1. Περίοδοι ηης Βσζανηινής
νομιζμαηοκοπίας

2. Σε Βπδαληηλή λνκηζκαηνθνπία ζα κπνξνχζακε
λα ηελ ρσξίζνπκε ζε ηέζζεξηο πεξηφδνπο :

 Ζ 1ε πεξίνδνο είλαη απφ ην 395 κέρξη ηα κέζα ηνπ 8νπ αηψλα.
 Ζ 2ε πεξίνδνο αξρίδεη ζηα ρξφληα ηνπ Ηνπζηηληαλνχ Β' κέρξη ηε
κεηαξξχζκηζε ηνπ Αιεμίνπ (1092).
 Ζ 3ε πεξίνδνο είλαη απφ ην 1092 κέρξη ην 1261. ΢ηα 1204 έρνπκε ηελ
άισζε ηεο Πφιεο απφ ηνπο ζηαπξνθφξνπο. Σν ζέκα φκσο απηφ δελ
αλαθέξεηε εδψ, αιιά ζα ην δνχκε ζην επφκελν θεθάιαην.
 Ζ 4ε πεξίνδνο είλαη απφ ην 1261 κέρξη ην 1453 φπνπ θαη αιψζεθε ε
Πφιε απφ ηνπο Σνχξθνπο.

3. Πξψηε πεξίνδνο
 Ζ βαζηθή παξάζηαζε ησλ βπδαληηλψλ λνκηζκάησλ είλαη ε πξνηνκή ηνπ απηνθξάηνξα
ρσξίο ηδηαίηεξα πξνζσπηθά ραξαθηεξηζηηθά . Πνξηξέηα έρνπκε κφλν απφ ηνπο
απηνθξάηνξεο Φσθά, Λεφληεην, Λένληα Γ', Κσλζηαληίλν Ε' θαη Κσλζηαληίλν Ζ'.
Τπάξρνπλ δηάθνξεο παξαιιαγέο αλάινγα κε ηελ πεξίνδν , έηζη ζα δνχκε ηνλ
απηνθξάηνξα κε ζηξαηησηηθή πεξηβνιή θαη ηελ λίθε ζε εκπξνζζφηππν θαη νπηζζφηππν
αληίζηνηρα , γηα λα θηάζνπκε ζηελ θπξίαξρε άπνςε ηεο πεξί ειέσ ζενχ βαζηιείαο θαη
ζα δνχκε ζηα λνκίζκαηα ηνλ απηνθξάηνξα λα θξαηά ζηαπξνθφξν ζθαίξα ζηνλ
εκπξνζζφηππν θαη άγγειν ζηνλ νπηζζφηππν. Βιέπνπκε επίζεο παξαζηάζεηο ηνπ
απηνθξάηνξα κε ηνπο ζπλαπηνθξάηνξεο.
 Δπί Σηβεξίνπ Κσλζηαληίλνπ (578-582) , εκθαλίδεηε γηα πξψηε θνξά ν ζηαπξφο επάλσ
ζε βαζκηδσηή βάζε , γηα ηνλ ζφιηδν. ΢ηα ζεκίζηα ν ζηαπξφο πςψλεηε επάλσ ζε
ζθαίξα θαη ζηα ηξεκίζηα επάλσ ζε απιή βάζε. ΢αλ ζέκα ν ζηαπξφο ζηακαηάεη επί
Ζξαθιείνπ (610 - 641) θαη έπεηηα επαλέξρεηαη κέρξη ηελ εηθνλνκαρία.
 Καηά ηελ πξψηε πεξίνδν ην ρξπζφ λφκηζκα ήηαλ ν ζφιηδνο (solidus = ζηαζεξφο), ην
νπνίν είρε βάξνο 4.48 γξ., θαζαξφηεηα 24 θαξάηηα θαη ηζνδπλακνχζε κε 24
αξγπξέο siliquae ή 1/72 ηεο Ρσκατθήο ιίηξαο ή 24 θεξάηηα ή 6000 ιεπηά. Σν θεξάηην
θαη ην ιεπηφ ήηαλ κνλάδεο ππνινγηζκνχ. Πνιιαπιάζηα ηνπ ζφιηδνπ θπθινθφξεζαλ
κφλν κεξηθέο αλακλεζηηθέο θνπέο. Τπνδηαηξέζεηο ηνπ ζφιηδνπ ήηαλ ην ζεκίζην
(semissis , έλα δεχηεξν) θαη ηξεκίζην (tremissis , έλα ηξίην). Κφπεθαλ θαη ειαθξνί
ζφιηδνη απφ Ηνπζηηληαλφ κέρξη ηνλ θσλ/λν Γ΄ κε έλδεημε ζε siliquae.
 Ο άξγπξνο ηελ πεξίνδν απηή ρξεζηκνπνηνχληαλ κφλν γηα αλακλεζηηθέο θνπέο.
Μνλάδεο ηνπ ήηαλ ε siliqua (2gr) θαη ην κηιηαξήζην (miliarense), ην νπνίν
αληηζηνηρνχζε ζε 24 θνιείο ή 1/12 ηνπ ζφιηδνπ, επίζεο ήηαλ θαη ην εμάγξακκν (6,82
γξ.) πνπ ην εηζήγαγε ν Ζξάθιεηνο (610-641) θαη θνβφηαλ κέρξη ηα ηέιε ηνπ 7νπ αηψλα.
 Σα ράιθηλα φπσο ηα δηακφξθσζε ν Αλαζηάζηνο έρνπλ ζαλ κνλάδα ηνλ θφιιη (1/288 ηνπ
ζφιηδνπ), βάξνπο 9 γξακκαξίσλ, ν νπνίνο ηζνχηαη κε 40 λνχκηα , (ηα λνχκηα ήηαλ ην
πξνυπάξρνλ ράιθηλν λφκηζκα ην νπνίν θνβφηαλ ζε δηάθνξα πνιιαπιάζηα). Φφιιηο
θφβνληαλ θαη ζε ππνδηαηξέζεηο ησλ 20, 10, θαη 5 λνπκίσλ. Ο Ηνπζηηληαλφο αχμεζε ην
βάξνο ηνπ θφιιη ζηα 25 γξ. απηφ φκσο δελ θξάηεζε πνιχ. Σν 498 νξίζηεθε 180 θνιιίο
λα ηζνχληαη κε 1 ζφιηδν. Γχξσ ζην 700 ην λνχκην παξακέλεη ζαλ κνλάδα κέηξεζεο θαη
ζηακαηάεη ε θπθινθνξία ηνπ ζαλ λφκηζκα.


4. Γεχηεξε Πεξίνδνο
 Ζ πεξίνδν απηή είλαη ηνπ απηνθξάηνξα-ηνπνηεξεηή ηνπ Υξηζηνχ επί ηεο Γεο, ηελ νπνία
εγθαηληάδεη ν Ηνπζηηληαλφο ν Β' θαη θαηά ηελ νπνία γηα πξψηε θνξά ε κνξθή ηνπ Υξηζηνχ
εκθαλίδεηαη ζε λφκηζκα. Ζ επηγξαθή ηνπ λνκίζκαηνο θαζνξίδεη θαη ην λέν ξφιν ηνπ
απηνθξάηνξα. Ο Υξηζηφο είλαη Rex Regnantium, ν Βαζηιεχο ησλ Βαζηιέσλ δειαδή Δθείλνο ν
νπνίνο θαζνξίδεη ηελ επνπξάλην θαη επίγεην αξρή νξίδσλ ηνλ απηνθξάηνξα Servuο Chriοti,
ηνπνηεξεηή επί ηεο Γεο. Γηα κηα πεξίνδν νη εηθνλνκάρνη απηνθξάηνξεο θαηαξγνχλ ηελ εηθφλα ηνπ
Υξηζηνχ θαη ηελ αληηθαζηζηνχλ κε ην πνξηξαίην ηνπ δηαδφρνπ ή άιισλ κειψλ ηεο δπλαζηείαο.
Με ηελ απνκάθξπλζε ηεο εηθφλαο ηνπ Υξηζηνχ δηεπξχλνληαη ηα φξηα ηεο εμνπζίαο ηνπο θαη
απμάλνπλ ην θχξνο ηνπο έλαληη ηεο εθθιεζίαο.
 Καηά ηελ ίδηα επνρή αλαπηχζζεηαη θαη ε θαιιηέξγεηα ηεο κίκεζεο ηεο Διιεληζηηθήο
θιεξνλνκηάο κηα γεληθή αλαλέσζε ηεο ηέρλεο θαη ηεο λνκηζκαηηθήο σο έλα βαζκφ, πνπ δείρλεη
ηάζεηο επηζηξνθήο ζηα λαηνπξαιηζηηθά πξφηππα ησλ Διιεληζηηθψλ ρξφλσλ πξνζαξκνζκέλα
πάληα ζηα απζηεξά πιαίζηα ηεο ζξεζθεπηηθήο εηθνλνγξαθίαο. Με ην ηέινο ηεο εηθνλνκαρίαο ε
εηθφλα ηνπ Υξηζηνχ ζα επαλέιζεη ζξηακβεπηηθά θαη πάιη. Σνλ 9ν αηψλα αξρίδεη ε πεξίνδνο ηνπ
απηνθξάηνξα - εκίζενπ πξνηθηζκέλνπ κε ππεξθπζηθέο ηδηφηεηεο πνπ κεηαδίδνληαη δηα ηεο
ζηέςεο απφ ηνλ ίδην ην Υξηζηφ. Με ηελ εηθνλνγξαθηθή παξνπζίαζε ηεο ζηέςεο εθθξάδεηαη
ζπκβνιηθά ε κεηάδνζε ησλ αξεηψλ απφ ηελ επνπξάληα θαη ππέξηαηε Γχλακε ζηελ θεθαιή ηνπ
εγεκφλα νη νπνίεο ζα ηνλ κεηακνξθψζνπλ Θεία Υάξηηη απφ βαζηιέα ζε επίγεην ζεφ.


5. Γεχηεξε Πεξίνδνο
 Δπί Ηνπζηηληαλνχ β΄ εκθαλίδεηε ινηπφλ γηα πξψηε θνξά ζηνλ ζφιηδν ε παξάζηαζε
ηνπ Υξηζηνχ. ΢ηελ ζπλέρεηα εκθαλίδνληαη ζηνλ νπηζζφηππν ησλ λνκηζκάησλ
ζπγγεληθά πξφζσπα ηνπ απηνθξάηνξα γηα λα κεηαθεξζεί εθεί θαη ε δηθή ηνπ
κνξθή αξγφηεξα θαη λα επαλέξζεη ζηνλ εκπξνζζφηππν ε κνξθή ηνπ Υξηζηνχ. ΢ηνλ
νπηζζφηππν ησλ ράιθηλσλ θπξίσο λνκηζκάησλ θπξηαξρεί ε έλδεημε ηεο αμίαο ηνπ
λνκίζκαηνο κε ηελ κνξθή γξακκάησλ φπσο Μ, Κ, Η, θ.ι.π. Αξγφηεξα ζηνλ
νπηζζφηππν απηψλ ησλ λνκηζκάησλ αξρίδνπλ λααπεηθνλίδνληαη θαη νη
ζπλαπηνθξάηνξεο.
 Δπί Λένληνο ζη΄(886-912) , ζηνλ εκπξνζζφηππν ηνπ ζφιηδνπ εκθαλίδεηε ε κνξθή
ηεο Παλαγίαο. Δπίζεο έρνπκε παξαζηάζεηο ηνπ Υξεζηνχ λα ζηέθεη ηνλ
απηνθξάηνξα ή ηελ Παλαγία λα απεηθνλίδεηε δίπια ηνπ. Αθφκε δηάθνξνη Άγηνη
θνζκνχλ κε παξαζηάζεηο ηνπο ηα λνκίζκαηα.
 Ξερσξηζηφ ελδηαθέξσλ παξνπζηάδνπλ θαη ηα αξγπξά κηιηαξήζηα πνπ ζηνλ
εκπξνζζφηππν έρνπλ κφλν κία επηγξαθή θαη ζηνλ νπηζζφηππν έλα ζηαπξφ. Σα
κηιηαξήζηα απηά απνηεινχλ ην αληίζηνηρν ησλ Αξαβηθψλ δηρξάκ. Σν 912 - 913 ν
Αιέμαλδξνο πξνζζέηεη δίπια ζηνλ ζηαπξφ ηνπ νπηζζφηππνπ θαη ηελ εηθφλα ηνπ
ρξηζηνχ. Οη επφκελνη βαζηιείο βάδνπλ ηελ εηθφλα ηνπο ή ηελ εηθφλα ηεο Παλαγίαο.
 ΢ηελ δεχηεξε πεξίνδν αξρίδνπλ λα θαηαξγνχληαη νη ππνδηαηξέζεηο θαη επηθξαηεί
θάζε κέηαιιν λα αληηζηνηρεί ζε έλα ζπγθεθξηκέλν λφκηζκα. Οπφηε έρνπκε ρξπζφ
ζφιηδν , αξγπξφ κηιηαξήζην, (ην ζεκίζην θαη ην ηξηκήζην ζπαλίδνπλ ιφγν ηεο
εκθάληζεο ηνπ κηιηαξήζηνπ πνπ εηζήρζε απφ ηνλ Λένληα Γ') θαη ηνλ ράιθηλν θνιιί.


6. Σξίηε Πεξίνδνο

 Καηά ηελ ηξίηε πεξίνδν, κεηά ηελ κεηαξξχζκηζε ηνπ Αιεμίνπ, ζηνλ εκπξνζζφηππν φισλ ησλ
λνκηζκάησλ εκθαλίδεηε ν Υξηζηφο ή ε Παλαγία θαη ζηνλ νπηζζφηππν εκθαλίδεηε ν
απηνθξάηνξαο, κφλνο ηνπ ή καδί κε ηελ Παλαγία ή καδί κε θάπνην Άγην.
 ΢ηελ ηξίηε πεξίνδν ν Αιέμηνο α΄ Κνκλελφο (1081-1118), κεηαξξπζκίδεη ξηδηθά ην λνκηζκαηηθφ
ζχζηεκα. Έηζη θφβεη έλα ρξπζφ θνηιφθπξην λφκηζκα ην ππέξππξν (4,5 γξ.), κε ηίηιν 20,5
θαξάηηα. Τπνδηαηξέζεηο είρε ην ηξαρχ εμ ειέθηξνπ , ίζν κε ην 1/3 ηνπ ππέξππξνπ , απνηειείην
απφ 1/3 κέξνο ρξπζφ θαη 2/3 αξγπξφ θαη είρε ηίηιν 6 θαξάηηα. Άιιε ππνδηαίξεζε ήηαλ ην
άζπξν ηξαρχ πνπ ηζνχηαη κε ην 1/16 ηεο πξνεγνχκελεο ππνδηαίξεζεο θαη είλαη θξάκα
αξγπξνχ (6-7 %) θαη ραιθνχ. Καη ηα δχν απηά λνκίζκαηα είλαη θνηιφθπξηα.
 Δπίζεο θφβεηε θαη έλα ράιθηλν λφκηζκα ην ηεηαξηεξφ πνπ ην κφλν θνηλφ πνπ έρεη κε ην
πξνεγνχκελν ράιθηλν λφκηζκα είλαη κφλν ηα φλνκα. Οη αληηζηνηρίεο έρνπλ σο εμήο : 1
ππέξππξν = 3 ηξαρέα εμ ειέθηξνπ = 48 άζπξα ηξαρέα = 864 ηεηαξηεξά. Καηά ηελ δηάξθεηα
απηήο ηεο πεξηφδνπ, ην 1204, έρνπκε ηελ άισζε ηεο Πφιεο απφ ηνπο ζηαπξνθφξνπο ηεο Γ'
ζηαπξνθνξίαο. Λεπηνκέξεηεο γηα ηελ λνκηζκαηηθή θπθινθνξία θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο
θξαγθνθξαηίαο θαη γεληθά ηελ θπθινθνξία ησλ Δπξσπατθψλ λνκηζκάησλ θαη θαηά ηελ
πεξίνδν ηεο Σνπξθνθξαηίαο ζα δνχκε ζηελ επφκελε ελφηεηα απηήο ηεο ζειίδαο.

7. Σέηαξηε Πεξίνδνο
 ΢ηελ ηειεπηαία πεξίνδν ηεο βπδαληηλήο απηνθξαηνξίαο παξνπζηάδνληαη λένη ηχπνη
λνκηζκάησλ , έηζη βιέπνπκε ηνλ απηνθξάηνξα γνλαηηζηφ κπξνζηά ζηνλ Θεφ ή ηελ
Παλαγία λα πξνζεχρεηαη ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε γηα ηελ ζσηεξία ηεο Πφιεο. ΢ε
κεξηθέο παξαζηάζεηο παξνπζηάδεηε ν απηνθξάηνξαο θηεξσηφο ή έθηππνο , άιιεο πάιη
θέξνπλ ην νηθφζεκν ησλ παιαηνιφγσλ , άιιεο ηνλ δηθέθαιν αεηφ θαη άιιεο ηνλ θξάγθηθν
θξίλν.
 Καηά ηελ πεξίνδν ησλ Παιαηνιφγσλ ελψ ε ηέρλε εκθαλίδεη κηα επαλαζηαηηθή
αλαγέλλεζε παξαηεξείηαη πιήξεο παξακέιεζε ζηελ ηερληθή θαη θαιιηηερληθή εκθάληζε
ησλ λνκηζκάησλ, γεγνλφο πνπ αζθαιψο ζπλδέεηαη κε ηελ νηθνλνκηθή θξίζε ηεο
ζπξξηθλσκέλεο απηνθξαηνξίαο θαη ηελ απαμίσζε ηεο ζεκαζίαο ηνπ Βπδαληηλνχ
λνκίζκαηνο σο δηεζλνχο ζπλαιιαθηηθήο κνλάδνο. Βέβαηα αθφκα θαη κε απηνχο ηνπο
ζπκβνιηζκνχο ή ηηο αλαιακπέο ε γεληθή θαιιηηερληθή αμία είλαη κηθξή.
 Καηά ηελ 4ε πεξίνδν "πέθηεη" ην ππέξππξν ζηα 12 θαξάηηα θαη δπγίδεη 4 -5 γξκ. Σα εμ
ειέθηξνπ δίλνπλ ηελ ζέζε ηνπο ζηα αξγπξά. Τπάξρνπλ επίζεο ηα ράιθηλα ηξαρέα ,
(πξψελ εθ θξάκαηνο) θαη ηα ράιθηλα ηεηαξηεξά. Δπί Αλδξφληθνπ Β΄ (1282-1328) , ηα
αξγπξά ηξαρέα αληηθαζηζηνχληαη απφ ηα αξγπξά βαζηιηθά (ή αξγχξηα ή δνπθάηα), πνπ
ηζνδπλακνχλ κε ην 1/12 ηνπ ππέξππξνπ ή κε 8 ράιθηλα ηξαρέα. Αθφκε θπθινθνξνχλ θαη
ηα εκηβαζηιηθά ή αξγπξίδηα.


8. Σέηαξηε Πεξίνδνο

 Σα ηεηαξηεξά αληηθαζηζηνχληαη απφ ηα επίπεδα ράιθηλα αζζάξηα. Άιια
λνκίζκαηα πνπ θπθινθνξνχλ είλαη θαη ηα ράιθηλα ηνξλίθηα θαη ηα θνίια ζηάκελα,
επίζεο ζηα κέζα ηνπ αηψλα θπθινθνξνχλ θαη αλψλπκα ραιθάξγπξα (0,5 -1 γξκ.)
θαη ράιθηλα (1 γξκ.) λνκίζκαηα.
 ΢ην πξψην κηζφ ηνπ 14νπ αηψλα ην ππέξππξν ππνηηκάηαη ζηα 11 θαξάηηα θαη ην
βαζηιηθφ απφ 2,2 γξκ. βάξνο πέθηεη ζηα 1,25 γξκ. Μεηά ην ηξίην κηζφ ηνπ 14νπ
αηψλα ζηακαηάεη λα θφβεηε ην ππέξππξν, ην νπνίν ππάξρεη πιένλ ζαλ κνλάδα
κέηξεζεο, θαη αληηθαζηζηάηε απφ ην αξγπξφ ζηαπξάην (8,5 γξκ.). Σα ζηαπξάηα (ή
αιιηψο βαξέα αξγπξά) πήξαλ ην φλνκα ηνπο απφ ηνλ ζηαπξφ πνπ είραλ ζηελ αξρή
ηεο επηγξαθήο ηνπο. Γχν ζηαπξάηα ηζνδπλακνχζαλ ζε αμία κε ην ζεσξεηηθφ πιέσλ
ππέξπεξν. Τπνδηαηξέζεηο ησλ ζηαπξάησλ είλαη ηα κηζά (ή εκηζηαπξάηα) θαη ηα
φγδνα , ην φγδνν (ή αιιηψο δνπθαηφηνπιν ή δνπθαηέιν ή άζπξν), αληηζηνηρνχζε ζε
12tornesi ή ζε 36 follari.
 Σν ηνξλίθην (tornesi) είρε βάξνο 2 γξκ. θαη δηάκεηξν 18 ρηι. Σν θνιιάξν (follari)
είρε βάξνο κηθξφηεξν ηνπ γξακκαξίνπ θαη δηάκεηξν 12 ρηι.

9. Πίλαθαο κε παξαδείγκαηα Βπδαληηλψλ
λνκηζκάησλ θαη ππνδηαηξέζεσλ ηνπο
