รูปแบบการปกครองตามแนวพุทธศาสตร์

1. ๑๓๕
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
๗.๑ กลาสนอต (GLASNOST) หมายถึง นโยบายเปดกวาง
คือ เปดโอกาสใหประชาชนไดแสดงความคิดเห็นมากขึ้น เปดกวางในการปรับปรุง
งานในดานตางๆ
๗ .๒ เป เร ส ท ร อ ย กา (PERESTROIKA) คือ ป รับ ป รุง
เศรษฐกิจโดยนํารูปแบบของเศรษฐกิจแบบเสรีนิยมเขามาใชมากขึ้น
รูปแบบการปกครองตามแนวพุทธศาสตร
แมวาคณะสงฆจะเปนสังคมซึ่งรวมผูคนไวมากมายและมีความหลากหลาย
เนื่องจากสมาชิกมาจากคนทุกชนชั้นวรรณะเชนเดียวกับสังคมโดยทั่วไป แตมีความ
แตกตางจากสังคมโดยทั่วไป ก็คือสมาชิกทั้งหมดลวนเปนบรรพชิตหรือนักบวช ซึ่งผูที่
ใหกําเนิดคณะสงฆขึ้นมาก็คือพระพุทธเจา คณะสงฆดังกลาวนี้เกิดขึ้นหลังจาก
พระองคทรงเผยแผหลักธรรมคําสอนแลวมีผูตรัสรูตามหรือมีความศรัทธาในหลักธรรม
คําสอนนั้นแลวออกบวชเปนบรรพชิต จากเดิมซึ่งจํานวนสมาชิกของคณะสงฆยังมี
จํานวนนอย แตภายหลังเมื่อหลักธรรมคําสอนของพระองคไดรับการเผยแผออกไป
อยางกวางขวาง จํานวนสมาชิกของคณะสงฆก็คอยๆ เพิ่มจํานวนมากขึ้นตามลําดับ
เพราะฉะนั้นคณะสงฆจึงไมแตกตางจากสังคมโดยทั่วไป ซึ่งเกิดรูปแบบการปกครอง
ขึ้น ซึ่งเดิมทีรูปแบบการปกครองของคณะสงฆ ก็เปนแบบตามธรรมชาติเหมือนพอแม
ปกครองลูก เพราะพระพุทธเจาทรงเปนผูปกครองดวยพระองคเอง ดวยความที่
พระองคทรงเปนพระบรมศาสดาผูทรงใหกํานิดสาวกที่เปนสมาชิกของคณะสงฆ
ภายหลังรูปแบบการปกครองจึงคอยๆ เปลี่ยนแปลงและพัฒนาการไปตามลําดับตาม
จํานวนของพระสงฆสาวกที่เพิ่มจํานวนมากขึ้นตามสภาพแวดลอมที่เปลี่ยนแปลงไป
และตามชวงเวลาที่ เหมาะสม ซึ่งมีรายละเอียดดังตอไปนี้
พระพุทธเจาปกครองดวยตนเอง
การปกครองของคณะสงฆในชวงตนพุทธกาล มีลักษณะการปกครอง
แบบธรรมชาติ เหมือนพอแมปกครองดูแลลูก เนื่องจากพระพุทธเจาทรงเปน
ผูปกครองดวยพระองคเอง ดวยความที่พระองคทรงเปนพระบรมศาสดาผูทรงให
กําเนิดสาวกผูเปนสมาชิกของคณะสงฆ แมจะมีพระสงฆสาวก ซึ่งเปนพระอรหันต
จาริกออกไปเผยแผพระสัทธรรมยังสถานที่ตางๆ ในชมพูทวีปแลว แตเมื่อมี กิจกรรม
อันจําเปนหรือมีปญหาสําคัญใดๆ เกิดขึ้นและอาจกอใหเกิดผลกระทบตอสังคม คณะ
สงฆ หรือตัวพระสงฆสาวกเองในสถานที่ที่จาริกไปนั้น ไมวาจะอยูในสถานที่ที่หางไกล
เพียงใดก็ตาม พระสงฆสาวกเหลานั้นก็จะตองเดินทางกลับมาเฝาพระพุทธเจา เพื่อ
กราบทูลใหทรงทราบถึงปญหา และใหทรงตัดสินพระทัยเกี่ยวกับกิจกรรมตางๆ หรือ
แกปญหาที่เกิดขึ้น แมบางสถานที่จะมีพระสงฆ สาวกผูใหญคอยดูแลตัดสินใจอยูแลว
แตการตัดสินใจในเรื่องสําคัญก็ยังตองขึ้นตรงตอพระพุทธเจาอยูนั่นเอง

2. ๑๓๖
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
จึงกลาวไดวาพระองคทรงเปนศูนยกลางการปกครองและมีอํานาจสิทธิ์ขาดใน
การตัดสินใจ ในเรื่องตางๆ ตลอดจนการชี้แนะแนวทางในการดําเนินกิจกรรมทุก
อยางของคณะสงฆ อยางไรก็ตาม ชวงตนพุทธกาลในแงของการใชอํานาจทางการ
ปกครอง พระพุทธเจาก็ยังมิไดวางระเบียบแบบแผนหรือกฎเกณฑใดๆ สําหรับคณะ
สงฆ เนื่องจากพระสงฆสาวกในชวงตนพุทธกาลลวนเปนพระอรหันตทั้งสิ้น จึงดํารงอยู
รวมกันเปนสังคมดวยสํานึกแหงธรรมลวนๆ แตวาเมื่อพระพุทธเจาทรงใหกําเนิดสังคม
สงฆขึ้นมาแลว ในเบื้องตนทรงใชอํานาจทางการบริหารโดยการสงออกไปเผยแผพระ
สัทธรรมยังสถานที่ตาง ๆ ตามสมควรเทานั้น
พระสงฆสาวกเปนผูปกครอง
จากการที่พระสงฆสาวกจํานวนหนึ่งซึ่งพระพุทธเจาทรงสงออกไปเผย
แผพระสัทธรรมแลวประสบความสําเร็จในเปนอยางมาก ทําใหกุลบุตรจากสถานที่
ตางๆ มีความศรัทธาประสงคจะออกบวชเปนพระสงฆสาวกของพระพุทธเจา
พระสงฆสาวกแตละทานจึงพากุลบุตรเหลานั้นเดินทางจากสถานที่ตางๆ มาดวยความ
ยากลําบาก โดยเฉพาะอยางยิ่งจากสถาน ที่ที่หางไกลและทุรกัน ดาร เพื่อให
พระพุทธเจาทรงบวชให และพระพุทธเจาทรงเห็นความยากลําบากในการเดินทาง
ของพระสงฆสาวกและกุลบุตรผูมีความประสงคจะออกบวชซึ่งอยูในสถานที่ที่หางไกล
และทุรกันดารเหลานั้น จึงประทานอนุญาตใหพระสงฆสาวกเหลานั้นทําหนาที่บวช
กุลบุตรผูอยูในสถานที่ที่หางไกลและทุรกันดารไดดวยการใหบรรพชาอุปสมบท โดย
การใหไตรสรณคมนคือการถึงพระรัตนตรัยเปนสรณะ ซึ่งชาวพุทธในสังคมไทยเรียก
การอุปสมบทดวยวิธีนี้วา “ติสรณคมนูอุปสัมปทา” ซึ่งเปนการบวชที่สําเร็จดวยอํานําจ
ของบุคคลคือพระสาวก3
๔
สงฆเปนผูปกครอง
คําวา “สงฆ” หรือ “สังฆะ” เปนคําที่มีอยูแลวกอนพุทธกาล เมื่อ
พระพุทธเจาตรัสรูแลวเผยแผพระสัทธรรมออกไปจนทรงสามารถตั้งกลุมคนเพื่อเปน
แบบอยางสําหรับผูประพฤติธรรมขึ้นได จึงทรงนําคําวา “สงฆ” มาใชเรียกกลุมคน
ดังกลาว คําวา “สงฆ” นี้แปลวา หมูหรือชุมชน หมูหรือชุมชนที่จะเปนสงฆ ก็คือหมู
หรือชุมชนที่มีการจัดตั้งวางระบบระเบียบเปนอยางดีมีอุดมคติ มีจุดมุงหมายวาจะอยู
รวมกันดวยความสงบ เพื่อประพฤติปฏิบัติกระทําสิ่งที่ดีงาม อยางพระสงฆใน
พระพุทธศาสนาก็คือชุมชนที่อยูรวมกันเพื่อเจริญไตรสิกขา เพื่อจะไดฝกฝนตนให
เจริญงอกงามขึ้นในศีล สมาธิ ปญญา4
๕
๔
สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชิรญาณวโรรส. วินัยมุข เลม ๑.
๕
พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยุตฺโต). (๒๕๔๕). จัดระเบียบสังคม ตามคตินิยมแหงสังฆะ, พิมพครั้งที่ ๑๐.
กรุงเทพฯ : มูลนิธิพุทธธรรม.

3. ๑๓๗
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
หากพิจารณาคําวา “สงฆ” ในพระพุทธศาสนาในความหมายซึ่งเขาใจกัน
โดยทั่วไปก็หมายถึง กลุมผูสมัครเขามาประพฤติตามคําสอนของพระพุทธเจา ถาเปน
กลุมนักบวชเพศชายเรียกวาภิกษุสงฆ ถาเปนกลุมนักบวชเพศหญิงก็เรียกวาภิกษุณี
สงฆ5
๖ อยางไรก็ตาม คําวา “สงฆ” ยังมีความหมายกวางออกไปอีก กลาวคือ คําวา
“สงฆ” หมายถึง หมูสาวกของพระพุทธเจา ซึ่งเรียกวาสาวกสงฆ ดังคําสวดในสังฆ
คุณ ประกอบดวยคูบุรุษ ๔ คู หรืออริยบุคคล ๘ เริ่มตั้งแตพระผูตั้งอยูในโสดาปตติ
มรรคและพระผูตั้งอยูในโสดาปตติผล พระผูตั้งอยูในสกทาคามิมรรคและพระผูตั้งอยู
ในสกทาคามิผล พระผูตั้งอยูในอนาคามิมรรคและพระผูตั้งอยูในอนาคามิผล พระผู
ตั้งอยูในอรหัตตมรรคและพระผูตั้งอยูในอรหัตตผล สงฆเหลานี้รวมเรียกวา “อริย
สงฆ” หรือ “ทักขิเณยยบุคคล” คือบุคคลผูควรแกทักษิณา และปรากฏวา “อริย
สงฆ” เหลานี้มีทั้งบุคคลผูเปนบรรพชิตและเปนคฤหัสถและตางจาก “สงฆ” อีก
ประเภทหนึ่งคือ “ภิกษุสงฆ” คือหมูแหงภิกษุหรือชุมนุมภิกษุหมูหนึ่งตั้งแต ๔ รูปขึ้น
ไป ซึ่งสามารถประกอบสังฆกรรมตางๆ ไดตามกําหนดทางพระวินัย เรียกวา “สมมติ
สงฆ”
อุปชฌายอาจารยเปนผูปกครอง
การปกครองในสังคมสงฆนี้ แมวาในระดับสังคมพระพุทธเจาจะทรง
ประทานใหสงฆเปนใหญในการดําเนินกิจกรรมตาง ๆ ซึ่งเรียกวา “สังฆกรรม” และ
ในการแกไขปญหาอธิกรณตางๆ ซึ่งเกิดขึ้นใหสําเร็จเรียบรอยดังที่กลาวมาแลว แตใน
ระดับสวนบุคคล สังคมสงฆก็ยังประสบปญหาการประพฤติปฏิบัติที่ไมเหมาะสมของ
สมาชิกในสังคมสงฆ ซึ่งกอใหเกิดความเสื่อมเสียแกหมูคณะ ดังนั้นพระพุทธเจาจึง
ทรงบัญญัติใหสังคมสงฆมีบุคคลผูที่ทําหนาที่คอยสอดสองดูแลภิกษุดวยกัน เพื่อ
ปองกันไมใหเกิดความเสื่อมเสียแกหมูคณะ และคอยแนะนําสั่งสอนใหประพฤติปฏิบัติ
ตนอยูในแนวทางที่ถูกตองตามพระธรรมวินัย บุคคลผูที่ทําหนาที่ดังกลาวนี้เรียกวา
“อุปชฌาย” และ “อาจารย” ซึ่งกลายเปนการปกครองแบบใหมเพิ่มขึ้นมา6
๗
คําวา “อุปชฌาย” แปลวา ผูเพงโทษนอยใหญ และหมายถึงผูรับรองกุลบุตร
เขารับการอุปสมบทในทามกลางภิกษุสงฆ เปนทั้งผูนําเขาหมูและเปนผูปกครองคอย
ดูแลผิดและชอบ ทําหนาที่ฝกสอนอบรมใหการศึกษาตอไป สําหรับอุปชฌายในฝาย
ภิกษุณี เรียกวา ปวัตตินี เดิมทีการบรรพชาอุปสมบทเปนพระภิกษุ แมวาพระพุทธเจา
ทรงประทานอนุญาตใหสงฆสามารถบรรพชาอุปสมบทใหแกกุลบุตรผูมีความศรัทธา
อยากจะออกบวชไดแลว แตก็ยังไมมีผูใดคอยทําหนาที่ปกครองดูแลพระภิกษุใหมซึ่ง
เพิ่งเขามาเปนสมาชิกของสังคมสงฆอยางชัดเจนโดยตรง เพราะฉะนั้นการที่พระภิกษุ
๖
สมิทธิพล เนตรนิมิตร. (๒๕๕๓). ภาพลักษณของพระสงฆในอริยวินัย : วิถีชีวิตและบทบาทของ
พระสงฆ. กรุงเทพฯ : สถาบันวิจัยพุทธศาสตร มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย.
๗
พระราชวรมุนี (ป.อ.ปยุตฺโต). (๒๕๒๙). สถาบันสงฆกับสังคมไทย. กรุงเทพฯ : จรูญการพิมพ.

4. ๑๓๘
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
ใหมยังไมมีผูใดคอยปกครองดูแลรับผิดชอบ จึงทําใหเกิดปญหาเรื่องการประพฤติ
ปฏิบัติที่ไมเหมาะสมของพระภิกษุเหลานั้น เชน นุงหมไมเรียบรอย มีมารยาทไม
สมควร เที่ยวบิณฑบาตดวยอาการที่ไมเหมาะสม และสงเสียงดังในโรงฉัน ทําใหคน
ทั้งห ลายพากัน ตําหนิติเตียน ใน พฤติกรรมเชน นั้นของพระภิกษุเห ลานั้น เมื่อ
พระพุทธเจาทรงทราบถึงปญหาที่เกิดขึ้น พระองคจึงทรงเรียกประชุมสงฆเพื่อทรง
สอบสวนเรื่องราวตางๆ แลวจึงทรงประทานอนุญาตใหมีอุปชฌายขึ้น เพื่อคอยทํา
หนาที่ปกครองดูแลรับผิดชอบพระภิกษุเหลานั้นในฐานะที่เปนสัทธิวิหาริกของตนเอง
สวนคําวา “อาจารย” แปลวา ผูประพฤติการอันเกื้อกูลแกศิษยหรือผูที่ศิษยพึง
ประพฤติดวยความเอื้อเฟอ หมายถึง ผูสั่งสอนวิชาและอบรมดูแลความประพฤติ
สําหรับสาเหตุที่พระพุทธเจาทรงบัญญัติใหมีอาจารยคอยปกครองดูแลศิษยนั้น ก็
เนื่องจากสาเหตุที่คลายคลึงกับสาเหตุการใหมีอุปชฌาย คือการที่พระภิกษุไมมีผูที่
คอยปกครองดูแลรับผิดชอบ เนื่องจากอุปชฌายสึกเสียบาง มรณภาพบาง ไปเขารีต
เดียรถียบาง จึงทําใหเกิดปญหาเรื่องการประพฤติปฏิบัติที่ไมเหมาะสมของพระภิกษุ
เหลานั้น เชน นุงหมไมเรียบรอย มีมารยาทไมสมควร เที่ยวบิณฑบาตดวยอาการที่ไม
เหมาะสม และสงเสียงดังในโรงฉัน ทําใหคนทั้งหลายพากันตําหนิติเตียนในพฤติกรรมเชนนั้นของ
พระภิกษุเหลานั้น เมื่อพระพุทธเจาทรงทราบถึงปญหาที่เกิดขึ้นพระองคจึงทรงเรียกประชุมสงฆเพื่อ
ทรงสอบสวนเรื่องราวตาง ๆ แลวจึงทรงประทานอนุญาตใหมีอาจารยขึ้น เพื่อคอยทําหนาที่ปกครอง
ดูแลรับผิดชอบพระภิกษุเหลานั้นในฐานะที่เปนอันเตวาสิกของตนเอง
สรุปการปกครองในแนวพุทธศาสตรนั้นเกิดขึ้นจากสมัยพุทธกาลจนถึงปจจุบัน โดยแรกเริ่ม
นั้นพระพุทธเจาทรงปกครองดวยตนเอง แตเมื่อเริ่มมีสาวกมากขึ้นทานก็ใหสาวกทั้งหลายไดปกครอง
กันเองได ตอมาก็ปรับเปลี่ยนเปนใหสงฆสามารถปกครองกันได จนถึงขั้นที่ยังถือปฏิบัติในการ
ปกครองในยุคปจจุบันก็คือการใหพระอุปชฌายเปนผูปกครองสําหรับพระภิกษุบวชใหมหรือหากพระ
อุปชฌายไมอยูแลวก็ใหพระอาจารยเปนผูดูแลตามลําดับ

5. ๑๓๙
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
กิจกรรม/แบบฝกหัดทายบท ๖
แบบอัตนัย
๑. ใหนักศึกษาอธิบายรัฐในอุดมคติตามแนวความคิดของเพลโตวามีอะไร อยางไรบาง
๒. หนังสือเลมที่เกี่ยวกับการเมืองและมีชื่อเสียงมากที่สุดของอริสโตเติลคือหนังสือเรื่องใด และเรา
สามารถสรุปแนวคิดของจากหนังสือของเขาไดอยางไร
๓. ประเทศในทวีปใดบางที่ขาดความมั่นคงทางการเมือง และอะไรคือสาเหตุที่ทําให
ประเทศในกลุมนี้ขาดความมั่นคงทางการเมืองการปกครอง
๔. ใหนักศึกษาอธิบายลักษณะการปกครองแบบสังคมนิยมคอมมิวนิสตตามความเขาใจ
๕. ใหนักศึกษาอธิบาย รูปแบบการปกครองตามแนวพุทธศาสตรในหัวขอตางๆ ตอไปนี้
๕.๑ พระพุทธเจาปกครองดวยตนเอง
๕.๒ พระสงฆสาวกเปนผูปกครอง
๕.๓ สงฆเปนผูปกครอง
๕.๔ อุปชฌายอาจารยเปนผูปกครอง
แบบเติมคํา
๑. ชวงที่สอง ผูที่สอบผานในรอบแรกมาไดก็จะใชเวลาศึกษาตออีก ๕ ป เพื่อศึกษาวิชา
...........................................
๒. ....................................... เปนการปกครองโดยคนเดียว
๓. รัฐสภา สวนใหญประกอบดวยสภา ............... สภา
๔. .......................................ผูเพงโทษนอยใหญ และหมายถึงผูรับรองกุลบุตรเขารับการ
อุปสมบทในทามกลางภิกษุสงฆ
๕. .......................................แปลวา ผูประพฤติการอันเกื้อกูลแกศิษยหรือผูที่ศิษยพึงประพฤติดวยความ
เอื้อเฟอ

6. ๑๔๐
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
บรรณานุกรม
Aristotle. (1966) The politics of Aristotle, ed. And trans. By Ernest Barker. อางถึง
ในทินพันธ นาคะตะ. (๒๕๔๑). รัฐศาสตร : ทฤษฎี แนวความคิด ปญหาสําคัญและ
แนวทางการศึกษา วิเคราะหการเมือง กรุงเทพฯ : สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร.
จรูญ สุภาพ. (๒๕๒๗). หลักรัฐศาสตร. กรุงเทพฯ : ไทยวัฒนาพานิช.
พระธรรมปฎก (ป. อ. ปยุตฺโต). (๒๕๔๕). จัดระเบียบสังคม ตามคตินิยมแหงสังฆะ, พิมพครั้งที่ ๑๐.
กรุงเทพฯ : มูลนิธิพุทธธรรม.
พระราชวรมุนี (ป.อ.ปยุตฺโต). (๒๕๒๙). สถาบันสงฆกับสังคมไทย. กรุงเทพฯ : จรูญการพิมพ.
สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชิรญาณวโรรส. วินัยมุข เลม ๑.
สมิทธิพล เนตรนิมิตร. (๒๕๕๓). ภาพลักษณของพระสงฆในอริยวินัย : วิถีชีวิตและบทบาทของ
พระสงฆ. กรุงเทพฯ : สถาบันวิจัยพุทธศาสตร มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราช
วิทยาลัย.
ออนไลน
สงบ เชื้อทอง. (๒๕๕๗). รูปแบบการปกครอง. (ออนไลน) : สืบคนไดจาก http://psiba.blogspot
.com/2012/03/4-forms-of-government.html [เมื่อวันที่ ๒๐ ธันวาคม ๒๕๕๗]