο Αζελαίνπο ζνθνχο («Δγψ ινηπφλ ζεσξψ ... νη Αζελαίνη είλαη ζνθνί»),
παξφιν πνπ γλσξίδνπκε θαη απφ ηελ Ἀ πνινγία Σσθξάηνπο θαη απφ άιια πιαησληθά έξγα ηελ
ππνηηκεηηθή γλώκε πνπ έηξεθε γηα απηνχο. Δμάιινπ, ε άπνςε απηή απνηειεί κάιινλ κηα
ππεξβνιηθή θαη ππεξαπινπζηεπηηθή γελίθεπζε πνπ δελ κπνξεί λα επζηαζεί, ηδηαίηεξα αλ
ιάβνπκε ππφςε καο ηζηνξηθά παξαδείγκαηα επηθαλψλ πνιηηηθψλ ηεο επνρήο, φπσο ν Κιέσλ θαη ν
Αιθηβηάδεο, νη νπνίνη απνδείρηεθαλ δηεθζαξκέλνη.
β. Ο ΢σθξάηεο ζεσξεί φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη, επεηδή φινη νη Αζελαίνη αλεμαξηήησο
επαγγέικαηνο, νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο ή θαηαγσγήο ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ζηα θνηλά θαη
εθθξάδνπλ ηε γλψκε ηνπο ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ γηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ πφιε. ΢ηελ
πξαγκαηηθφηεηα, αλαθέξεηαη ζηα δηθαηψκαηα ηεο ηζεγνξίαο θαη ηεο παξξεζίαο, πνπ απνηεινχζαλ
ηηο αλαγθαίεο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ νκαιή θαη ζσζηή ιεηηνπξγία ηεο άκεζεο δεκνθξαηίαο πνπ
ίζρπε ηφηε ζηελ Αζήλα. Σν φηη φκσο φινη νη Αζελαίνη πνιίηεο εμέθξαδαλ ειεχζεξα ηε γλψκε ηνπο
δελ απνδεηθλχεη φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη νχηε φηη φινη ηε δηέζεηαλ, θαζψο ζηελ
Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ εθθξάδνληαλ θαη απφςεηο πνπ δελ δηέπνληαλ απφ πνιηηηθή αξεηή.
γ. Ο ΢σθξάηεο ηζρπξίδεηαη φηη νη Αζελαίνη δελ έρνπλ δηδαρηεί απφ πνπζελά ηελ πνιηηηθή αξεηή.
Κάηη ηέηνην φκσο δελ ηζρχεη, γηαηί νη Αζελαίνη απφ ηε λεαξή ηνπο θηφιαο ειηθία δνχζαλ θαη
ζπκκεηείραλ θαζεκεξηλά ζηα πνιηηηθά δξψκελα ηεο άκεζεο δεκνθξαηίαο: ζπκκεηείραλ ελεξγά ζηα
θνηλά, δηαηχπσλαλ πνιηηηθφ ιφγν ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ θαη ζηελ Αγνξά, παξαθνινπζνχζαλ
ιφγνπο επηθαλψλ ξεηφξσλ, γλψξηδαλ θαη ηεξνχζαλ ηνπο λφκνπο, είραλ ην δηθαίσκα ηνπ
«ἐ θιέγεηλ» θαη «ἐ θιέγεζζαη». Όια απηά απνηεινχζαλ έκκεζε θαη άηππε δηα βίνπ δηδαζθαιία
ηεο πνιηηηθήο αξεηήο.
 Όζνλ αθνξά ην δεύηεξν επηρείξεκα κπνξνχκε λα παξαηεξήζνπκε ηα αθφινπζα:
α. Ο ΢σθξάηεο ηζρπξίδεηαη φηη ν Πεξηθιήο δελ κπφξεζε λα κεηαδψζεη ηελ πνιηηηθή αξεηή πνπ ν
ίδηνο δηέζεηε ζηνπο γηνπο ηνπ. Απφ απηφ ην ζεκείν αληηιακβαλφκαζηε φηη δηαθνξεηηθφ πεξηερφκελν
πξνζδίδεη ν ΢σθξάηεο ζηνλ φξν «πνιηηηθή αξεηή» θαη δηαθνξεηηθφ ν Πξσηαγφξαο (απηφ ζα γίλεη
επίζεο εκθαλέο ζηελ 7ε
ελφηεηα, φπνπ ν Πξσηαγφξαο πξνζπαζεί λα αληηθξνχζεη απηφ ην
επηρείξεκα ηνπ ΢σθξάηε). Δηδηθφηεξα, κε ηνλ φξν «πνιηηηθή αξεηή» ν ΢σθξάηεο ελλνεί ηελ ηέρλε
«ηνῦ ιέγεηλ θαὶ πξάηηεηλ ηὰ ηῆ ο πφιεσο», ελψ ν Πξσηαγφξαο ελλνεί φιεο εθείλεο ηηο αξεηέο πνπ
πξέπεη λα δηαζέηεη θάπνηνο γηα λα ιεηηνπξγεί ζσζηά σο πνιίηεο. Ο ΢σθξάηεο, ινηπφλ, ελλνεί ηελ
αξεηή σο εληαία νιφηεηα πνπ είλαη ζχκθπηε κε ηε γλψζε θαη φρη άζξνηζκα επηκέξνπο αξεηψλ ζην
νπνίν ν θαζέλαο κπνξεί λα ζπκκεηάζρεη φπσο λνκίδεη, θαη δελ δηαρσξίδεη ηελ ηθαλφηεηα ησλ
κεγάισλ πνιηηηθψλ εγεηψλ απφ ηελ πνιηηηθή αξεηή ησλ απιψλ πνιηηψλ. Σν γεγνλφο, φκσο, φηη νη
γηνη ηνπ Πεξηθιή δελ έθηαζαλ ηηο ηθαλφηεηεο ηνπ παηέξα ηνπο θαη δελ έγηλαλ κεγάινη πνιηηηθνί δελ
ζεκαίλεη φηη ήηαλ δηεθζαξκέλνη θαη δελ δηέζεηαλ ηελ πνιηηηθή αξεηή σο πνιίηεο
β. Η απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δηδαζθαιίαο εμαξηάηαη ηφζν απφ ηε κεηαδνηηθόηεηα ηνπ δαζθάινπ
φζν θαη απφ ηε δεθηηθόηεηα ησλ καζεηώλ. Σν φηη νη γηνη ηνπ Πεξηθιή δελ κπφξεζαλ λα δηδαρζνχλ
ηελ πνιηηηθή αξεηή, κπνξεί λα ζεκαίλεη είηε φηη ν Πεξηθιήο δελ είρε ηελ ηθαλφηεηα λα ηνπο
κεηαδψζεη ηηο αξεηέο ηνπ είηε φηη νη γηνη ηνπ ήηαλ αλεπίδεθηνη καζήζεσο. ΢ε θάζε πεξίπησζε,
φκσο, δελ απνδεηθλχεηαη φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη. Βέβαηα, κηα πξνζεθηηθφηεξε εμέηαζε
ηνπ ζσθξαηηθνχ επηρεηξήκαηνο αλαδεηθλχεη ηνλ παηδαγσγηθφ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ θηινζφθνπ ζρεηηθά
κε ηε ζεκαζία ηνπ καζεηή σο ηδηαίηεξεο θαη κνλαδηθήο αηνκηθφηεηαο ζηε δηαδηθαζία κάζεζεο θαη
δηακφξθσζήο ηνπ. Η δηδαζθαιία δελ κπνξεί λα αγλνεί ηελ «ἰ δίαλ θχζηλ» ηνπ καζεηή, αιιά λα ηελ
πξνυπνζέηεη ινγηθά θαη λα ηελ νδεγεί ζε κηα πνξεία γλψζεο πνπ γίλεηαη ζπγρξφλσο πνξεία
απηνγλσζίαο θαη απηνυπέξβαζεο κε ζθνπφ ηελ θαηάθηεζε ηεο αξεηήο θαη ηεο επδαηκνλίαο.
γ. Όινη γλψξηδαλ ηε δηαλνεηηθή θαηάζηαζε ησλ γησλ ηνπ Πεξηθιή. Δπνκέλσο, δελ κπνξεί λα
απνδεηρζεί φηη ε πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη.

16. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
16
δ. Σέινο, νχηε ε πεξίπησζε ηνπ Κιεηλία κπνξεί λα ζεσξεζεί παξάδεηγκα ηθαλφ λα απνδείμεη φηη ε
πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη. Ο Κιεηλίαο απνηεινχζε κηα εηδηθή πεξίπησζε καζεηή, αλεπίδεθηνπ
καζήζεσο. ΢πληζηά δειαδή κηα κεκνλσκέλε πεξίπησζε, κηα εμαίξεζε ζηνλ θαλόλα, ζηελ νπνία
δελ κπνξνχκε λα βαζηζηνχκε γηα λα ζπλάγνπκε γεληθά θαη αζθαιή ζπκπεξάζκαηα.
Δμεηάδνληαο ζπλνιηθά ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ ΢σθξάηε νδεγνχκαζηε ζηηο εμήο δηαπηζηψζεηο
θαη ζπκπεξάζκαηα:
α. Σα επηρεηξήκαηά ηνπ είλαη εκπεηξηθά θαη πεξηγξαθηθά. Γίλνληαη κε παξαδείγκαηα θαη φρη κε
ηελ αιιεινπρία δηεηζδπηηθψλ ζθέςεσλ, φπσο ζα ήηαλ αλακελφκελν απφ ηνλ ΢σθξάηε. Δπνκέλσο,
θαίλεηαη λα αλήθνπλ ζηελ θαηεγνξία ησλ επηρεηξεκάησλ πνπ ν Αξηζηνηέιεο νλνκάδεη «ἐ μ
εἰ θφησλ», δειαδή πηζαλνινγηθά.
β. Σα επηρεηξήκαηά ηνπ εκπεξηέρνπλ αληηθάζεηο: απφ ηε κία ν θηιφζνθνο ηζρπξίδεηαη φηη φινη
θαηέρνπλ ηελ πνιηηηθή αξεηή, ελψ απφ ηελ άιιε δηαπηζηψλεηαη φηη ππάξρνπλ θαη θάπνηνη πνπ δελ
ηελ έρνπλ, φπσο νη γηνη ηνπ Πεξηθιή ή ν Κιεηλίαο.
Όιεο απηέο νη αδπλακίεο ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο ηνπ ΢σθξάηε πξνθαινχλ εληχπσζε. Όπσο,
φκσο, ζα δηαπηζηψζνπκε θαη ζηελ πνξεία ηνπ δηαιφγνπ, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα εδψ ν θηιφζνθνο
πξνζαξκφδεη ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ ζηηο απαηηήζεηο ηεο πεξίζηαζεο θαη πξνζπνηείηαη φηη
ππνζηεξίδεη ην κε «δηδαθηφλ» ηεο αξεηήο, γηα λα πξνθαιέζεη θηινζνθηθή αληηπαξάζεζε κε ηνλ
Πξσηαγφξα, ψζηε λα εκβαζχλεη ζηελ άπνςε ηνπ ζπλνκηιεηή ηνπ, λα ηελ εμεηάζεη πνιχπιεπξα θαη λα
ειέγμεη ηηο ινγηθέο αληνρέο ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο ηνπ. Βέβαηνο φηη ν ζνθηζηήο ζα απνηχρεη ζηελ
πξνζπάζεηά ηνπ, ζθνπεχεη λα αλαπηχμεη ηελ πεηζηηθή ηνπ επηρεηξεκαηνινγία ζηε ζπλέρεηα.
3) Να παξνπζηάζεηε επηγξακκαηηθά ηελ άπνςε ηνπ Πξσηαγφξα θαη ηνπ Σσθξάηε ζρεηηθά κε ηε
δηδαζθαιία ηεο πνιηηηθήο αξεηήο
Σν αληηθείκελν ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ Πξσηαγφξα θαη ε βαζηθή ηνπ ζέζε είλαη φηη ε πνιηηηθή
αξεηή κπνξεί λα δηδαρζεί. Ο ΢σθξάηεο απφ ηελ άιιε εθθξάδεη κηα εληειψο αληίζεηε άπνςε, φηη ε
πνιηηηθή αξεηή δελ δηδάζθεηαη θαη φηη νη άλζξσπνη δελ κπνξνχλ λα ηε κεηαδψζνπλ ζε άιινπο.
4) Πνην ην πεξηερό κελν ηεο «εὐ βνπιί αο» ζύ κθσλα κε ηνλ Πξσηαγό ξα; Αληαπνθξί λεηαη ζηηο
απαηηή ζεηο ηνπ ηξό πνπ δσή ο ησλ Αζελαί σλ πνιηηώλ;
Ο Πξσηαγφξαο ηζρπξίδεηαη φηη ην αληηθείκελν ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ είλαη ε «εὐ βνπιία», δειαδή
ε ζσζηή ζθέςε θαη ιήςε απνθάζεσλ γηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ ηδησηηθή δσή («ηὰ νἰ θεῖ α»)
θαη γηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηε δεκόζηα δσή.
Με ηα πξψηα ν καζεηήο ζα γίλεη ηθαλφηεξνο ζηε δηεπζέηεζε θαη νξγάλσζε ησλ ππνζέζεσλ ηνπ
νίθνπ ηνπ.
΢πγθεθξηκέλα, «νἶ θνο» ζηελ αξραία Διιάδα δελ ζήκαηλε κφλν «ζπίηη», φπσο ζήκεξα,
νχηε δήισλε κφλν ηελ «νηθνγέλεηα» (δειαδή ην ζχλνιν ησλ κειψλ κηαο νκάδαο αλζξψπσλ πνπ
ζπλδένληαη κε ζπγγεληθνχο δεζκνχο). Ο «νἶ θνο», φπσο ιέεη ραξαθηεξηζηηθά ν Αξηζηνηέιεο ζηα
Πνιηηηθά ηνπ, ήηαλ ε κηθξφηεξε κνλάδα, ην κηθξφηεξν ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο θνηλσλίαο˙ θπζηθά,
εηδηθά ζηηο αξρατθέο θνηλσλίεο, ν νίθνο ήηαλ ζπλδεδεκέλνο θαη κε ηελ θαηνρή γεο (απηφ δελ ίζρπε
πηα αλαγθαζηηθά ζε θνηλσλίεο φπσο ε Αζήλα ηνπ 5νπ
αηψλα, κε αλεπηπγκέλε εκπνξηθή θαη
βηνηερληθή νηθνλνκία). Σν ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ νίθνπ πάλησο, ζην ηδενινγηθφ επίπεδν, ήηαλ φηη είρε
κηα ζπλέρεηα κέζα ζηνλ ρξφλν, είρε παξειζφλ (ηνπο πξνγφλνπο) θαη κέιινλ (ηνπο απνγφλνπο). Γη’
απηφ θαη ήηαλ ππνρξέσζε θάζε ελήιηθνπ άλδξα λα ζεβαζηεί ην παξειζφλ ηνπ νίθνπ ηνπ θαη λα
εμαζθαιίζεη ηε ζπλέρεηά ηνπ ζην κέιινλ. Άξα, ε θνηλσληθή ζηάζε θαη ην ήζνο θάζε άλδξα είρε
ζπλέπεηεο φρη κφλν αηνκηθέο, αιιά θαη σο πξνο ηε ζπληήξεζε θαη δηαηήξεζε ηνπ θχξνπο ηνπ νίθνπ
ηνπ. Σα «νἰ θεῖ α» είλαη, επνκέλσο, φιεο νη ππνζέζεηο πνπ ζρεηίδνληαλ κε ηελ νηθνλνκηθή θαη
θνηλσληθή επκάξεηα ελφο νίθνπ θαη απνηεινχζαλ έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα θαζήθνληα ηνπ
ελήιηθνπ άλδξα. Άιισζηε, κφλν αλ θάπνηνο κάζεη λα δηεπζεηεί ζσζηά ηηο ππνζέζεηο ηνπ νίθνπ ηνπ,

17. ΠΡΧΣΑΓΟΡΑ΢: ΢ΗΜΔΙΧ΢ΔΙ΢ ΦΗΦΙΑΚΟΤ – 1ε
17
ζα κπνξέζεη λα δηεπζεηήζεη ζσζηά θαη ηηο πνιηηηθέο ππνζέζεηο, πξάγκα πνπ πξνδίδεη ηε λννηξνπία
ησλ αξραίσλ Διιήλσλ λα ιεηηνπξγνχλ πεξηζζφηεξν σο κέιε ελφο ζπλφινπ παξά σο άηνκα.
Γεληθά νη δχν ζπλνκηιεηέο θαίλεηαη φηη δέρνληαη ζησπειά σο θνηλή βάζε ηεο εμέηαζεο πνπ
επηρεηξνχλ φηη ε πφιηο δελ αθπξψλεη ηνλ νίθν, αιιά ηνλ πξνυπνζέηεη θαη ζπγρξφλσο ηνλ ππεξβαίλεη
κε ζρέζε εζσηεξηθήο ακνηβαηφηεηαο, φπσο αθξηβψο ην δεκφζην ζπκθέξνλ δελ θαηαξγεί ην
αηνκηθφ, αιιά βξίζθνληαη ζε κηα ζρέζε αιιεινηξνθνδφηεζεο.
Με ηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηε δεκφζηα δσή ν καζεηήο ζα γίλεη ηθαλφο ζην λα πξάηηεη θαη λα
κηιά γηα πνιηηηθά ζέκαηα.
Παξαηεξνχκε φηη ν Πξσηαγφξαο ζε απηφ ην ζεκείν πξνηάζζεη ην ξήκα «πξάμεη», πνπ αθνξά
ηηο πνιηηηθέο απνθάζεηο θαη ελέξγεηεο, ελψ ηνπνζεηεί δεχηεξν ζηε ζεηξά ην ξήκα «κηιήζεη», πνπ
αθνξά ηνλ πνιηηηθφ ιφγν πνπ εθθξάδεηαη ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ (πξσζύζηεξν ζρήκα). Η
πξφηαμε απηή ζθφπηκα επηιέγεηαη απφ ηνλ Πξσηαγφξα, γηα λα ηνληζηεί φηη ε πνιηηηθή δξάζε έρεη
κεγαιχηεξε ζεκαζία απφ ηε ζεσξία. Μηα δεχηεξε εξκελεία ηεο ζεηξάο ησλ ξεκάησλ «πξάμεη θαη
κηιήζεη» ζπλδέεηαη κε ηνλ εκπεηξηζκφ ηνπ Πξσηαγφξα, θαζψο ππνζηεξίδεη φηη ε εκπεηξία/ην
εκπεηξηθφ δεδνκέλν θηλεί ηε λφεζε. Με απηή ηελ νπηηθή ε πξάμε (=εκπεηξηθφ δεδνκέλν)
ηξνθνδνηεί αλαγθαία ην λνεῖ λ θαη ηνλ ιφγν ηνπ αλζξψπνπ. Άξα, ν ιφγνο παξάγεηαη κε βάζε ηα
δεδνκέλα ηεο εκπεηξίαο θαη απνηειεί πξντφλ ηεο λνεηηθήο επεμεξγαζίαο ηεο.
Απφ ηα παξαπάλσ πξνθχπηεη θαη ε ηεξάζηηα ζεκαζία πνπ είρε γηα ηνλ αξραίν Έιιελα ε
ζύδεπμε ιόγσλ θαη έξγσλ. Η ζηάζε απηή εθδειψλεηαη ήδε ζηα νκεξηθά έπε. ΢πγθεθξηκέλα, ζηε
ξαςσδία Ι ηεο Ιιηάδαο, ν γέξνληαο Φνίληθαο θαιεί ηνλ Αρηιιέα λα γίλεη «κχζσλ ῥ εηὴ ξ πξεθηήξ ηε
ἔ ξγσλ», λα είλαη δειαδή ηθαλφο ζηα ιφγηα θαη ζηα έξγα, θαιφο νκηιεηήο θαη γελλαίνο πνιεκηζηήο.
Έθηνηε, δηακνξθψζεθε ζηαδηαθά ε άπνςε φηη ηα κεγάια ιφγηα πξέπεη λα ζπλνδεχνληαη απφ
αλάινγεο πξάμεηο, γηα λα έρνπλ αμία. Ο Θνπθπδίδεο κάιηζηα ζηνλ Ἐπηηάθην ζα κηιήζεη κε έκθαζε
γηα ηελ αλάγθε ιφγσλ θαη έξγσλ σο ζηνηρείσλ απνδεηθηηθψλ ηεο αλδξείαο ησλ αλζξψπσλ. Άξα,
αληηιακβαλφκαζηε φηη ην αληηθείκελν δηδαζθαιίαο ηνπ Πξσηαγφξα αληαπνθξίλεηαη ζηελ απαίηεζε
ησλ Αζελαίσλ γηα ζχδεπμε ιφγσλ θαη έξγσλ.
Δλ θαηαθιείδη ν νινθιεξσκέλνο πνιίηεο νθείιεη κε ηελ πξάμε θαη ηνλ ιφγν ηνπ λα
δξαζηεξηνπνηείηαη θαη ζηελ ηδησηηθή θαη ζηε δεκφζηα δσή.
5) Ποια η ζημαζία ηηρ λέξηρ «πολιηική απεηή» ζηο κείμενο;
Η έλλνηα ηεο αξεηήο είρε ζηελ αξραηφηεηα επξχηεξε ρξήζε απφ ηε ζεκεξηλή. ΢ήκαηλε ηελ
θαιχηεξε δπλαηή θαηάζηαζε ζηελ νπνία ζα κπνξνχζε λα βξεζεί έλα πξάγκα. Δθθξάζεηο φπσο
«αξεηή νθζαικνχ ή σηφο» απέδηδαλ ηελ άξηζηε ιεηηνπξγία ηνπ ζσκαηηθνχ νξγάλνπ, δειαδή ηελ
άξηζηε ιεηηνπξγία ηνπ καηηνχ ή ηνπ απηηνχ αληίζηνηρα. Δπίζεο κε ηελ έλλνηα ηεο αξεηήο
απνδηδφηαλ κηα θαηάζηαζε αξηηφηεηαο θαη νινθιεξσκέλεο δηακφξθσζεο ελφο φληνο. Γηα
παξάδεηγκα νη εθθξάζεηο «αξεηή αλζξψπνπ» θαη «αξεηή ίππνπ» θαλεξψλνπλ φηη ηα αλαθεξφκελα
φληα βξίζθνληαη ζε θαηάζηαζε πιήξνπο αλάπηπμεο ησλ γλσξηζκάησλ ηνπο, πνπ ζπληζηνχλ ηελ
νπζία ηνπο, θαη έρεη νινθιεξσζεί ε δηακφξθσζή ηνπο ζε ηέιεηεο ππάξμεηο ζχκθσλα κε ην είδνο
ηνπο. Γελ κπνξεί λα απνδνζεί ζε θάηη ε έλλνηα ηεο αξεηήο, φηαλ ππάξρεη έιιεηςε ή αηέιεηα ζηελ
πιήξε αλάπηπμε ησλ γλσξηζκάησλ πνπ ην θαζηζηνχλ ηέιεηα χπαξμε θαηά ην είδνο. Σφηε απηφ
ππνπίπηεη ζηελ θαηάζηαζε ηνπ «αηζρξνχ», ηνπ άζρεκνπ, θαη ηνπ «αρξείνπ», ηνπ άρξεζηνπ.
Η «πνιηηηθή αξεηή» είλαη ε άξηηα θαη πιήξεο δηακφξθσζε ηνπ πνιίηε, πνπ κπνξεί λα
νξηζζεί σο ν αλζξψπηλνο ηχπνο ν νπνίνο έρεη αλαπηχμεη ζχκκεηξα θαη ζσζηά ηηο ηθαλφηεηεο θαη
ηδηφηεηεο πνπ ηαηξηάδνπλ ζην ειεχζεξν θαη ππεχζπλν πξφζσπν. Η νιηζηηθή ζχιιεςε ηνπ πνιηηηθνχ
θαηλνκέλνπ απφ ηνπο αξραίνπο Έιιελεο ζήκαηλε φηη ν ζσζηφο άλζξσπνο δελ κπνξεί παξά λα είλαη
θαη ν νινθιεξσκέλνο πνιίηεο, αθνχ ν άλζξσπνο δεη πνιηηηθά, δειαδή δεη ζε νξγαλσκέλε
ζπκβησηηθή θνηλφηεηα, ηεο νπνίαο είλαη αλαπφζπαζην κέινο θαη κνηξάδεηαη ηε ζπλππεπζπλφηεηα