พระสูตรที่เกี่ยวกับกับหลักการบริหาร

1. ๑๔๔
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
4
พระสูตรที่เกี่ยวกับหลักการบริหาร
เมื่อจะศึกษาเปรียบเทียบรัฐศาสตรหรือการบริหารกับพระสูตร มีความหมายที่
ไมตรงประเด็นเลยทีเดียวเพราะการบริหารและการจัดองคกรนั้นจะมองดูรูปแบบใน
พระพุทธศาสนาที่กวางกวาความหมายในหลักวิชาการทางตะวันตกเปนอยางมาก
หากแตการศึกษาเปรียบเทียบเพื่อใหเกิดการบูรณาการดวยกรอบความคิดที่กวางกวา
ก็จะเปนประโยชนอยูมิใชนอย
มหาสีหนาทสูตร5
๖ : สูตรวาดวยการบริหารจัดองคกร
สมัยหนึ่งพระพุทธเจาทรงประทับ ณ ราวปาดานทิศตะวันตกภายนอกพระ
นคร เขตกรุงเวสาลี สมัยนั้นโอรสของเจาลิจฉวี พระนามวาสุนักขัตตะ ลาสิกขา
จากพระธรรมวินัยไดไมนาน ไดกลาวทามกลางที่ชุมชน ณ กรุงเวสาลี โดยตําหนิ
พระพุทธเจาวา ไมมีญาณทัศนะที่ประเสริฐสามารถวิเศษยิ่งกวาธรรมของมนุษย
สมณโคดมแสดงธรรมที่ประมวลมาดวยความตรึกที่ไตรตรองดวยการคิดคนแจมแจง
ไดเอง ธรรมที่สมณะโคดมแสดงธรรมเพื่อประโยชนแกบุคคล ยอมนําไปเพื่อความ
สิ้นทุกข โดยชอบสําหรับบุคคลผูปฏิบัติตามธรรมนั้น
พ ระส ารีบุต รเถ ระเขาไป บิณ ฑ บ าต ไดส ดับ คําเชน นั้น จึงก ราบ ทูล
พระพุทธเจา ๆ จึงตรัสวา สารีบุตร โอรสเจาลิจฉวีพระนามวาสุนักขัตตะ เปนโมฆ
๕
ที. สี. (ไทย) ๙ / ๓๔๙ / ๑๔๖.
๖
ที. สี. (ไทย) ๙ /๓๒๓–๓๕๘/ ๑๒๕–๑๕๐.

2. ๑๔๕
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
บุรุษ มักโกรธ คิดวาจักกลาวติเตียน แตกลับกลาวสรรเสริญคุณของตถาคตอยูนั้น
แล
ลําดับนั้น พระพุทธเจาจึงตรัสถึงคุณและองคธรรมที่เจาลิจฉวีพระนามวา สุ
นักขัตตะ จะไมมีโอกาสไดทราบ เชน ทรงเปนพระอรหันต, ทรงสามารถแสดง
อิทธิฤทธิ์ได, ทรงสดับเสียงทิพยได, ทรงรูใจสัตวได
หลังจากนั้นพระพุทธเจาจึงตรัสกําลังแหงพระตถาคต ๑๐ ประการ, เวสารัชช
ญาณ (ญาณเปนเหตุใหแกลวกลา) ๔ ประการ, บริษัท ๘, กําเนิด ๔, คติ ๕, ทรง
รูเห็นการไปทุคติและสุคติของบุคคล, พรหมจรรยมีองค ๔, การบําเพ็ญตบะ, การ
ประพฤติถือสิ่งเศราหมอง, การประพฤติรังเกียจ, ความประพฤติเปนผูสงัด, ลัทธิที่วา
ความบริสุทธิ์มีไดเพราะอาหาร, ลัทธิที่วาความบริสุทธิ์มีไดเพราะสังสารวัฏ, สัตวผูไม
หลง เปนตน
กําลังของพระตถาคตเจา
กําลังของพระตถาคตเจา ภาวะผูนํา
๑. ตถาคตรูชัดฐานะโดยเปนฐานะและ
อฐานะโดยเปนอฐานะในโลกนี้ตามความ
เปนจริง
๑. ตองมีฐานเสียงสนับสนุนวาจะเปน
ผูนําตองรูวาทีมงานฐานเสียงมากนอยแค
ไหน
๒. ตถาคตรูชัดวิบากแหงการยึดถือกรรม
ที่เปนทั้งอดีต อนาคต และปจจุบัน
๒. ตองรูผลของนโยบายดี: วิบาก คือ
ผลแหงการปฏิบัติ เชน วางนโยบาย
ออกมา วิบากกรรม คือผลกรรม
๓. ตถาคตรูชัดปฏิปทาที่ใหถึงภูมิทั้งปวง ๓. ตองมีวิสัยทัศน คือทิศทางที่จะไปและ
งดเวนภูมิคือภพภูมิ
๔. ตถาคตรูชัดโลกที่มีธาตุหลายชนิดที่
แตกตางกัน
๔. ตองรูถึงความแตกตางระหวางฝาย
ตาง ๆ ทางดานเชื้อชาติ ศาสนา และ
วัฒนธรรม
๕. ตถาคตรูชัดวาหมูสัตวเปนผูมีอัธยาศัย
ตางกัน
๕.ตองรูความตองการแตละกลุม หรือ
ชุมชน หรือกลุมผลประโยชน
๖.ตถาคตรูชัดวาสัตวเหลาอื่นและบุคคล
อื่นมีอินทรียแกกลาและออน
๖.ตองวิเคราะหเปนวาแตละกลุมมีจุด
ดอยเดนอยางไรบาง
๗.ตถาคตรูชัดความเศราหมองความผอง
แผวแหงฌ าน วิโมกข สมาธิ และ
ส ม บัติ ก า ร อ อ ก จ า ก ฌ า น วิโม ก ข
สมาธิ สมาบัติ
๗ .ตองรูคะแนน นิยมวาคงอยู ลดลง
อยางไร เทาไหร
๘.ตถาคตระลึกถึงชาติกอนไดหลายชาติ
ตั้งแต ๑, ๒, ๓, ๔, ๕, ๖,...๑๐๐,๐๐๐
ตลอดสังวัฏฏกัป
๘.ตองสํารวจความคิดเห็นโดยการทํา
โพลลหรือประชามติ

3. ๑๔๖
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
๙.ตถาคตเห็นหมูสัตวผูกําลังจุติกําลังเกิด
ทั้งชั้นต่ําและชั้นสูง รูปงามและไมงาม
เกิดดีและไมดีดวยตาทิพย
๙ . ต อ ง เ ป น น ัก ส ัง เ ก ต เ มื ่อ เ ห ็น
นักการเมืองรุนนองแสดงความคิดเห็น
หรือแสดงพฤติกรรมตาง ๆ ยอมอาศัย
ประสบการณมาทํานาย หรือบอกสอนได
๑๐.ตถาคตทําใหแจงเจโตวิมุตติ ปญญา
วิมุตติ อันไมมีอาสวะ
๑๐.ตองหมั่นศึกษาหาความรูจนสรางตน
ใหเปนองคแหงความรู
เวสารัชชญาณ ญาณเปนเหตุใหแกลวกลา ๔ ประการที่พระพุทธองคทรงมี
แลวทําใหมีฐานะองอาจ บันลือสีหนาทประกาศพรหมจักรในบริษัท คือ
๑. สัมมาสัมพุทธะ คือรูชอบเอง
๒. เปนพระขีณาสพ คือปฏิบัติแลวบรรลุตามไดแลว
๓. ไมเปนอันตรายิกรรม คือบริสุทธิ์และตรวจสอบได
๔. ธรรมที่แสดงมีประโยชน คือมีเปาหมายชัดเจน
ในมหาสีหนาทสูตรนี้ หากจะเทียบเคียงแนวคิดเรื่องของการจัดองคกรแลว
จะเห็นถึงความคลายคลึงกันอยูไมนอย คําวา “องคกร” หรือ “องคการ” คือ
กลุมสังคมที่มีคนตั้งแตสองคนขึ้นไปมารวมกระทํากิจกรรม เพื่อใหบรรลุวัตถุประสงค
อยางใดอยางหนึ่งหรือหลายอยางรวมกัน โดยจะตองมีการจัดรูปแบบหรือโครงสราง
ความสัมพันธของในการกระทํากิจกรรมรวมกันอยางนอยรูปแบบของความสัมพันธ
จะตองปรากฏขึ้นชั่วระยะเวลาหนึ่ง ซึ่งนานพอที่จะสังเกตเห็นได6
๗
คําวา “บริษัท” คือ กลุม, หมู, คณะ หรือการรวมกันของหมูชน ดังพระ
ดํารัสวาสารีบุตร กําลังของตถาคต ๑๐ ประการนี้ ที่ตถาคตมีแลว เปนเหตุให
ปฏิญญาฐานะที่องอาจบันลือสีหนาท ประกาศพรหมจักรในบริษัท และคําวาบริษัท
ในพระสูตรนี้ก็ไมเปนอะไรไปมากกวากลุมชนที่มีกรรม - พฤติกรรม - วิบากกรรมที่
แตกตางกันไป ซึ่งไมใชองคการในลักษณะของระบบที่ถือวา องคการเปนระบบ
สังคมที่ประกอบไปดวยระบบยอยๆ หรือสวนประกอบตาง เชน มีวัตถุประสงค,
กิจกรรมหรืองานที่ตองทําในองคกร, โครงสราง, คนที่ทํางาน, ทรัพยากร, เทคโนโลยี
และสิ่งแวดลอม เชน อิทธิพลทางการเมือง7
๘ เปนตน แตก็พอจะสงเคราะหไดกับ
หลักการบริหารงานที่มีประสิทธิภาพที่ประกอบไปดวยคําวา POSDCoRB ดังนี้
P = Planning หมายถึง การวางแผน
O = Organizing หมายถึง การจัดองคการ
S = Staffing หมายถึง คณะผูรวมงาน
D = Directing หมายถึง การสั่งการ
CO = Coordinating หมายถึง การประสานงาน
๗
ที.สี. (ไทย) ๙/๓๒๓–๓๕๘/๑๒๕.
๘
ชัยอนันต สมุทวณิช. (๒๕๓๕). รัฐ. กรุงเทพฯ : สํานักพิมพจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย.

4. ๑๔๗
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
R = Reporting หมายถึง การทํารายงาน
B = Budgeting หมายถึง การทํางบประมาณ
การจัดการองคกรแนวพุทธ
P = Planning หมายถึง การวางแผน คือเมื่อลงมือทําอะไรตองรูผลของ
กรรมหรือนโยบายนั้นดวย เชน เมื่อกรรมดี วิบากกรรม หรือผลแหงการปฏิบัติก็จะ
ดีไปดวยตถาคตรูชัดวิบากแหงการยึดถือกรรมที่เปนทั้งอดีต อนาคตและปจจุบันโดย
ฐานะ โดยเหตุตามความเปนจริงหรือทรงตรัสวา ตถาคต รูชัดปฏิปทาที่ใหถึงภูมิทั้ง
ปวงตามความเปนจริง นั้นแสดงถึงวิสัยทัศนของนักบริหารที่มองปญหาอุปสรรคและ
วิธีการแกไขเพื่อใหบรรลุถึงจุดมุงหมายขององคการไดดวยเหตุนี้เองพระพุทธเจาจึงได
ทรงใครครวญวางแผนกอนที่จะตรัสพระสูตรนี้
O = Organizing หมายถึง การจัดองคการ ในพระพุทธศาสนามีพุทธบริษัท
๔ อันประกอบไปดวยภิกษุบริษัท ภิกษุณีบริษัท อุบาสกบริษัท และอุบาสิกาบริษัท
การที่พระองคเสด็จไปโปรดไวไนยสัตวตางๆ ก็ไดบริษัทมากขึ้น จึงไดจัดองคการที่
เรียกวา “พุทธศาสนา” ขึ้นมา แมแตองคการสงฆที่เปนองคกรยอยที่พระพุทธองค
ทรงใชบริหารเพื่อเปน แบบจําลอง ก็ทรงบริหารจัดการที่ดีเลิศ
S = Staffing หมายถึง คณะผูรวมงาน รวมไปถึงการจัดวางสายงานดวย
ซึ่งในพุทธประวัติพระองคไดสงพระภิกษุออกไปประกาศพระศาสนาไมใหไปพรอมกัน
๒ รูปในทางเดียว และพระองคทรงเขาใจถึงความแตกตางระหวางบุคคลดวย วาจะ
put the right man in the right job อยางไร เชนใครถนัดงานดานไหน ก็
ทรงยกยองเชิดชูเปนเอตทัคคะในดานนั้นๆ เชน พระสารีบุตรเถระ เปนผูเลิศ
ทางดานปญญา, พระมหาโมคคัลลานเถระ เปนผูเลิศทางดานมีฤทธิ์ เปนตน
D = Directing หมายถึง การสั่งการพระพุทธเจาทรงทราบถึงความพรอม
และไมพรอมของบุคคลวาใครควรจะตรัสสอนเรื่องอะไรกอนหลัง เชน สามเณร
เสฏฐะและภารทวาชะ เถียงกันในเรื่องตางๆ พระองคจะวินิจฉัยสั่งการ หรือแมแต
พระจุลทะที่พี่ชายใหทองคาถาไมได คิดที่จะสึก พระพุทธองคก็ทรงใหนั่งบริกรรมลูบ
ผาขาว หรืออยางพระจักขุบาลที่เหยียบสัตวตายเพราะตาบอด เปนตน จึงทรงตรัส
วา “ตถาคตรูชัดวาสัตวเหลาอื่น และบุคคลเหลาอื่นมีอินทรียแกกลา และอินทรีออน
ตามความเปนจริง”
Co = Coordinating หมายถึง การประสานงาน หรือการสรางความ
สามัคคี เชนพระองคทรงประสานความรวมมือระหวางคณะพระวินัยธร กับพระ
ธรรมธรที่พิพาทกันเรื่องวินัยเล็กๆ นอยๆ หรือ การพิพาทเรื่องการแบงน้ําจากแมนํา
โรหินีระหวางพระประยูรญาติทั้งสองฝาย เปนตน
R = Reporting หมายถึงการทํารายงาน เมื่อเกิดเหตุในสังคมและองคกร
พระองคจะทรงเรียกประชุมเพื่อแจงรายงานแกคณะสงฆ เชน กรณีวัสสการ
พราหมณทูลถามเรื่องความมั่นคง พระองคก็ทรงตรัสเรียกประชุมสงฆในเขตเมืองมา
ตรัสอปริหานิยธรรมโดยทรงเนนเรื่องความเปนอันหนึ่งอันเดียวกัน หรือพระอานนท

5. ๑๔๘
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
ขอพร ๘ ประการมีขอหนึ่งถาพระอานนทไมไดตามเสด็จไป พระองคก็ทรงกลับมา
ตรัสธรรมเรื่องนั้นๆ ใหกับพระอานนท หรือภิกษุละเมิดศีล ก็สืบสวน ลงโทษปรับ
อาบัติแลวแจงใหสงฆทราบ เปนตน
B = Budgeting หมายถึงการทํางบประมาณ งบประมาณ หรือวาตนทุน
พระพุทธเจาไมไดใชงบประมาณในรูปของเงินงบประมาณ แตพระองคมีตนทุนทาง
สังคมสูงมากคือเรื่องของศีล - สมาธิ - ปญญา อันเปนอริยทรัพย ก็สามารถบริหาร
จัดการได แตถาจะเทียบเคียงแหลงทุนของพระพุทธศาสนาในสมัยนั้นก็มีมากมาย
เชน กษัตริยผูนําอยางพระเจาพิมพิสาร, พระเจาประเสนทิโกศล, พระเจาอชาตศัตรู
ฯลฯ พราหมณมหาศาล อยางอนาถบิณฑกเศรษฐี, นางวิสาขา เปนตน
การจัดองคกรทางสังคม (Communalism)
ในพระสูตรนี้ เราจะเห็นพระพุทธองคจัดระบบองคกร หรือกลุมผลประโยชน
ไวในหลากหลายรูปแบบ จัดโดยอาศัยอาชีพบาง กําเนิดบาง หรือคติที่ไปบาง ก็
ไดเพื่อใหสามารถปรับใช ยืดหยุนตอระบบกลุมองคกรนั้น ๆ เชน
ก. การจัดระบบองคการโดยอาศัยกลุมชน หรืออาชีพ ๘ ประการ คือ
กลุมขัติยบริษัท พวกผูปกครอง นักการเมือง
กลุมพราหมณบริษัท พวกครูอาจารย มีอาชีพทางการศึกษา
กลุมคหบดีบริษัท พวกพอคาทํางานทางดานเศรษฐกิจ
กลุมสมณะบริษัท พวกนักบวช
กลุมจาตุมหาราชบริษัท พวกเทพ
กลุมดาวดึงสบริษัท พวกเทพที่มีพระอินทรเปนผูนํา
กลุมมารบริษัท กลุมผูเปนมิจฉาทิฏฐิ
กลุมพรหมบริษัท กลุมของพระพรหม
ข. การจัดระบบองคการโดยอาศัยกําเนิดหรือที่มา
๑. กําเนิดอัณฑชะ เกิดในไข
๒. กําเนิดชลาพุชะ เกิดในครรภ
๓. กําเนิดสังเสทชะ เกิดในเถาไคลหรือที่ชื้นแฉะ
๔. กําเนิดโอปปาติกะ เกิดผุดขึ้น
ค. การจัดระบบองคการโดยอาศัยคติ หรือทางไป (เปาหมาย)
๑. นรก ทุคติ ภพภูมิที่ไมเจริญ
๒. ดิรัจฉาน ทุคติ ภพภูมิที่ไปทางขวาง
๓. เปรตวิสัย ทุคติ ภพภูมิผูละไปแลว
๔. มนุษย สุคติ ภพภูมิผูมีจิตใจสูง
๕. เทวดา สุคติ ภพภูมิแหงเทพ
นอกจากนั้นแลวยังมีแผนพัฒนาสังคมโดยถือเอาพฤติกรรมที่มนุษยแสดง
ออกมาเปนตัวชี้วัดวาทําอยางนี้จะมีวิถีชีวิตไปสูสิ่งนี้เหมือนกับกําหนดวิสัยทัศนเอาไว

6. ๑๔๙
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
เชน “เรากําหนดรูใจของบุคคลบางคนในโลกนี้ดวยใจอยางนี้วา “บุคคลผูปฏิบัติ
อยางนั้น เปนไปอยางนั้นและดําเนินทางนั้นแลว หลังจากตายแลวจักไปเกิดใน
อบาย ทุคติ วินิบาต นรก” ตอมาเราเห็นเขาหลังจากตายแลวไปเกิดในอบายทุคติ
วินิบาต นรก เสวยทุกขเวทนาโดยสวนเดียวอันแรงกลา เผ็ดรอนดวยตาทิพยอัน
บริสุทธิ์เหนือมนุษย” นอกจากนั้นยังมีการเปรียบเทียบลงลึกใหเห็นภาพในหนทางไป
ของสัตวตางๆ วาถากลุมชน หรือองคกรใดมีแนวคิดอยางนี้จะไดรับผล และเปาหมาย
อยางนี้ เปนตนวา “หลุมถานเพลิงลึกมากกวาชวงตัวบุรุษเต็มไปดวยถานเพลิงที่
ปราศจากเปลวและควัน ลําดับนั้นบุรุษผูมีรางกายถูกความรอนแผดเผา ครอบงํา
เหน็ดเหนื่อยสะทกสะทาน หิวกระหาย เดินมุงมายังหลุมถานเพลิงนั้นโดยหนทาง
สายเดียวบุรุษผูมีตาดีเห็นเขาแลวจะพึงกลาวอยางนี้วา บุรุษผูเจริญนี้ปฏิบัติอยางนี้
เปนไปอยางนั้น และดําเนินทางนั้นจักมาถึงหลุมถานเพลิงนี้นั่นแล”
ตอม าบุรุษ ผูมีต าดีนั้น จ ะพึงเห็น เขาผูต กล งใน ห ลุมถาน เพ ลิงนั้น เส วย
ทุกขเวทนาโดยสวนเดียวอันแรงกลา เผ็ดรอน แมฉันใด เราก็ฉันนั้นเหมือนกัน
กําหนดรูใจของบุคคลบางคนในโลกนี้ดวยใจอยางนี้วา “บุคคลนี้ปฏิบัติอยางนั้น
เปนไปอยางนั้นและดําเนินทางนั้นแลวหลังจากตายแลวจักไปเกิดในอบาย ทุคติ
วินิบาต นรก ตอมาเราเห็นเขาหลังจากตายแลวไปเกิดในอบาย ทุคติ วินิตบาต
นรก เสวยทุกขเวทนา โดยสวนเดียวอันแรงกลา เผ็ดรอน ดวยตาทิพยอันบริสุทธิ์
เหนือมนุษย”
และยังไดเปรียบเปรย หรือชี้ใหเห็นถึงแนวทางปฏิบัติเหมือนมีแผนที่ไวในมือ
หรือสูตรสําเร็จอื่นๆ อีก เชน บุคคลปฏิบัติยางนี้ตองดําเนินไปสูดิรัจฉาน เปรตวิสัย,
มนุษยภูมิ, โลกสวรรคเปนลําดับ
แนวนโยบายที่ทรงใชการสรางศรัทธา
นอกจากนั้น พระพุทธองคยังชี้ใหเห็นวาทฤษฎีตางๆ ก็ดีแนวทางตางๆ ก็ดี
มิใชวาพระองคจะปฏิเสธหรือมีอคติวาผิดแตที่พระองคทรงรู,ทราบและเขาใจเพราะ
พระองคทรงทดสอบทดลองมาดวยตัวของพระองคเอง เชน พระพุทธองคเคยเปน
อเจลก คือประพฤติเปลือยกายทําตัวเปนผูไมมีมารยาท เลียมือ เขาเชิญใหไปรับ
อาหารก็ไมไปเขาเชิญใหหยุดรับอาหารก็ไมหยุด ฯลฯ ไมกินปลา ไมกินเนื้อ ไมดื่ม
สุราเมรัย รับอาหารในเรือนหลังเดียว ยังชีพดวยขาวคําเดียว รับอาหารบนเรือน
๒ หลัง ยังชีพดวยขาง ๒ คํา ฯลฯ รับอาหารในเรือน ๗ หลัง ยังชีพดวยขาว
๗ คํา เปนตน ก็ไมสามารถบรรลุธรรมดวยการบําเพ็ญตบะหรือจะทรงทําการทดลอง
ทฤษฎี ประพฤติถือสิ่งเศราหมอง, การทดลองทฤษฎี ประพฤติรังเกียจ, การทดลอง
ทฤษฎีประพฤติเปนผูสงัด, การทดลองทฤษฎีความบริสุทธิ์ไดดวยอาหาร, การทดลอง
ทฤษฎีความบริสุทธิ์มีไดดวยสังสารวัฏ เปนตนพระองคก็ไมทรงคนพบเปาหมายของ
ชีวิต จึงทรงเลิกการทดลองในทฤษฎีเหลานั้นเสียแลวพระองคทรงใชนโยบายใหม
คืออริยมรรคคือ องค ๘ นั้นเอง

7. ๑๕๐
วิชาพุทธรัฐศาสตร มหาวิทยาลัยราชภัฏนครราชสีมา
พระสูตรนี้ เมื่อศึกษาแลว ทําใหเห็นแนวคิดการจัดองคกรแนวพุทธไดอยาง
ชัดเจน เชน จัดองคกรโดยยึดอาชีพ, กําเนิด, คติ เปนหลักก็เพื่อทรงสอนใหคน
อินเดียในยุคพุทธกาลไดรูวา วรรณะ ๔ ของพราหมณนั้นเมื่อเทียบรายละเอียด
แลว พระพุทธองคทรงวิเคราะหเจาะลึกมากกวา
แมองคกรทางโลกจะใช POSDCoRB ในการบริหารจัดการ แตแนวคิดของ
พระพุทธเจาก็เหมาะสมกับสถานการณและเหตุการณในยุคสมัยนั้นๆ ที่เห็นไดชัดเจน
ก็คือ การแสดงภาวะผูนําของพระพุทธเจา และการแกปญหาสังคมดานตางๆ ดวย
พุทธวิธี