ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

1. …από μια ομάδα μαθητών του Γυμνασίου Λούρου
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
2013-2014
Σαν μιλούν οι
Σαρακατσαναίοι…

2. Οι Σαρακατσαναίοι είναι μια
ελληνική νομαδική φυλή που βρίσκεται
διασκορπισμένη σε ολόκληρη την
ηπειρωτική Ελλάδα. Σήμερα η
συντριπτική πλειοψηφία τους έχει
εγκαταλείψει το νομαδικό βίο και ζει
μόνιμα στα χωριά όπου ασχολείται με
την κτηνοτροφία, ενώ οι απόγονοί τους
έχουν εγκατασταθεί σε μεγάλο βαθμό
στα μεγάλα αστικά κέντρα. Μικρός
αριθμός Σαρακατσάνων βρίσκεται επίσης
στη Βουλγαρία και την ΠΓΔΜ

3. ΚΑΤΑΓΩΓΗ
• Κοιτίδα των Σαρακατσαναίων ήταν η περιοχή Αγράφων -
Αιτωλοακαρνανίας – Ηπείρου.
• Ο διασκορπισμός τους προς την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα έγινε επί
Τουρκοκρατίας και κυρίως τον 18ο αιώνα , στα χρόνια του Αλή Πασά.

4. ΟΝΟΜΑΣΙΑ
• Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης , οι Σαρακατσαναίοι
φόρεσαν μαύρα ρούχα και δεν υποτάχθηκαν στον κατακτητή. Γι ’ αυτό
οι Τούρκοι τους ονόμασαν ΄΄Καρακατσάν΄΄ (καρά = μαύρος και κατσάν =
ανυπότακτος ). Από το Καρακατσάν με παραφθορά προήλθε η λέξη ‘’
Σαρακατσάνος’’.
• Μια άλλη πιθανή ετυμολογία είναι από την τουρκική λέξη σαράν που
σημαίνει ΄΄φορτώνειν΄΄ ή σιαρίκ ( = κλέφτης) και την τουρκική κατσάν
(= φυγάς ), ανυπότακτος , (σαράν + κατσάν = Σαρακατσάνος ) γιατί από
καιρό σε καιρό φόρτωναν τα πράγματά τους και μετακινούνταν με τα
κοπάδια τους.
• Οι ίδιοι οι Σαρακατσάνοι χρησιμοποιούν αυτό το όνομα μετά το 1812,
προσδιορίζοντας έναν λαό που προϋπήρχε του ονόματος.

5. ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΑΙΟΙ – ΒΛΑΧΟΙ
 Οι Σαρακατσαναίοι διαφέρουν από τους Βλάχους , που μιλούσαν εκτός
από τα Ελληνικά και τα Βλάχικα. Η λέξη βλάχος/Βλάχος
χρησιμοποιήθηκε άλλοτε για να δηλώσει τον άνθρωπο που έχει
πρόβατα και άλλοτε το φύλο που κατάγεται από τη Βλαχία. Μιας και η
κτηνοτροφική ζωή ήταν κοινό στοιχείο μεταξύ Σαρακατσάνων και
Βλάχων , επήλθε σύγχυση πότε ένας βλάχος ( =αυτός που έχει πρόβατα )
είναι Σαρακατσιάνος και πότε Βλάχος ( = βλαχόφωνος ). Οι
Σαρακατσάνοι ήταν καθαροί νομάδες χωρίς σταθερό τόπο διαμονής,
ενώ οι Βλάχοι ήταν νομάδες ή ημινομάδες που ασχολήθηκαν με το
εμπόριο και εγκαταστάθηκαν σε χωριά. Αλλά και στην ενδυμασία , στα
ήθη, στα έθιμα και στον τρόπο ζωής ξεχωρίζουν οι Σαρακατσαναίοι
καθώς δεν έρχονταν σε επιμειξίες και σε επαγγελματικά αλισβερίσια
μεταξύ τους.

6. ΤΣΕΛΙΓΚΑΤΟ
 Κοινότητα από 20-50 συγγενικές κυρίως οικογένειες – τις φάρες ή
πατριές – αλλά και ξένους τους σμίχτες .
 Αρχηγός του τσελιγκάτου ήταν ο τσέλιγκας, ο ικανότερος
κτηνοτρόφος. Ήταν υπεύθυνος για την οικονομική και κοινωνική
οργάνωση του τσελιγκάτου. Στο τέλος κάθε εποχής και με βάση τη
δύναμη της κάθε οικογένειας σε γιδοπρόβατα καθώς και την προσφορά
εργασίας μέσα στα τσελιγκάτα γινόταν η κατανομή των εσόδων και
εξόδων.

7. ΚΟΝΑΚΙΑ - ΣΤΑΝΗ
 Καλύβια, κατασκευασμένα από λεπτούς κορμούς δέντρων, τα λούρα ,με
επένδυση από χόρτο ή φυλλώματα.
 Ο τύπος των καλυβιών ήταν στρογγυλός ή παραλληλόγραμμος .
 Τα κονάκια , ο οικισμός δηλ. το σύνολο των νομαδικών οικογενειών
αποτελούσαν τη Στάνη.
 Στάνη και τσελιγκάτο δεν ταυτίζονταν. Μπορεί μια στάνη να είχε δύο ή
περισσότερα τσελιγκάτα. Το αντίστροφο όχι.

8. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
 Η παιδεία των Σαρακατσαναίων ήταν σχεδόν ανύπαρκτη.
 Οι σκληρές συνθήκες ζωής και οι συνεχείς μετακινήσεις τους δεν
επέτρεπαν τη μόρφωση των παιδιών τους σε σχολεία.
 Κάποια τσελιγκάτα , το καλοκαίρι , μίσθωναν δάσκαλο για να δώσει
κάποιες γνώσεις στα παιδιά στο “ δασκαλοκάλυβο’’.
 Είχαν μια βαθιά αίσθηση της ελληνικής γλώσσας . Στις αφηγήσεις τους
παρατηρείται λιτότητα και παραστατικότητα στην έκφραση , ενώ στα
τραγούδια τους φαίνεται βαθιά αίσθηση του ρυθμού και του μέτρου.
 Χριστιανοί Ορθόδοξοι που δεν παύουν να ενστερνίζονται
μαγικοθρησκευτικές δοξασίες με αρχαιοελληνικές ρίζες.

9. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
 Πατριαρχική.
 Αυστηρή πειθαρχία και άγραφοι απαρασάλευτοι νόμοι όριζαν τη
συμπεριφορά του κάθε μέλους της.
 Στον πατέρα και τη μάνα υπήρχε απόλυτος σεβασμός.
 Το κορίτσι το χαρακτήριζε η ντροπαλοσύνη , η καλή ανατροφή και ο
καλός ψυχικός κόσμος.
 Το αγόρι έπρεπε να ήταν σεμνό , συγκρατημένο στις πράξεις , τα λόγια
και τους τρόπους του.

10. Η ΓΥΝΑΙΚΑ
 Στυλοβάτης της οικογένειας ήταν η γυναίκα , σήκωνε όλο το βάρος του
νοικοκυριού αλλά και συντόνιζε τις εξωτερικές δουλειές των προβάτων
.Η ρόκα για το γνέσιμο του μαλλιού , ήταν η αχώριστη συντροφιά της.
Εκείνο όμως που την κρατούσε ΄΄σκλαβωμένη΄΄ ήταν ο αργαλειός .
 Η Σαρακατσάνα ήταν μια αφανής ηρωίδα της καθημερινής ζωής .
Υπηρετούσε την οικογένεια με ευλάβεια και προσήλωση. Ενέπνεε
σεβασμό και έχαιρε εκτίμησης , ιδιαίτερα όταν γίνονταν μητέρα.

11. ΤΑ ΒΑΦΤΙΣΙΑ
 Βάφτιζαν τα παιδιά τους είτε στην εκκλησία του κοντινότερου
χωριού, είτε καλούσαν έναν ιερέα στα καλύβια.
 Συνήθως ο πατέρας του παιδιού απουσίαζε από το μυστήριο, καθώς
ήταν «κοντά στα πρότα ».
 Τα μεγαλύτερα παιδιά του τσελιγκάτου μετά τη βάφτιση, έτρεχαν να
πουν το όνομα του νεοφώτιστου στον πατέρα και να πάρουν τα
«σχαρίκια ».
 Μετά τη βάφτιση δεν γινόταν γλέντι.
 Ο νονός χάριζε στο μωρό μια φασκιά, το λαδοπάνι και το πουκάμισο.

12. ΟΙ ΑΡΡΑΒΩΝΕΣ- ΤΑ ΣΥΒΑΣΜΑΤΑ Οι αρραβώνες των νέων προέκυπταν από «προξενιό».
 Μια καλή νύφη, θα έπρεπε να γνωρίζει να ζυμώνει, να μαγειρεύει, να
γνέθει, να υφαίνει και γενικά να κάνει όλες τις δουλειές που χρειάζεται
μια οικογένεια. Κριτήριο επιλογής ήταν ακόμη το σόι της νύφης .
 Όσον αφορά στον γαμπρό, σημασία για την οικογένεια της νύφης είχε να
είναι ικανός στις δουλειές. Μετρούσε στην κρίση τους να ξέρει και γραφή,
λογαριασμό και ανάγνωση.
 Τους Σαρακατσάνους δεν τους ενδιέφερε η ομορφιά, αλλά ούτε και η
προίκα.

13. Ο ΦΛΑΜΠΟΥΡΑΣ
• «Σήμα κατατεθέν» του γάμου είναι ο
φλάμπουρας, εξέλιξη του βυζαντινού λαβάρου.
• Αποτελείται από ένα μακρύ ξύλο, το κοντάρι . Στην κορυφή γίνεται ο
ξύλινος σταυρός, με τρία μήλα ή ρόιδα, σύμβολα υγείας και
γονιμότητας, στις άκρες.
• Στο κοντάρι ράβεται το μαντίλι, που είχε απαραίτητα σταυρό στη μέση.
Το στόλιζαν με φρέντζες (διάφορες κορδέλες) και χαρχαγγέλια
(κουδουνάκια). Παλιότερα, ο φλάμπουρας ήταν πορφυρός, ενώ στις
νεότερες εκδοχές του κυριαρχούν τα χρώματα της ελληνικής σημαίας
δηλ., άσπρο και γαλάζιο.
• Η κατασκευή του γινόταν με χορούς και ειδικά τραγούδια . Ο μπράτιμος
ή φλαμπουριάρης ήταν ο συνοδός του γαμπρού .
• Με τον φλάμπουρα ξεκινούσε ο γάμος και το γλέντι. Ο πρωτοχορευτής
τον κρατούσε ψηλά να προηγείται του χορού.

14. Ο ΓΑΜΟΣ
• Παντρεύονταν μόνο μεταξύ τους και σε μικρή σχετικά ηλικία.
• Τον γάμο τον αποκαλούσαν «χαρά».
• Οι ετοιμασίες άρχιζαν από την Παρασκευή. «Έπιαναν τα προζύμια για
την κλούρα τ’ γαμπρού» και «έραβαν τον φλαμ’πρα». Το Σάββατο το
πρωί ο γαμπρός και το σόι του πήγαιναν να πάρουνε τη νύφη. Μπροστά
πήγαιναν οι άνδρες και ακολουθούσε ο γαμπρός, τον οποίο συνόδευαν
οι γυναίκες.
• Το Σάββατο γλεντούσαν στη νύφη.
• Την Κυριακή ο κουνιάδος της νύφης , της φορούσε τα παπούτσια. Εκείνη
για να τον τιμήσει, του έδινε ως δώρο κάλτσες, έναν ντροβά και ένα
μαξιλάρι. Επίσης ,έβαζαν στη νύφη το μπόχο (μαντίλι) που της
προσέφερε η πεθερά της. Έπειτα, της κρεμούσαν στο λαιμό στολίδια και
φλουριά.
• Το μυστήριο του γάμου τελούνταν στα κονάκια του γαμπρού και
ακολουθούσε γλέντι.

15. Ο ΓΑΜΟΣ• Κατά τη διάρκεια του γλεντιού , η κουμπάρα κερνούσε κρασί , κρέας
ψημένο, ψωμί και γλυκίσματα.
• Έως και το πρωί της Δευτέρας, η νύφη ήταν κουκουλωμένη. Το πρωί της
Δευτέρας, η πεθερά «ξεκουκούλωνε» τη νύφη και άνοιγαν τα προικιά . Η
νύφη προσέφερε από μια βελέντζα στον πεθερό και τον κουμπάρο της.
• Καθ’ όλη αυτή την περίοδο ο γαμπρός έμενε μακριά από το καλύβι που
ήταν η νύφη. Οι νεόνυμφοι συναντιόταν για πρώτη φορά το βράδυ της
Τρίτης.

16. Η ΚΗΔΕΙΑ
 Οι γυναίκες του τσελιγκάτου «ετοίμαζαν» τον νεκρό. Του φορούσαν την
«καλή του την αλλαξιά» και τον τοποθετούσαν στο κέντρο της καλύβας.
 Κάποια από τις γυναίκες ξεκινούσε πρώτη να μοιρολογεί και έπειτα τη
συνόδευαν και οι υπόλοιπες.
 Μετά την κηδεία ,στα καλύβια έβαζαν το τραπέζι της «παρηγοριάς».
 Οι γυναίκες κατά τη διάρκεια του πένθους, το οποίο διαρκούσε 3 χρόνια,
φορούσαν κατάμαυρα ρούχα και τις ποδιές τους ανάποδα. Οι δε άνδρες
έμεναν αξύριστοι μέχρι τα σαράντα.

17. Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΦΟΡΕΣΙΑ
 Χαρακτηρίζεται από χρωματική αυστηρότητα και παρουσιάζει τοπικές
παραλλαγές.
 Τρεις ποικιλίες της γυναικείας σαρακατσάνικης φορεσιάς. Από αριστερά
προς τα δεξιά: Ηπείρου, Θεσσαλίας και Κεντρικής Μακεδονίας .

18. ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΦΟΡΕΣΙΑ ΗΠΕΙΡΟΥ
• Κατασάρκι , μάλλινο, άσπρο.
• Πουκάμισο, μακρύ, υφαντό, βαμβακερό με μανίκια.
• Κορμί - ζωστάρι , είδος γιλέκου.
• Φούστα, μακριά, με πιέτες από τη μέση μέχρι τις γάμπες.
• Κάλτσες. Είναι πλεκτές από το γόνατο ως τον αστράγαλο.
• Πατούνες. Ήταν πλεκτές μαύρες ή γαλάζιες με κοντοτσούραπο , το οποίο έπιανε
μέχρι τον αστράγαλο.
• Πανωφόρι, γκουζόκι ή κάπα. Αμάνικο υφαντό, με δύο διακοσμητικά μανίκια
ριγμένα στην πλάτη.
• Μανίκια, είναι πλεκτά στο ίδιο σχέδιο με το σχέδιο από τις κάλτσες.
• Μαντήλι.
• Στη φορεσιά της Ηπείρου κατατάσσεται και μια άλλη φορεσιά, χωρίς ζωστάρι, η
οποία έχει τραχλιά κεντημένη και καλύπτει όλο το στήθος. Το πουκάμισο επίσης
δεν έχει φρούτα. Φοριέται με μια κοντή γκουζόκα με μανίκια.
• Στη φορεσιά της Ηπείρου λείπει εντελώς η ποδιά. Η ποδιά, το σεγκούνι και το
πλατυμάνικο πουκάμισο στη ν Ήπειρο φοριούνταν μέχρι το 1920-25 .

19. ΑΝΔΡΙΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ
• Κατασάρκι
• Πουκάμισο, άσπρο με φαρδιά μανίκια.
• Φουστανέλα μακριά
• Κάλτσες
• Ζωνάρι
• Τσιπκένι , πανωφόρι φοριέται πάνω από το πουκάμισο.
• Σκούφια
• Τσαρούχια
• Μπουραζάνα , μετά το 1920 αντικατάστησε τη φουστανέλα
και τις κάλτσες, ήταν μάλλινη, άσπρη ή μαύρη.
• Γκλίτσα , αχώριστος ΄΄σύντροφος΄΄ κάθε Σαρακατσάνου.

20. Η ΔΙΑΤΡΟΦΗ• Γαλακτοκομικά προϊόντα : το τυρί, η μυζήθρα, το ξινόγαλα, η «διαούρτι»
( γιαούρτι ), το γαλοτύρι .
• Το ρύζι και τα όσπρια ( κυρίως φασόλια ) ήταν βασικά στη διατροφή
τους.
• Έτρωγαν σπάνια κρέας επειδή κρατούσαν όλες τις νηστείες.
• Το χαρακτηριστικότερο όμως της Σαρακατσάνικης διατροφής ήταν οι
πίτες.
• Κάποια παραδοσιακά εδέσματα των Σαρακατσάνων είναι το κοσ (ι)μάρι
, το μπλανό , η γραβανή ,τα μπιρμπιλόνια , η μαμαλίγκα , οι ζυμαρόπιτες

21. ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ
 Είναι το κύριο μέσο διασκέδασης .
 Τα τραγούδια τα διακρίνουν σε αντρίκεια και γυναικεία.
 Τα αντρίκεια τα λένε οι άντρες στα γλέντια και στους χορούς και τα
γυναικεία τα τραγουδάνε στο γάμο τα κορίτσια και οι νιόπαντρες, όπως
επίσης και τα μοιρολόγια
 Τα αντρίκεια τραγούδια τα διακρίνουν σε εκείνα που λένε γύρω από την
τάβλα ,της τάβλας, και σε εκείνα που τραγουδούν όταν χορεύουν.
 Γενικά όλα τα τραγούδια τους διακρίνονται σε ιστορικά , σε κλέφτικα ,
σε τσοπάνικα , σε ληστρικά, σε τραγούδια της αγάπης …

22. ΟΙ ΧΟΡΟΙ
• 1. Συρτός - Μορφή του είναι ό Συρτός αργός, σε αργότερο ρυθμό.
• 2. Κάτσα-Καλτσάδικος-Κτσάδικος-Σταυρωτός-Τσάμικος: Κλέφτικοι
χοροί.
• 3. Νυφιάτικος - Χορός της αγάπης.
• 4. Ζωναράδικος - Αργός ανάλαφρος χορός.
• 4. Πιπέρι
• 5.Στα τρία - Χορός αργός και πολύ απλός , κυρίως γυναικείος.
• 6.Μενούσης - Χορός της Ηπείρου.

23. ΟΙ ΣΥΛΛΟΓΟΙ
• Ο 1ος σαρακατσάνικος Σύλλογος ήταν ο Σύλλογος Σαρακατσαναίων
Λάρισας, που ιδρύθηκε το 1962.
• Το 1971 ιδρύθηκε η Αδελφότητα Σαρακατσαναίων Ηπείρου στα
Γιάννενα.
• Το 1977 ιδρύθηκε η Αδελφότητα των εν Αθήναις Ηπειρωτών
Σαρακατσαναίων.
• Το 1979 τυπώνεται στη Λάρισα η 1η εφημερίδα, η Ηχώ των
Σαρακατσαναίων.
• Το 1981 ιδρύθηκε η Πανελλήνια Ομοσπονδία Συλλόγων Σαρακατσαναίων
στη Θεσσαλονίκη.

24. ΜΟΥΣΕΙΑ
 Το Λαογραφικό Μουσείο Σαρακατσάνων στις Σέρρες
 Το Μουσείο Σαρακατσάνικης Παράδοσης στην Αλεξανδρούπολη.
 Η Σαρακατσάνικη Στάνη στο Γυφτόκαμπο στα Ζαγόρια.
 Η Σαρακατσάνικη Στάνη στα Φλάμπουρα στην Πρέβεζα.

25. Σαν μιλούν οι Σαρακατσαναίοι...
Γυμνάσιο Λούρου
2013-2014
Η ομάδα που εργάστηκε για την έκδοση του παρόντος ψηφιακού υλικού είναι:
Γκλιάτης Μιχάλης, Κατσάνος Γιώργος, Γιώτη Αλεξάνδρα, Γκλιάτης
Περικλής, Ντάγγα Ανδρονίκη, Τάγγας Βασίλης, Τάγκα Παναγιώτα, Τάγκα
Βενετία, Τζουμερκιώτη Περσεφώνη, Μέμα Εμιλιάνο , Παπιγκιώτης Μιχάλης
, Λέτσου Χρυσαυγή , Κάκου Ελένη, Γιώτης Σωτήρης, Γιώτης Χρήστος,
Ιωάννου Λυδία, Κατσαούνου Λαρίσσα, Κοψάρης Χρήστος, Λαδιά Γερασιμία,
Διαμάντη Θεοδώρα, Λώλη Δέσποινα, Τάγγα Αναστασία, Πάντου Βασιλική,
Τσούτση Βασιλική, Γκλιάτη Δέσποινα.
Υπεύθυνη καθηγήτρια: Παπιγκιώτη Κωνσταντίνα
Δ . Δ .Ε . Πρέβεζας