CONCELLOS: Cerceda, Frades, Mesía, Ordes, Oroso, Tordoia e Trazo.
A comarca de Ordes está situada no centro da provincia da Coruña e articúlase arredor do río Tambre e os seus afluentes pola dereita, sobre todo o Samo e o Lengüelle que forman amplos vales. As maiores alturas atópanse no norte e sobrepasan pouco os 500 m.
Os principais valores naturais atópanse na contorna dos ríos, en especial do Tambre.
2. O Tambre en Sigüeiro
A comarca de Ordes está situada no centro da provincia da Coruña e articúlase arredor do río
Tambre e os seus afluentes pola dereita, sobre todo o Samo e o Lengüelle que forman amplos
vales. As maiores alturas atópanse no norte e sobrepasan pouco os 500 m.
Os principais valores naturais atópanse na contorna dos ríos, en especial do Tambre.
5. ACTIVIDADES
As principais actividades son os servizos, a agricultura e a industria. Destaca a agrogandaría,
especializada en vacún de leite e carne, e o cultivo dos grelos.
6. PATRIMONIO
Acolle un rico patrimonio etnográfico representado en muíños, batáns e caneiros. O
patrimonio histórico-artístico está representado por dolmes, castros, igrexas románicas e
barrocas e numerosos pazos.
A ruta xacobea coñecida como “Camiño Inglés” que ven dos portos de Ferrol e A Coruña,
atravesa a comarca de norte a sur.
Ermida de San Nicolau (Frades)
7. Igrexa de Gafoi (Frades)
Igrexa de San Roque de Moar (Frades)
8. Igrexa de As Encrobas (Cerceda). Románica do século XII e reformada en 1720. Estaba situada no lugar de Gontón e foi
afectada pola ampliación da mina de lignitos. Foi trasladada entre 1996 e 1997 á sua actual ubicación no lugar de
Pontoxo. Durante este traslado descúbríronse uns lares viales (s. III) reutilizados na sua estrutura.
13. CONCELLOS
SUPERFICIE: 110,83 km2
POBOACIÓN: 5.156 habitantes
(2014)
PARROQUIAS: Cerceda, As
Encrobas, Meirama, Queixas,
Rodís e Xesteda.
Antiga estación de Queixas
CERCEDA
Está situado no noroeste da comarca. O territorio está formado por unha ampla superficie
arrasada no Terciario formada por xistos, rodeada no norte e leste por serras graníticas: os
montes de Xalo, e a serra de Montemaior, onde se atopa a máxima altura da comarca, no
Cerdeira, con 595 m. Os ríos forman parte da cunca do Tambre (cabeceiras do Lengüelle) e do
Mero (curso alto do Barcés). No centro-norte do concello atópase unha depresión ocupada
por lignitos que foron explotados durante anos para abastecer a central térmica de Meirama
e na actualidade están esgotados.
14. Oco da mina de lignitos e Cental Térmica de Meirama.
Na actualidade está ocupado por un lago.
As principais actividades son a agrogandaría, a industria e o sector forestal.
Os principais espazos naturais atópanse nas serras e nos vales dos ríos.
No patrimonio cultural destacan as igrexas de Rodís, As Encrobas e Meirama. En Cerceda hai
un aquapark, un xardín botánico e un ecomuseo.
15. SUPERFICIE: 81,86 km2
POBOACIÓN: 2.485
habitates (2014)
PARROQUIAS: Abellá,
Aiazo, Añá, Céltigos, Frades,
Gafoi, Galegos, Ledoira,
Mesoso, Moar, Papucín e
Vitre.
Área de lecer de Aiazo no río
Tambre, no linde entre
Frades e O Pino
FRADES
Situado no surleste da comarca. O relevo é de formas suaves con poucas diferencias de
altitude (de 280 a 440 m) e no terreo dominan os xistos da serie de Ordes. As máximas alturas
atópanse ao norte, no linde con Mesía, no Rego Escuro (441 m). No centro-norte destaca o
monte de San Nicolau, con 420 m.
O río Tambre fai de linde polo sur e os seus afluentes Rego do Pío, Porto, Maruzo (co Gaiteiro,
Muíño Vello e Mostás), fonte Santalla e Samo (co Mouriño e Marís), circulan de norte a sur.
16. Muíño e ponte romana en Ponte Carreira
As principais actividades son a agrogandaría (especializada en vacún) e o serctor forestal.
Os espazos de interese natural atópanse arredor dos ríos onde hai numerosas áreas de lecer e
lugares para facer rutas.
Ten un rico patrimonio histórico artístico con numerosos pazos e igrexas románicas e
barrocas.
A capital do concello e Cimadevila e o núcleo principal Pontecarreira.
Paisaxe de Frades
17. SUPERFICIE: 106,62 km2
POBOACIÓN: 2.795
habitantes (2014
PARROQUIAS: Albixoi,
Bascoi, Boado, Bruma,
Cabrui, Castro, Cumbraos,
Lanzá, Mesía, Olas,
Visantoña e Xanceda.
Albergue de peregrinos en
Bruma, instalado no antigo
Hospoital de Peregrinos no
Camiño Inglés.
MESÍA
Está situado ao noroeste da comarca. O relevo é achairado, cunha elevada altitude media
(máis de 400 m) e basculado cara ao suroeste. Forma parte da chamada superficie de Ordes
onde dominan os xistos. Na zona nordeste atópanse os montes da Tieira, coa máxima altitude
no Picoi, con 546 m. A maior parte do concello está na conca do Tambre que percorre o linde
surleste, e dos seus afluentes Samo e Maruzo (co Gaiteiro). Unha pequena zona no norte
verte ao Mero, no linde con Cesuras.
18. Fonte da Xesteira ou da Veiga en Albixoi, a
carón do rego da Fervenza, afluente do río
Gaiteiro. Funcionou como un rústico balneario
ata a década de 1960. Un muíño que había
preto servía como casa de Baños. As augas son
bicarbonatadas, fluoradas e sódicas.
As principais actividades son a agrogandaría (especialmente vacún de leite), o sector forestal
e as industrias cerámicas. A capital municipal é A Igrexa.
Os espazos naturais de interese atópanse na marxe dos ríos, protexidos no LIC “Río Tambre”.
Explotación de arxila en Mesía, base dunha
importante industria cerámica. Nas excavacións
abandoadas fórmanse pozas que co tempo se
van naturalizando.
19. SUPERFICIE: 157,20 km2
POBOACIÓN: 12.844
habitantes (2014)
PARROQUIAS: Ardemil,
Barbeiros, Beán, Buscás,
Leira, Lesta, Mercurín,
Ordes, Parada, Pereira,
Poulo, Santa Cruz de
Montaos e Vilamaior.
ORDES
Está situado no centro-norte da comarca. A maior parte do territorio (centro e sur) ocupa a
superficie achairada coñecida como Meseta de Ordes, cun substrato rochoso de xistos e unha
altitude media de 310 m. As máximas alturas atópanse ao norte no Rubial (461 m) e nos
montes de San Bartolomeu (451 m).
Os ríos forman parte da conca do Tambre: o Lengüelle percorre o linde oeste e recibe como
principal afluente ao Cabrón e o Samo percorre o linde leste.
Antiga estación de tren de Pontraga
20. As principais actividades son os servizos, a agrogandaría, especializada en gando vacún de
leite e no cultivo de grelos, e a industria (especialmente téxtil e de móbeis).
Os espazos de interese natural atópanse nos ríos, protexidos no LIC “Río Tambre”.
Acolle un importante patrimonio histórico artístico na ruta do Camiño Inglés a Santiago de
Compostela. Destacan as igrexas de San Paio de Buscás e San Xulián de Poulo.
Murais realizados
dentro do proxecto
DesOrdes Creativas
21. SUPERFICIE: 72,03 km2
POBOACIÓN: 7.400
habitantes (2014)
PARROQUIAS: Os
Ánxeles, Calvente,
Cardama, Deixebre, A
Gándara, Marzoa,
Oroso, Pasarelos, Senra,
Trasmonte e
Vilarromarís.
Paisaxe agraria de Oroso
OROSO
Situado no sur da comarca. O relevo é de transición entre a parte máis baixa da comarca, no
val do Tambre situado ao sur, e as terras altas de Ordes e Frades. As máximas alturas
atópanse nos lindes do norte no Costa (329 m) e no Petón (371 m).
O río Tambre percorre todo o linde sur do concello de leste a oeste e recibe o Samo (co
Maruzo), o Cabeceiro e o Lengüelle, que fai de linde polo oeste.
22. O Lengüelle entre Oroso e Trazo, preto
de se xuntar co Tambre
As principais actividades son os servizos e a agrogandaría. Está moi influído pola
proximidades de Santiago de Compostela. A capital municipal é Sigüeiro.
Os espazos de interese natural atópanse no Tambre e os seus afluentes, protexidos no LIC
“Río Tambre” onde hai varias áreas de lecer de interese.
O patrimonio cultural está representado por muíños, igrexas e pontes medievais. Por todo o
concello hai numerosos castros e xacementos arqueolóxicos.
Ponte medieval sobre o Tambre en Sigüeiro
23. SUPERFICIE: 124,42 km2
POBOACIÓN: 3.706
habitantes (2014)
PARROQUIAS: Andoio,
Anxeriz, Bardaos,
Cabaleiros, Castenda da
Torre, Gorgullos, Leobalde,
Numide, Tordoia e A Vila de
Abade.
Paisaxe de Tordoia
TORDOIA
Está situado no centro-oeste da comarca. A maior parte do territorio forma parte dun bloque
elevado e aplanado inclinado cara ao leste cunha altitude de 300 a 500 m. Os cumes máis
altos atópanse no oeste, no Monte Castelo, (564 m) e no Petón do Seixo (498 m).
A maioría dos ríos forman parte da cunca do Tambre e circulan con dirección norte-sur: o
Lengüelle fai de linde polo leste, o Chonia discorre polo centro e o curso alto do Dubra polo
Oeste. Unha pequena parte pertence ás concas do Xallas e Anllóns.
As principais actividades son a agrogandaría (vacún de leite) e o sector forestal.
24. As principais actividades son a agrogandaría (vacún de leite) e o sector forestal. A capital
municipal é Pontepedra.
Os lugares de maior interese natural atópanse nos ríos e no monte Castelo.
É un concello cunha grande riqueza arqueolóxica. Varias rutas percorren os cursos dos ríos e
os principais monumentos arqueolóxicos.
Dolme Casa da Moura, en Cabaleiros
Pedra Longa, un posible abrigo prehistórico
25. SUPERFICIE: 101,35 km2
POBOACIÓN: 3.301
habitantes (2014)
PARROQUIAS: Benza,
Berreo, Campo, Castelo,
Chaián, Monzo, Morlán,
Restande, Trazo,
Vilouchada e Xavestre.
Paisaxe de Trazo nas proximidades de Viaño Pequeno
TRAZO
Estás situado no suroeste da comarca. A maior parte do terreo está ocupado por un bloque
elevado e aplanado basculado cara ao surleste. As terras máis baixas atópanse no sur, na
beira do Tambre. As máis altas na zona oeste, co cume máis destacado no Facho, con 509 m,
no linde con Val do Dubra. O río Tambre percorre unha grande parte do linde sur do concello
e recibe o Lengüelle (que fai de linde polo leste), O Merlá, o Vilariño e o Chonia.
26. Igrexa de Campo
Trazo é un concello eminentemente rural sen grandes núcleos de poboación. A capital do
concello é Viaño Pequeno. A principal actividade é a agrogandaría, especializada en vacún de
leite.
Os espazos naturais máis destacados atópanse nos ríos protexidos no LIC “Río Tambre” onde
hai varias áreas de lecer e lugares para facer rutas.
No patrimonio cultural destacan as igrexas de Campo e San Pedro de Benza, o pazo de
Vilacova, un batán e varios muíños.
Área de lecer de Chaián, á beira do Tambre
27. RELEVO
Relevo característico da penichaira de Ordes no que destacan os pequenos cumes de formas suaves
A maior parte da comarca é unha penichaira de 300-400 m de altitude que ocupa o centro do
territorio, cunha suave inclinación cara ao sudoeste que está interrumpida por pequenas
lombas de escasa altura. Os cumes máis importantes atópanse nos lindes comarcais.
Ao norte o monte Xalo, no nordeste os montes da Tieira, no leste a serra de Montemaior
(Cerdeira, con 595 m, a máxima altura da comarca) e o monte Castelo.
28. Monte de San Nicolau (423 m), en Frades. No cume hai unha ermida rodeada dunha carballeira.
29. Gabros no monte Castelo
A maioría do territorio está formado por materiais xistosos (do chamado Complexo de Ordes),
agás nos cumes do norte e leste onde aparecen granitos e no monte Castelo onde aparecen
gabros e rochas básicas.
Granitos en Montemaior
30. A vexetación dominante nos cumes é o mato de toxos e breixos e no resto plantacións de
piñeiros e eucaliptos. Os cumes máis baixos están aproveitados para pasteiros.
Paxariños (Linaria triornitophora). Pódese atopar
nos lindes dos bosques e campos.
Tuberaria globulariefolia,
endemismo do noroeste peninsular
32. Esquío (Sciurus vulgaris), un pequeno
mamífero común nos bosques, en
especial na áreas con piñeiros.
Laverca (Alauda arvensis) cantando no alto do
vértice xeodésico do cume do Cerdeira
Escribenta liñaceira (Emberiza cirlus)
33. Macizo do Xalo desde os cumes da Cerdeira
MONTES DO XALO
É un macizo de granito rosa de mica negra situado ao norte da comarca de Ordes, no linde
entre Cerceda e a comarca da Coruña. Ten unhas formacións graníticas moi curiosas: bloques,
bolos, paredes verticais... O punto máis alto nesta comarca é o Anxelio, con 521 m. Destacan
tamén o Arca Aberta (459 m), Pantín (407 m) e San Bartolomeu (460 m).
Desde os cumes hai unhas vistas espectaculares sobre toda a comarca e a costa da Coruña.
Accedese desde Cerceda.
37. SERRA DE MONTEMAIOR
Esténdese con dirección NE-SO polo sur da comarca, no linde entre os concellos de A Laracha
e Cerdeda. Prolóngase cara ao leste nos montes do Xalo.
Os cumes máis destacados na comarca son o Cerdeira (595 m) e O Pedrouzo (518 m).
Desde os cumes hai boas vistas sobre toda a comarca e parte da costa. Accedese desde a
estrada de Cerceda á Silva.
38. Vista desde o alto da Cerdeira cara á Silva (Cerceda)
39. O Monte do Castelo desde o alto do Picoto
MONTES DO CASTELO
Están situadno no linde dos concellos de Tordoia, Coristanco, Santa Comba e Val do Dubra.
Teñen un grande interese xeolóxico e botánico. Están formados por afloramentos de gabros
pouco deformados rodeados por anfibolitas e algún gneis. Neles nacen os regos das
cabeceiras do Anllóns, Xallas, Dubra... Nos arredores atópanse brañas con importantes
depósitos de turba. Acollen unha flora moi interesante con varios endemismos.
Accedese desde a estrada da Silva a Santa Comba.
41. MONTES DA TIEIRA
Pequena aliñación que se extende con dirección leste-oeste entre os concellos de Mesía e
Cesuras. As abas que dan á comarca de Ordes son suaves e com pouco desnivel, mentras que
as que caen cara á de Betanzos son de formas máis abruptas.
Os cumes máis destacados son o Picoi (535 m) e o alto de Cabrui (482 m).
Accedese desde Cabrui (Mesía).
42. As abas dos montes da Tieira están totalmente cultivadas con pasteiros ou
plantación de especies forestais, especialmente eucaliptos
43. OS RÍOS
O curso fluvial máis importantes da comarca é o Tambre que percorre o linde sur de leste a
oeste e recibe numerosos afluentes que circulan con dirección norte-sur. So unha pequena
parte do concello de Cerceda forma parte da conca alta do Barcés, afluente do Mero, e o río
da Furoca, tamén afluente do Mero, fai de linde no norte entre Mesía e Cesuras (comarca de
Betanzos.
44. Couto de pesca no Tambre
Os cursos dos ríos son de pendente suave e forman amplos vales nos que se asentan bosques
de ribeira dunha gran biodiversidade. Os ríos son aquí o eixo da vida e articulan o
asentamento de numerosos núcleos de poboación. Por todo o seu percorrido son numerosas
as áreas de lecer, rutas de sendeirismo e coutos de pesca.
Parte do curso do Tambre e os seus afluentes está protexido no LIC “Río Tambre”.
45. Ao longo do curso dos ríos consérvanse bosques de ribeira con amieiras, salgueiros, freixos, bidueiros,
abelairas, sabugueiros, sanguiños, carballos... Nas beiras do río hai unha rica representación de especies
que gostan da auga e das zonas húmidas: fentos (dentabrú, blechno, fento macho, fento femia...), brións,
molinia, espadainas, xuncos, salgueiriño, amenta de auga, amarelle, ranúnculos, oucas, pe de boi, reina,
adelfiña, herba centella, espiga de auga...
Dentabrú (Osmunda regalis), un dos fentos
máis chamativos das beiras dos ríos
Pé de Boi (Oenanthe crocata)
46. Silene dioica
A ouca ou herba da prata (Ranunculus peltatus) florece
de marzo a xuño nos leitos dos ríos de corrente lenta
Callitriche stagnalis
48. Fungo sobre un toro de carballo, nas carballeiras de Aiazo. Os fungos da madeira viven dentro das árbores. Cando
acadan o desenvolvemento axeitado e en condicións apropiadas emiten ao exterior os corpos portadores das esporas
que serven para reproducírense. Nos bosques de ribeira hai unha gran variedade de fungos.
49. A fauna do río é moi variada. Podemos atopar peixes (troita, espiñento, vermella, anguía...),
réptiles (cobra sapeira, cobra de colar...), anfibios (ras, limpafontes, salamántiga galega...),
mamíferos (lontra, rata de auga, aguaneiro...), insectos (gaiteiros, libeliñas, zapateiros,
percebellas, mosquitos, frigáneas, barqueiros...), arañas, caracois de auga, e numerosos seres
microscópicos. Nas beiras viven aves de ribeira (merlo rieiro, picapeixes, lavandeira) e de
bosque (ferreiriños, papuxa...), lesmas, sapos, insectos...
O Tambre é un dos poucos ríos galegos onde se atopa a Macromia splendens, un cabalo do
demo en perigo de extinción en toda Europa.
Ras verdes (Pelophyllax perezi)Lavandeira branca (Motacilla alba)
50. Cabalo do demo (Aeshna cyanea), un dos insectos
máis grandes e chamativos que se atopan nos
ecosistemas fluviais
Efémera. Ten unha vida longa como
larva acuátiva (ata tres anos) e só
vive unhas horas en estado adulto
51. Ponte vella no Samo, en Arderís (Oroso)
Os ríos conservan ademais un rico patrimonio etnográfico que é testemuña da importancia
que tivo noutros tempos a enerxía hidráulica (batáns, muíños...) e numerosas pontes e
pontellas.
52. O Tambre en Castro (Mesía), ao pouco de entrar na comarca
RÍO TAMBRE
Nacer na Serra do Bocelo, discorre lentamente no seu curso alto, encáixase lixeiramente no
seu curso medio e vai fondamente encaixado no tramo final do seu percorrido. Despois de
124,5 km desemboca na ría de Muros e Noia. Presenta augas altas de decembro a marzo e
estiaxe en agosto. Nesta comarca recolle augas dos concellos de Mesía, Frades, Oroso, Trazo,
Tordoia e Ordes. Recibe pola dereita o Maruzo o Samo, o Lengüelle ou Maxarín o
Portoferreiro, o Vilariño e o Chonia.
O Tambre é un dos poucos ríos galegos onde se atopa a Macromia splendens, un cabalo do
demo en perigo de extinción en toda Europa.
53. O Tambre en Ponte Carreira, na área de lecer da Presa
54. O Tambre em Aiazo (Frades), onde hai unha ampla área de lecer
61. Bosque de ribeira no río Gaiteiro,
o principal afluente do Maruzo
RÍO MARUZO
Nace nos montes da Tieira e atravesa os concellos de Mesía e Frades. Os principais afluentes son o Muíño
Vello e o Gaiteiro. Desauga no Tambre na parroquia dos Ánxeles (Frades).
O Maruzo en Cimadevila (Frades)
62. O Samo na área de lecer de Arderís, en Oroso
RÍO SAMO
Nace nos montes da Tieira e atravesa os concellos de Mesía, Frades e Oroso e xúntase ao Tambre en
Cárdama. Os seus principais afluentes son o Traveso, Buxán e Marís.
O Samo entre Abellá (Frades) e Olás (Mesía),
onde hai un muíño e dúas áreas de lecer
63. O Lengüelle en Xesteda (Tordoia)
RÍO LENGÜELLE
Nace entre os montes de Pantín e San Bartolomeu, no norte da comarca. Percorre os concellos de
Cerdeda, Ordes, Tordoia e Trazo e xúntase ao Tambre na parroquia de Berreo (Trazo). No curso alto
chámase Maxarín.
Os principais afluentes son Portigo de Vilasenín, Pedrouzo, Cabrón, Viduído, Pontepedra e Fonte Ribeira.
Está encorado en Vilasenín (no Portigo) e Vilagudín.
O Lengüelle en Numide,
entre Ordes e Tordoia
66. Área de lecer en Ordes, no río Mercurín
ou da Fraga, afluente do Lengüelle
67. Encoro de Vilagudín, no que hai un couto de pesca intensiva.
Recolle as augas dos ríos Maxarín e Cerdeiras, afluentes do Lengüelle.
68. FERVENZA DE PORTOCIÑOS
Na parroquia de Gorgullos (Tordoia), no río
Viladabade, da Férveda ou Bustelo, afluente
do Lengüelle. A fervenza salva un desnivel
de 10 m en tres saltos entre grandes
penedos de granito.
COMO CHEGAR: na estrada de Pontepedra a
Gorgullos e Ordes, ao entrar en Portociños
cóllese un cruce á esquerda que indica
Férveda e a 1 km chégase a unha ponte onde
remata a estrada e desde a que se ve a
fervenza.
69. O Chonia en Xavestre
RÍO CHONIA
Nace en Gorgullos, percorre terreos de Tordoia e Trazo con dirección norte-sur e xúntase ao Tambre en
Xavestre. No seu curso consérvanse batáns (Pardal e Neiro de Oa, en Xavestre) e muíños.
Batán no Chonia en Oa (Xavestre). Os batáns eran
utilizados para mazar e amolecer os tecidos.
70. FERVENZA DE VISANTOÑA
Na parroquia de Visantoña (Mesía, no línde
con Cesuras).
O río da Furoca, afluente do Mero, salva un
resalte en xistos e lousas de
aproximadamente 8 m de altura en varios
saltos. Río abaixo hai outras fervenzas máis
pequenas.
COMO CHEGAR: desde Mesía (A Igrexa)
cóllese a estrada a Visantoña e séguese ata Os
Ricos. Ao pouco de pasar o cartel cóllese unha
pista á dereita e uns 200 m tómase a pista de
terra da esquerda e séguese por ela ata o final
cruzando unha área repoboada con especies
frondosas (Coto Escolar) e báixase ata o final
(uns 3 km). Logo séguese por un sendeiro e
báixase ao río. É unha zona onde se pode
facer unha ruta polos bosques da beira do río.
71. AS ÁRBORES
Carballeira en Frades
A maior parte do terreo forestal está ocupado por plantacións de eucaliptos e algúns piñeiro,
e pequenas zonas con frondosas. Nas proximidades dos ríos atópanse carballeiras e bosques
de ribeira mixtos.
73. Carballo (Quercus robur) de
Buscás (Ordes). Atópase no adro
da igrexa, ao pé do Camiño de
Santiago.
Mide 3,75 m de perímetro e na
base ten unha grande nórrega.
77. Piñeiro de Monterrei (Pinus radiata) en Vilarello
(Frades). -4,15 m de perímetro
Piñeiro de Monterrei (Pinus radiata) na capela de
San Roque de Moar.
-3,50 m de perímetro no toro.
78. ESPAZOS PROTEXIDOS
O Tambre en Sigüeiro
LIC RÍO TAMBRE
Espazo de 152 ha que inclúe parte do curso do río Tambre (desde o cruce co Sionlla en Trazo
ata Oroso) e parte do curso dos seus afluentes: Lengüelle (cos seus afluentes Mercurín e
Cabrón), Samo, Maruzo (co seu afluente o Gaiteiro), o Mera e o Sionlla.
Nesta comarca protexe terreos nos concellos de Tordoia, Ordes, Mesía, Trazo, Oroso e Frades.
No río podemos atopar diversos biotopos en función da forza da corrente. Nas zonas máis
chans fórmanse illas entre as que hai canles de auga remansada. Nestes lugares os bosques
de ribeira acadan maior extensión e riqueza. Nas zonas chans de auga remansada a
vexetación é mais abundante e nas zonas de corrente so viven nas beiras.