3. TSHEKATSHEKO YA BAANEGWA
TEORI
Moangegwa o tšweletšwa bjalo ka motho wa nama le
madi gomme maitšhwaro a gagwe a a lemogwa. gape le
mmadi a ka kgona go mosekaseka (N. Masuku
;2009:2019).Go ya ka tebelelo ya ka ke gopola gore
moanegwa ke selo goba batho bao mongwadi a ba
šomišago go tšweletša sengwalwa sa gagwe. Ge re
sekaseka baanegwa, re tlile go lebelela kamano gare ga
baanegwa ba bagolo bao ba tšwelelago bjao ka
mongangiši le mongangišwa.
4. KAMANO YA BAANEGWAGOLO LE BAANEGWANYANE
KAMANO:
oSerudu (1989:25) o re kamano goba tswalano mo dingwalong
ke lereo leo le šupago kgokagano gare ga ditaba, ditiragalo
goba mantšu le ge e le baanegwa mo magwalong. Gape e ka
ba kamano gare ga ditematheto goba methalotheto, bjalobjalo.
oLebaka (1999:23) o katološa kgopolo yeo ka gore ge baanegwa
ba diteng ba tšwelela sengwalong, ba ka arolwa ka magoro
gore go tle go kgone go lemoga ka fao ba amanago ka gona.
5. KAMANO YA BAANEGWAGOLO LE BAANEGWANYANE
BAANEGWAGOLO:
oLekganyane (1997:23) o hlaloša kgopolo ye ka gore baanegwa
bao ke mongangiši le mongangišwa. Ge e tlaleletša seo,
Thobakgale (1996:36) o šupa gore baanegwa ba bagolo ba na
le kamano. Kamano e lebane le bongangiši le bongangišwa.
Bona ba lebane le go loka le go sa loke.
6. KAMANO YA BAANEGWAGOLO LE BAANEGWANYANE
BAANEGWANYANE:
oKe baanegwa bao ba šomišwago ke mongwadi go tlaleletša
baanegwagolo. Bona gantši ke bathuši le bahlohletši. Serudu
(1989:36) o katološa kgopolo ye ka gore moanegwanyane
(“minor character”) ke moanegwa yoo a kgathago tema ye
nnyane mo pukung. O thuša go bonatša ditiro tša mogale goba
mogaleadi. Ge go hlalošwa kamano gare ga baanegwagolo le
baanegwanyane go tlo šomišwa lenaneo la Groenewald
(1993:11) le Mojalefa (1997:19) e lego la: Tebanyo, bokgontšhi,
bothuši, boganetši, le bothušegi.
7. DITLHALOŠO GO YA KA MOJALEFA (1997:27)
TEBANYO: Ke seo moanegwa a lebanego le sona kudu go lebeletšwe morero wa
gagwe.
BOKGONTŠHI: Go lebeletšwe senaganwa seo se hlohleletšago le go kgontšha moanegwa gore a
phegelele morerongwa gagwe.
BOGANETŠI: Mo go lebeletšwe dilo tša go swana le senaganwa gape le baanegwa bao ba
šitišago moanegwathwadi go phetagatšamorero wa gagwe. Go hlalošwa ge eba
moanegwathwadi o kgonne go tšweletša morero wa gagwe goba ga se a phomelele.
BOTHUŠI: Bo akaretša senagwana gammogo le baanegwa bao ba kgathago tema go
thuša le go hlohleletša moanegwathwadi go phegelela morerong wa gagwe.
BOTHUŠEGI: Go hlalošwa ge eba moanegwathwadi o kgonne go tšweletša morero wa gagwe
goba ga se a phomelele.
8. SEMELO SA MOANEGWA
• Go ya ka ( P. Nkomo ; J Segoa; I.Pholo; P. Phokwane) ba
hlaloša gore baanegwa ba nale dimelo tše di fapanego;
mohlala , ba wela ka gare ga tša marato, ba latelela dilo tša
go ba wetša kotsing gape ba kgona go radiega ga bonolo. Seo
se re lemoša ka Sima yo a ilego a rata Mohlatlego kudu mo a
ilego a mo tshepha le go se mo naganele gore a ka ba ale
morerong wa go ama Mmatšhego. Go putuka ga Mohlatlego
go ile gwa mmeya kotsing ka ge Nnono a ile a mo kwa
gomme a tla a di arabela ka go bethwa.
9. TEORI YA SEMELO SA MOANEGWA
Semelo sa moanegwa se lebane le maitshwaro a gagwe. Woo ke
mokgwa wo moanegwa a phelago ka gona go ya le ka moo mongwadi a
mo tšweleditšego pading. Ge re sekaseka semelo sa moanegwa gantši
go lebelelwa dintlha tšeo di latelago:
• Ditiro le dipolelo tša moanegwa
• Baanegwa ba bangwe ba reng ka yena
• Leina la moanegwa
• Polelo ya mongwadi goba molaodiši/moanegi
10. TSHEKATSHEKO YA MOANEGWA KA
NARATHOLOTŠI
MOANEGWA : MOHLATLEGO
TEBANYO
• Mohlatlego o morerong wa go nyaka lenong la Gauta go Mmatšhego gomme a
mo amoge lona.
BOKGONTŠHI: SENAGANWA
• O be a rata go thuša tatagwe go hwetša Lenong la Gauta
• Ke yena a nago le maloka a go fihlelela dipheta ka gore ke yena mofsa ebile a ka
sebe le bosodi ge ba mo lebelela
11. MOHLATLEGO (TŠWELOPELO)
• O bone gore tsela ye tee ya go ka dira gore a fihlelele lenong la Gauta
ke go lla le Sima gomme a sepele le yena go mo thekga.
BOGANETŠI: SENAGANWA
• Mohlatlego o be a tšhaba go phetha tša morero wa gagwe mosegare
mola batho ba emaema gomme o emetše bošego ba robala.
• Ge a be a botswa goba go kwa tshedimošo ka Mmatšhego o be a
biloša mahlo le go tatamela.
• Baanegwa: Nnono o ile a mmetha le go mo utulla nnete ya gore ke
yena mang gona o tlile ka dife. Seo e bile lepheko le legolo go yena.
12. MOHLATLEGO (TŠWELOPELE)
• Mna. Maleka: Mohlomongwe o be a phuruphutša bošego ka go tseba gore Mna.
Maleka ga a nyake go tsena motho ka phaphošing ya Mmatšhego
BOTHUŠI: SENAGANWA
• O bone gore ke yena mojalefa la Tatagwe gomme ke maswanedi gore a hwetše
dipheta tšeo
• Tatagwe ga a sale gona lefaseng bjalo be a leka go feleletša seo se thomilwego ke
tatagwe
Baanegwa
• Banna ba koloi ya mmasebotsana: Ba ile ba kopantšha dihlogo ba tla ka lona
leano le la go amoga Mmatšhego lenong la Gauta.
13. MOHLATLEGO (TŠWELOPELE)
BOTHUŠEGI
• Mohlatlego ga se a kgone go tšweletša morero wa gagwe ka ge a se a hwetše seo
a bego a se nyaka e lego lenong la gauta.
• MOANEGWA : NAKEDI
TEBANYO:
• Nakedi o lebane le go thuša Mohlatlego go amoga Mmatšhego lenong la gauta
gore ba kgone go pshina ka lehumo la bona leo ba le kobetšego kgolegong
14. NAKEDI (TŠWELOPELE)
BOKGONTŠHI:
• Thekgo yeo ba fanego yena le Matsobane e bile le maatla go huetšeng morerong wa
gagwe
• Kamano ya gagwe le Brenda e dirile gore ba be le monyetla wa go mo romeletša gore a
leke go nyakolla Mmatšhego
BOGANETŠI:
• Nnono o be a dula a le mohlaleng wa gagwe
• Brenda o ile a utswa lenong la gauta morago ga gore Nakedi a mmotše ka lona jwale ka
mosadi wa gagwe yo a mo rerelago ditaba.
15. NAKEDI (TŠWELOPELE)
BOTHUŠI:
• Nakedi o thušitše ke Thabo le rangwane wa gagwe Matsobane go nyakolla gore
Lenong la Gauta le kaba le tšeerwe ke mang
• Le ge ele gore Mmatšhego o be a sa fetole mangwalo a bona, ye e be ele tsena y
go ba kgontšha go mo fihlišetša melaetša
BOTHUŠEGI:
• Nakedi ga se a thušega go phethagatša morero wa go amoga Mmatšhego dipheta
ka ge Brenda a ile a di hwetša gomme a di tšeya.
16. NAKEDI (TŠWELOPELE)
DIMELO TŠA NAKEDI:
• O na le mereba: Ge a swarwa ke serasanta Maroga o ile a mo hlaba ka
di potšišo o no ba le mereba a no fela a rokile molomo gomme a gana
go mo fetola.
• O na le bogale: O ja bogale ge serasanta Maroga a re ke lešilo o
timetša jwang mosadi, ebile o swaea seresanta Maroga ka diaparo a
šutša ka pefelo o re “o seke wa re mosadi waka ke mosadi wa gago
mošaa”
17. MATSOBANE MAOKA
• MOANEGWA : MATSOBANE MAOKA
TEBANYO:
O lebale le go golegelwa dipheta gomme o gopotše gore ge a
lokollwa o tla hwetša mahumo a gagwe a mo letile gomme a huma le
dinala.
18. MATSOBANE MAOKA (TŠWELOPELE)
BOGONTŠHI:
• Ka ge a be a le molalaaletile fao a bego a šoma gona, o be a nale
monyetla wo mo botse wa go tsena le go tšwa lebenkeleng
BOGANETŠI:
• Ka madimabe o ile a hlokafalela kgolegong ka ge a thuntšwe nakong
ya go hwetšwa.
BOTHUŠI
• Bagwera ba gagwe goba batho bao a bego a utswa le bona ba
golegilwe le bona
19. MATSOBANE MAOKA (TŠWELOPELE)
BOTHUŠEGI:
• Matsobane ga se a atlege morerong wa gagwe ka ge a tšwile
kgolegong a hlokofetše gomme lehumo le šetše le bao ba phelago
SEMELO SA MATSOBANE
• Ke lehodu: Matsobane o ile a utšwa lefelong leo a bego a šomago go
lona.
• O na le sebete: O kgonne go lwa le maphodisa ka letšatši le ba bego
ba thuba lebenkeleng. O ile a thunywa
20. Thumo
Ge re lebelela ka mokgwa wo mongwadi a tšweleditšsego baanegwa ka
gona re bona a kgonne go tšweletša dimelo tša bona ka ge re kgonne go
ba sekaseka re šomiša ditebelelo tša naratholotši. Sa bohlokwa gape ke
go lemoga gore merero ya baanegwa ba rena ga se ba kgone go e
tšweletša gomme seo se re lemoša gore ga se baanegwa ka moka bao ba
atlegago le go tšwelela ka gare ga sengwalwa.
22. METHOPOTHUŠO
Bopape, H.D.N 1982. Lenong la Gauta. Pretoria: J.L. Van Schaik.
Delf, L. & Williams, M., 2023. What is a Protagonist?||Definition &
Examples. 19 July.
Groenewald, P.S. 1982. Lenong la Gauta deur H.D.N. Bopape. South African
Journal of African Languages,.4(2): 5-8.
Sengani T.M; Masuku. N; Tsiu M.W; Saule. N; Ntuli C.D; (2009) Dingwalo le
setšhaba: Ponego go tšwa malemeng a Seafrika. University of South Africa.
P. Nkomo, J. Segooa, N.I. Phala, P.P Phokwane, Lehlotlo Folklore Anthology
(Sepedi). Cambridge University Press.
