1. Piotr Burgoński
Etyka jako nauka i praktyka
Etyka jest terminem pochodzenia greckiego, a jego prototypem są dwa słowa o nieco
różnym brzmieniu, choć znaczeniowo w jednym punkcie zbieżne. Chodzi tu o greckie ethos
oraz oethos, oznaczające „zwyczaj”, „obyczaj”, ponadto w przypadku oethos –
„usposobienie”, „charakter”, „zachowanie się”. W rzeczownikowej postaci ethica wyrazy te
weszły do nowożytnych języków, w tym także polskiego, w którym funkcjonują jako „etyka”
obok słowa „moralność”, pochodzącego od łacińskiego mores („obyczaj”, „zwyczaj”,
„obyczaje”) oraz słowa „etos” posiadającego podobny źródłosłów, jak słowo „etyka”1
.
W literaturze naukowej wyżej wymienionym pojęciom poszczególni autorzy niekiedy
nadają różne znaczenia i odmiennie sytuują je względem siebie. Niniejszy rozdział zostanie
zatem poświęcony uporządkowaniu pojęć, które są związane z dziedziną moralności i etyki.
Dystynkcje pojęciowe zostaną dokonane w ten sposób, by wspomniane terminy względnie
jednoznacznie zaprezentować czytelnikowi, powinien on jednak mieć świadomość różnic, o
których wspomniano powyżej.
Etyka jest nauką, bada zagadnienia związane z szeroko rozumianą dziedziną
moralności. Można ją uprawiać jako naukę filozoficzną, która zajmuje się moralnością jako
taką i próbuje odpowiedzieć na pytanie, jak ludzie powinni postępować. Można jednak w jej
ramach prowadzić również badania nad faktycznymi zachowaniami ludzkimi w określonym
czasie i miejscu. W niniejszym rozdziale etyka zostanie zaprezentowana w obydwu tych
ujęciach.
1) Etyka jako nauka
Termin „nauka” oznacza metodycznie uporządkowany zbiór twierdzeń o pewnym
przedmiocie. Twierdzenia te powinny być sprawdzalne, czyli dające się odpowiednio
uzasadnić oraz względnie intersubiektywne, czyli wyrażone za pomocą języka naukowego
złożonego z terminów jednoznacznie określonych. W ten sposób powstaje teoria danego
przedmiotu, czyli właśnie nauka o tym przedmiocie. Definicja danej nauki powinna określać
następujące jej aspekty: przedmiot materialny, przedmiot formalny, źródła oraz metodę. Przez
1
Por. T. Ślipko, hasło Etyka, w: B. Szlachta (red.), Słownik społeczny, Wydawnictwo WAM, Kraków 2004, s.
248.

2. przedmiot materialny nauki należy rozumieć materiał, który dana nauka bada. Przedmiotem
formalnym określa się punkt widzenia (aspekt), z jakiego nauka bada obiekt jej
zainteresowania, inaczej mówiąc, przedmiot formalny wskazuje, na czym polega badanie
materiału, który podlega teoretycznemu opracowaniu. Odpowiedź na pytanie, skąd nauka
czerpie dane do swych rozważań, wskazuje na jej źródła. Natomiast metodę stanowią środki
badawcze, za pomocą których nauka potrafi z dostępnych sobie źródeł dojść do zbudowania
usystematyzowanego zbioru twierdzeń o danym przedmiocie2
.
Charakteryzując etykę jako naukę można powiedzieć, że badany przez nią przedmiot
materialny stanowią:
1) ludzkie działanie (decyzja, czyn, postępowanie)
2) ludzka postawa, z jakiej poszczególne czyny wypływają i którą z kolei utrwalają
3) człowiek jako sprawca działania (decyzji, czynu, postępowania) bądź podmiot
postawy.
Przedmiotem formalnym etyki są ludzkie działania, postawa lub człowiek jako
podmiot działania bądź podmiot postawy odniesione do 1) celu ludzkiego działania lub 2)
normy moralności. W ich świetle działanie ludzkie może jawić się jako 1) zbliżające lub
odwodzące człowieka od jego celu, 2) moralnie powinne (nakazane, zakazane lub dozwolone)
lub 3) moralnie wartościowe bądź moralnie ujemne (antywartościowe) bądź moralnie
obojętne (dobre, złe, obojętne). To samo odnosi się odpowiednio do postawy oraz człowieka
jako sprawcy działania lub podmiotu postawy. Kwalifikację moralną można bowiem
równocześnie i równoważnie odnosić zarówno do działania (np. kradzież jako czyn), postawy
(nieuczciwość jako wada) lub do ich podmiotu, czyli człowieka (złodziej jako człowiek
nieuczciwy: podmiot nieuczciwości bądź sprawca kradzieży)3
. Inaczej mówiąc, etyka 1)
określa działania, które służą realizacji celu człowieka, 2) formułuje normy, według których
człowiek powinien postępować oraz 3) formułuje oceny postępowania (postawy, człowieka),
czyli odpowiada na pytanie, jakie postępowanie (postawa, człowiek) jest moralnie
wartościowe (tzn. formułuje koncepcję dobra oraz cnoty)4
.
Zastanawiając się nad powyższymi problemami, rodzi się pytanie o źródła etyki, czyli
o to, skąd czerpie ona dane do swych rozważań. Poszczególni myśliciele udzielają tutaj
różnych odpowiedzi, które można ująć w postaci czterech stanowisk. Etyka zatem może
opierać się na:
2
Por. T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, Wydawnictwo WAM, Kraków 2002, s. 22 i 27-29.
3
Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2007, s. 26-27.
4
Por. J. Galarowicz, Na ścieżkach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej
Akademii Teologicznej w Krakowie, Kraków 1992, s. 585.

3. 1) intuicji (etyka intuicjonistyczna, np. Henri Bergson, Max Scheler)
2) doświadczeniu (etyka empirystyczna, np. Tadeusz Kotarbiński)
3) rozumie (etyka racjonalistyczna, np. Immanuel Kant)
4) doświadczeniu i rozumie (etyka tomistyczna, np. Tadeusz Ślipko)5
.
Metoda etyki jest odmienna w przypadku każdego z wymienionych powyżej źródeł
etyki. Sposób uzyskiwania wiedzy o dobru i złu oraz o tym, jak należy postępować może
zatem odpowiednio stanowić 1) bezpośrednie, natychmiastowe uchwycenie prawdy i jej
zrozumienie bez pomocy rozumowań czy praktyki (intuicja), 2) zmysłowe doświadczenie
(empiryczne poznanie bezpośrednie) również nie angażujące rozumu, 3) myślenie rozumowe,
4) rozumowanie, które dokonuje refleksji nad doświadczeniem moralnym (poznaniem
bezpośrednim), odkrywając rządzące nim zasady i logicznie uzasadnia ich prawdziwość6
.
Mówiąc o etyce jako nauce, należy wskazać jej relację do innych nauk. Etykę zwykle
zalicza się do filozofii. Odpowiedź na pytanie, jaki jest cel działań człowieka, jakie
postępowanie jest dobre oraz według jakich norm postępować wymaga bowiem wnikliwej
wiedzy o człowieku: na przykład o tym, co dla niego jest naprawdę, a co tylko pozornie
dobre. Tej wiedzy nie sposób uzyskać bez odpowiedzi na filozoficzne pytania o to, kim jest
człowiek, jaki jest cel jego życia itp. Określone spojrzenie na człowieka pociąga zaś za sobą
odpowiednie rozumienie jego działania7
. Etyka będąc nauką filozoficzną zbudowana jest
zatem zawsze na zespole określonych ogólnofilozoficznych założeń. Nie sposób więc
zbudować etyki wolnej od tych założeń, etyki niezależnej, bezprzymiotnikowej. Każdy wielki
system etyczny wyrósł z jakiegoś systemu ogólnofilozoficznego i na nim się opiera (np. etyka
tomistyczna, marksistowska, egzystencjalistyczna)8
.
Zasadnicza różnica jaka dzieli etykę od teologii moralnej polega na tym, że obie te
nauki sięgają w swych badaniach do różnych źródeł. Etyka jako nauka ogranicza się do
naturalnych źródeł poznania powinności moralnej i naturalnych podstaw (kryteriów) ich
prawomocności (ważności). Natomiast teologia moralna jakkolwiek nie rezygnuje z
naturalnych źródeł poznania, to jednak przede wszystkim odwołuje się do źródła
nadnaturalnego (objawienia), w świetle którego interpretuje naturalną wiedzę o powinności
moralnej9
.
5
Por. tamże, s. 586.
6
Por. T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, dz. cyt., s. 33-38.
7
Por. A. Szostek, Pogadanki z etyki, Tygodnik Katolicki „Niedziela”, Częstochowa 1998, s. 31.
8
Por. T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, dz. cyt., s. 38-39.
9
Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6-7.

4. Z naukami szczegółowymi, przede wszystkim z psychologią, socjologią i etnologią,
etyka ma wspólny przedmiot materialny, różni się zaś od nich przedmiotem formalnym.
Nauki szczegółowe badając zachowania ludzkie motywowane przekonaniami o tym, jak
należy postępować, co dla człowieka jest dobre, ograniczają się do danych zjawiskowych, o
charakterze czasowo-przestrzennym i przedstawiają wyjaśnienia ważne tylko w tych
granicach, etyka natomiast szuka wyjaśnień ostatecznościowych, światopoglądowo
ważnych10
.
Istnieją kierunki myślowe, które zaprzeczają możliwości zbudowania etyki jako nauki.
Problem ten narodził się dopiero w czasach nowożytnych. Postawił go David Hume, który
zaprzeczył poglądowi, iż z doświadczalnie uchwytnych faktów logicznie wynikają
twierdzenia, jak należy postępować. Natomiast Émile Durkheim starał się dowieść, że etyka
nie może uchodzić za naukę, ponieważ nie ma realnego przedmiotu badań. Etyka zajmuje się
bowiem tym, co być powinno (tzn. jak należy postępować), a więc czymś co ma być, ale
czego jeszcze nie ma. Skoro brak etyce realnego przedmiotu badań, to nie ma w niej miejsca
na stosowanie odpowiedniej metody badawczej. Z kolei neopozytywiści głosili pogląd, iż
twierdzeń etyki nie da się sprawdzić ani za pomocą doświadczenia, ani za pomocą
rozumowania. Doświadczenie bowiem nie odnosi się do zdań wartościujących (np.
doświadczalnie nie sposób stwierdzić, że zabójstwo jest rzeczą złą, można jedynie
zweryfikować twierdzenie, że dana substancja jest trucizną). Nie można również przy
sprawdzaniu zdań etycznych odwołać się do rozumowania, gdyż musiałyby istnieć jakieś
pierwsze pewne i powszechnie przyjęte zasady etyczne. Tymczasem w różnych systemach
etycznych przyjmuje się różne naczelne kryteria, co przekreśla wszelką możliwość
racjonalnego uzasadnienia zdań etycznych11
.
Etykę jako refleksję naukową dzieli się na trzy podstawowe działy:
1) etykę normatywną
2) etykę opisową (etologię)
3) metaetykę.
Etyka normatywna, zwana też etyką w sensie ścisłym, to teoria celu działalności
człowieka, powinności moralnej i moralnej wartości czynu. Jej zadaniem jest sformułowanie
odpowiedzi na pytanie, jakie postępowanie (postawa, człowiek) jest dobre, a jakie złe; co jest
powinnością człowieka, jak powinien on postępować by zrealizować swój cel. Wszystko, co
w tym rozdziale powiedziano dotychczas o etyce jako nauce, odnosi się do etyki
10
Por. T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, dz. cyt., s. 40.
11
Por. tamże, s. 29-30.

5. normatywnej. Etyka opisowa, zwana też etologią, zajmuje się obserwacją spraw związanych
z moralnością. W przeciwieństwie do etyki normatywnej, która prowadzi refleksję nad tym,
jak człowiek powinien postępować, czyli tworzy systemy normatywne, etyka opisowa mówi o
tym, jak ludzie rzeczywiście postępują, czyli przedstawia życie moralne w różnych jego
przejawach. Natomiast przedmiotem metaetyki jest sama etyka. Metaetyka to teoria etyki,
czyli nauka o etyce. Zajmuje się ona charakterem pojęć stosowanych w etyce, metodami
etyki, sposobami uzasadnienia w etyce twierdzeń itd.12
Niekiedy termin „metaetyka” stosuje
się jedynie do nauki o etyce normatywnej i wyodrębnia się jeszcze naukę o etyce opisowej
(etologii), określając ją jako metaetologia13
.
Etykę jako naukę dzieli się też na etykę ogólną i szczegółową. Pierwsza z nich ustala
normatywne podstawy ludzkiego postępowania, druga – formułuje najważniejsze reguły tego
postępowania. Na etykę ogólną składają się: ogólne założenia filozoficzne etyki, nauka o
aktach ludzkich, nauka o celu i sensie ludzkiej egzystencji (eudajmonologia), nauka o
wartościach moralnych (aksjologia), nauka o prawie moralnym (deontologia), nauka o
sumieniu (synejdezjologia), nauka o cnocie moralnej (aretologia) oraz nauka o
odpowiedzialności moralnej. Etyka szczegółowa dzieli się z kolei na etykę indywidualną,
której przedmiotem są cele i działania jednostkowe oraz etykę społeczną, której przedmiotem
są zasady i oparte na nich oceny oraz normy ważne w sferze stosunków i działań
zachodzących między podmiotami społecznymi14
.
2) Etyka a moralność. Etyka jako teoria moralności
Moralnością nazywa się ludzkie działania, sposoby postępowania oraz postawy
zgodne z przyjętymi przez jednostkę czy społeczność normami. Postępując zgodnie z
normami, człowiek urzeczywistnia ideały i wartości, które normy zakładają. Działania,
sposoby postępowania, postawy nie tylko bywają zgodne, ale również mogą być sprzeczne z
normami. Można zatem dokonać ich oceny, która wyraża aprobatę lub dezaprobatę w
zależności od tego, czy stanowią one spełnienie normy moralnej. Niezgodność postępowania
z normą zagrożona jest zastosowaniem określonych sankcji. Na pojęcie moralności składają
się zatem następujące elementy:
1) ideały i wartości moralne
2) normy moralne
12
Por. J. Woleński, J. Hartman, Wiedza o etyce, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa – Bielsko-Biała 2008,
s. 22-23.
13
Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6.
14
Por. T. Ślipko, Zarys etyki ogólnej, dz. cyt., s. 42 i 44.

6. 3) wzory zachowań
4) oceny moralne
5) sankcje15
.
Ideały moralne są ideami przedstawiającymi coś lepszego i doskonalszego niż to, co
istnieje. Ideały są tzw. górnym, wzniosłym celem. Stanowią „ucieleśnienie” pożądanych
wartości. Brak ideałów oznacza regres życia moralnego. Ideały moralne wprowadzają w
postępowanie człowieka pewną kierunkowość i jednolitość, nadają motywację, inspirują do
podjęcia działań i przezwyciężania trudności. Określają tzw. wzory osobowe, czyli zestaw
pożądanych cech, które zostały uznane za ważne i które próbuje się realizować16
.
Wartości określają to, co dla jednostek i zbiorowości jest znaczące, sensowne, godne
zabiegów i starań. Podobnie jak ideały działają jako standardy orientacji w zakresie określania
kierunku, celów i sposobów działań jednostek lub członków jakiejś społeczności. Wyróżnia
się zwykle wiele różnych rodzajów wartości, na przykład wartości witalne, hedonistyczne,
estetyczne, poznawcze, religijne i inne. Cechą charakterystyczną wartości moralnych jest to,
że mogą je reprezentować jedynie ludzkie postawy i czyny. Realizują się one przy okazji
dążenia do innych wartości, choć same również stanowią świadomy i zamierzony cel
ludzkiego działania. Ich urzeczywistnienie związane jest z zasadniczym celem życia
ludzkiego, spełnieniem się człowieka jako człowieka, nie zaś – jak w przypadku pozostałych
wartości – z jego celami pośrednimi17
.
Wartości moralne podbudowują i uzasadniają normy moralne. Wartości wskazują
właściwe cele, do których warto zmierzać, normy zaś właściwe sposoby ich osiągania. Inaczej
mówiąc, przez normy rozumie się reguły działania i postępowania, które określają, co jest
wymagane, a co dozwolone, co należy czynić, a od czego się powstrzymywać. Zbiór norm
tworzy system normatywny, uporządkowaną całość wyrażoną w zdaniach normatywnych
(powinnościowych), tj. zawierających słowo „powinien” lub jego ekwiwalenty, jak „trzeba”,
„należy” itd.18
Istniejące w społeczeństwie systemy normatywne różnią się od siebie
wchodzącymi w ich skład normami. Rodzaje norm wyodrębnia się na podstawie kryterium:
pochodzenia, sankcji za przekroczenie oraz sposobu obowiązywania (czy nakładają
zobowiązania, od których nie można się uchylić, czy też zakładają niski stopień powinności).
W oparciu o powyższe kryteria wyróżnia się trzy rodzaje norm:
1) prawne
15
Por. J. Mariański, Socjologia moralności, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006, s. 291.
16
Por. tamże, s. 351-352.
17
Por. D. von Hildebrand, Christian Ethics, Thames and Hudson, London 1953, s. 173-175.
18
Por. J. Woleński, J. Hartman, Wiedza o etyce, dz. cyt., s. 17.

7. 2) obyczajowe
3) moralne.
Norma prawna pochodzi od zewnętrznego prawodawcy (np. państwowego
ustawodawcy), sankcją za jej przekroczenie jest kara określona przez kodeks prawa, a
obowiązuje w sposób warunkowy (warunkiem wymierzenia kary jest popełnienie czynu
zabronionego) i zewnętrzny (nie dotyczy sumienia człowieka, lecz jego czynów i
konsekwencji). Normy prawne są stanowione, zapisane i obowiązują nawet w przypadku ich
nieznajomości. Norma obyczajowa pochodzi od określonej grupy społecznej (np. narodu,
klasy społecznej, środowiska) i jest głęboko związana z tradycją panującą w danej grupie.
Karę za przekroczenie normy obyczajowej stanowią sankcje nieformalne: dezaprobata grupy
lub nawet wykluczenie z niej. Obowiązuje ona zewnętrznie i warunkowo, dotyczy bowiem
zachowań ważnych w obrębie grupy, służących jej integracji i odróżnianiu się od innych grup.
W przypadku norm moralnych spotyka się różne poglądy dotyczące ich pochodzenia. Na
przykład jedni utrzymują, że normy moralne są wyznaczone przez cel życia człowieka, inni
uznają pochodzenie norm moralnych od odpowiednio miarodajnego autorytetu (np. Boga),
zdaniem jeszcze innych źródłem normy jest natura lub godność osoby ludzkiej. Normy
moralne najczęściej obowiązują w sposób bezwarunkowy i niejako wewnątrz człowieka, zaś
sankcją za ich przekroczenie jest zaciągnięcie winy moralnej, które może objawiać się w
postaci tzw. wyrzutów sumienia. Systemy normatywne złożone z różnego rodzaju norm nie są
od siebie odizolowane. Ludzie uznają i postępują zarówno zgodnie z normami prawnymi, jak
i obyczajowymi oraz moralnymi. Normy te nie zawsze są ze sobą zgodne. Na przykład normy
moralne mogą pokrywać się z normami prawa, ale istnieją też normy moralne nie mające
odpowiedników w normach prawnych i normy prawne nie mające odpowiedników w
normach moralnych19
.
Oceny moralne wyrażane są w kategoriach dobra i zła. Zawierają informację czy
dane ludzkie zachowanie jest aprobowane czy potępiane. Nie stoi za nimi tylko zewnętrzny
przymus, lecz wewnętrzny nakaz sumienia. Przedmiotem ocen moralnych są zarówno
wszelkie formy działania człowieka (czyny i postawy), jak i sam człowiek. Oceny moralne
rozciągają się na wszystkie dziedziny życia i działalności ludzkiej. Posiadają cechę
nadrzędności wobec wszelkich innych ocen (estetycznych, sprawnościowych,
prakseologicznych itd.), ponieważ dokonując ich sięga się do wartości i normy
człowieczeństwa20
.
19
Por. M. Środa, Etyka dla myślących, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2010, s. 18-19.
20
Por. J. Mariański, Socjologia moralności, dz. cyt., s. 296-300.

8. Pojęcia „moralność” używa się w dwóch znaczeniach: opisowym i oceniającym, czyli
neutralnym i normatywnym. W znaczeniu neutralnym (opisowym) moralność obejmuje
wszelkie istniejące wartości, normy i oceny regulujące zachowania ludzi oraz same
zachowania ujmowane z punktu widzenia dobra i zła. Przy kwalifikowaniu obiektów badań,
wchodzących lub nie wchodzących w obręb zjawisk moralnych, nie bierze się pod uwagę
faktu, czy są one związane z ideałami, wartościami i normami uznanymi za pożądane, czy też
pozostają z nimi w sprzeczności. Do moralności należy to, co ludzie w określonym
środowisku społeczno-kulturowym i historycznym uważają za należące do dziedziny
moralności. W znaczeniu wartościującym (normatywnym) moralność odnosi się do
określonego zespołu ideałów, wartości, norm, ocen i samych zachowań uznawanych za
właściwe z punktu widzenia pożądanego ideału (np. kryteriów religii chrześcijańskiej).
Działania moralne są tu przeciwieństwem działań niemoralnych, a więc ograniczają się do
działań moralnie dobrych. W tym znaczeniu moralność odnosi się do jakiejś koncepcji
etycznej, jest „relatywizowana” do jakiegoś systemu etycznego (np. etyki chrześcijańskiej)21
.
Powyższe wyjaśnienia pokazują, że moralność jest czym innym niż etyka. W mowie
potocznej „etyka” i „moralność” używane są często zamiennie, jednak nie są to synonimy. W
świetle tego, co powyżej powiedziano o moralności i etyce, można stwierdzić, że etyka jest
teorią moralności. Moralność należy zatem umiejscowić na poziomie przedmiotowej
rzeczywistości, zaś etykę na poziomie teorii (nauki). Podobnie jak w przypadku moralności,
pojęcie „etyka” również posiada dwa rozumienia, które określa się mianem etyki opisowej
oraz etyki normatywnej. Pierwsza z nich bada rzeczywiste ludzkie zachowania i przyjęte
przez daną jednostkę czy społeczność ideały, normy, oceny, natomiast druga – tworzy
systemy normatywne. Przedmiotem pierwszej jest więc moralność w sensie neutralnym,
przedmiotem drugiej – moralność w sensie wartościującym. Jak zatem widać, w literaturze
przedmiotu nie przyjęła się charakteryzująca się analityczną prostotą konwencja, w której
pojęcie ”moralność” oznaczałoby jedynie dziedzinę rzeczywistych działań ludzkich, a termin
„etyka” odnosiłoby się do sfery normatywnej działań ludzkich22
.
3) Etyka a etos
Pojęcie „etos” znaczeniowo jest bliskie pojęciu „moralności”, ale nie jest z nim
tożsame. Etos, podobnie jak moralność, jest konstytuowany przez ideały, wartości, normy i
21
Por. tamże, s. 291.
22
Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6 i 25.

9. wzory zachowania23
. Z etosem mamy do czynienia wówczas, gdy powyższe elementy zostały
uporządkowane, tzn. poddane strukturyzacji i hierarchizacji, dzięki czemu można uchwycić
występujące w ich obrębie nadrzędne wątki, tendencje, ogólną ich orientację. Nie mamy
jednak wówczas do czynienia z etyką, której ambicje systematyczne sięgają dalej. Jest to
jedynie uporządkowanie, a nie teoretyczna refleksja24
. Wyróżnik etosu stanowi to, że zawiera
on zasady konkretnego i jednoznacznego odniesienia wartości oraz norm do zachowań
społecznych. Inaczej mówiąc, w etosie odnaleźć można jednoznacznie określone
„przełożenie” wartości i norm na zachowania ludzkie25
. Inaczej niż moralność, etos posiada
również wymiar nienormatywny, chociaż inspirowany określoną hierarchią wartości. Można
powiedzieć, że etos to syndrom zjawisk z dwóch dopełniających się sfer: moralności i
obyczaju. To drugie pojęcie oznacza zachowanie według pewnego prawidła, ale bez elementu
powinnościowego. Reguły obyczaju sterują codziennymi i odświętnymi zachowaniami
poprzez rytuały, ceremonię i etykietę. Moralność i obyczaj niejednokrotnie przenikają się na
poziomie doświadczenia empirycznego. Nie dopełniając pewnych wymogów obyczaju można
bowiem wywołać negatywną ocenę moralną. Obyczaj obejmuje ponadto przypadki, w
których wybór moralny jest nawykowy, ponieważ rytuał wchłonął odpowiednią normę.
Wtedy spełnienie rytuału jest dotrzymaniem normy moralnej26
.
Etos zwykle odnosi się do grup społecznych (etos rycerski, etos mieszczański, etos
nauczycieli, etos ludzi biznesu, etos ludzi morza, etos „Solidarności” itp.). Konstytuujące etos
obyczaje, ideały, wartości, normy i wzory zachowania strukturalizują życie społeczne,
wypełniają sobą niejako codzienność członków grupy. Kategoria etosu służy zarówno do
opisu codziennych zachowań, jak i najwyższych wartości danej grupy. Może odnosić się do
wydzielonej dziedziny życia społecznego (np. etos pracy)27
. Wyrażając esprit de corps grupy,
etos przyczynia się do wzmocnienia jej spoistości i rozwoju, poczucia odrębności względem
innych grup. Grupa społeczna może stworzyć swój etos tylko wtedy, gdy posiada przejrzystą i
stabilną strukturę wewnętrzną (układ pozycji i ról), charakteryzuje się spoistością wynikającą
z wyznawania określonych wartości i ideałów oraz funkcjonuje w ramach stabilnej
makrostruktury społecznej, będącej bazą dla grup etosowych28
.
23
Por. hasło Etos, w: M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1998, s. 559.
24
Por. M. T. Zdrenka, Problem uniwersalizacji etosu mieszczańskiego, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń
2003, s. 40-41.
25
Por. J. Mariański, Socjologia moralności, dz. cyt., s. 244-245.
26
Por. C. Robotycki, Ethos jako kategoria opisowa, w: J. Bardziej, J. Goćkowski, Rozważania o tradycji i
ethosie, Wydawnictwo Baran i Suszczyński, Kraków 1998, s. 93-94.
27
Por. J. Mariański, Socjologia moralności, dz. cyt., s. 245.
28
Por. A. Tarczyński, hasło Ethos, w: W. Piwowarski (red.), Słownik katolickiej nauki społecznej, Instytut
Wydawniczy Pax, Wydawnictwo Misjonarzy Klaretynów Palabra, Warszawa 1993, s. 48.

10. Wyróżnia się trzy typy etosów: 1) etos modelowy 2) etos normatywny oraz 3) etos
instrumentalno-fasadowy. Etos modelowy, zwany też etosem w sensie ścisłym, to opis
wzorów faktycznego zachowania się członków danej grupy społecznej. Ma on
nienormatywny, aksjologicznie neutralny charakter, służy do socjologicznego opisu
rzeczywistych zachowań grupy społecznej. W tym ujęciu często utożsamiany jest ze stylem
życia. Etos modelowy odstaje niekiedy od pożądanych (idealnych) wzorów zachowań, czyli
etosu normatywnego. Ten rodzaj etosu występuje w dwóch wersjach. Pierwsza z nich to etos
nadawany, który jest wzorcem sugerowanym, lansowanym lub wymaganym przez ideologię
danej grupy społecznej, druga – to etos przyswajany, czyli wzorzec normatywny akceptowany
przez grupę społeczną, która go wyłoniła lub której został on nadany. Etos normatywny może
odnosić się nie tylko do grup, lecz także jednostek, np. etos chrześcijański to zbiór zasad
wyznaczający postępowanie chrześcijanina. Trzeci z wyróżnionych podstawowych rodzajów
etosu, czyli etos instrumentalno-fasadowy, jest związany z obrazem grupy, jaki usiłuje ona
stworzyć na użytek zewnętrzny. Stanowi podstawę wysuwania przez grupę roszczeń w
stosunku do innych grup społecznych i do rozbudowania rozmaitych „racjonalizacji”
dotyczących jej własnego uprzywilejowanego położenia29
.
Pomiędzy etosem a etyką powinno dokonać się dystynkcji, podobnie jak w przypadku
moralności i etyki. Zarówno moralność, jak i etos, należy umiejscowić na poziomie
rzeczywistości przedmiotowej, zaś etykę jako naukę o moralności i etosie, na poziomie teorii.
Teorię etosu określa się jako etologię30
.
Dotychczas omówione pojęcia można usystematyzować w następujący sposób:
poziom
przedmiotowej
rzeczywistości
moralność
(jako zachowania
odniesione do
pożądanego ideału)
moralność
(jako rzeczywiste
zachowania danej
jednostki czy
społeczności)
etos
(wzorcowy, idealny
jednostki lub grupy)
etos
(jako rzeczywiste
zachowania danej
grupy społecznej)
poziom teorii
przedmiotowej
etyka normatywna
(teoria moralności w
normatywnym
sensie)
etyka
opisowa=etologia
(teoria moralności w
nienormatywnym
sensie)
etyka normatywna
(teoria etosu jako
zachowań
wzorcowych)
etyka
opisowa=etologia
(teoria etosu jako
faktycznych
zachowań)
metapoziom
(nauka o nauce)
metaetyka
(teoria etyki)
metaetologia
(teoria etologii)
metaetyka
(teoria etyki)
metaetologia
(teoria etologii)
29
Por. J. Mariański, Socjologia moralności, dz. cyt., s. 244-245; A. Tarczyński, hasło Ethos, dz. cyt., s. 48.
30
Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 6.

11. 4) Etyka a etologia
Etyka w sensie ścisłym, czyli etyka normatywna, nie zajmuje się przeżywaniem
moralności (fakt psychiczny) ani zachowaniem moralnym określonych grup (fakt społeczny),
ani dziejami tego przeżywania czy zachowania się (fakt historyczny), lecz interesuje się
moralnością jako faktem normatywnym. Istnieje wiele innych nauk, które zajmują się
pozanormatywnymi aspektami moralności, czyli opisową jej analizą. Określa się je terminem
„etyka opisowa” lub „etologia”. Etyka normatywna i etyka opisowa (etologia) mają więc ten
sam przedmiot materialny, ale różnią się przedmiotem formalnym. Etyka normatywna
zajmuje się tym, jak ludzie powinni postępować, etyka opisowa – w jaki sposób ludzie
postępują w danym środowisku społecznym. Pierwsza z nich ma charakter filozoficzny, druga
– opiera się na badaniach empirycznych. Do etyki opisowej można zaliczyć następujące
dziedziny: socjologię moralności, psychologię moralności, historię moralności, etnografię
moralności, semantykę moralności, socjobiologię moralności oraz statystykę moralności31
.
Główny przedmiot zainteresowań socjologii moralności stanowi moralność
funkcjonująca w rzeczywistości społecznej. Socjologia moralności skupia się na elementach
społecznych tejże moralności, wyklucza zaś domenę spraw czysto indywidualnych. Nie
wysuwa żądań o charakterze normatywnym, ale opisuje, jak kształtują się i przebiegają w
społeczeństwie zjawiska moralne. Socjologia bada moralność od strony jej społecznego
tworzenia się i funkcjonowania (traktuje moralność jako rzeczywistość społecznie
skonstruowaną), od strony społecznych uwarunkowań tych wszystkich zjawisk, które składają
się na dziedzinę moralności. Wśród czynników kształtujących moralność uwzględnia m.in.
wpływ instytucji społecznych (prawo, religia, gospodarka itp.) na zachowanie się moralne
człowieka. Analizuje społeczne warunki rozwoju moralności, zróżnicowania lub regresu.
Bada społeczne mechanizmy oddziaływania norm moralnych oraz funkcje, jakie spełniają te
normy w życiu różnych społeczeństw. Ogólnie rzecz ujmując, można powiedzieć, że
socjologia moralności określa wzajemne związki zjawisk społecznych i moralnych, czyli bada
moralność w społeczno-kulturowym kontekście32
.
Psychologia moralności zajmuje się faktem przeżywania moralności, tym, jak jawi
się on w świadomości indywidualnej. Zajmuje się więc podmiotową stroną moralności,
przejawiającą się w aktach i procesach psychicznych. Psychologia moralności ujmuje
nienormatywny fakt przeżywania moralności i wskazuje na znaczenie indywidualnych różnic
31
Por. J. Mariański, Socjologia moralności, dz. cyt., s. 169-170.
32
Pro. tamże, s. 106-107.

12. w rozwoju moralnym człowieka, na indywidualne i psychiczne podłoże życia moralnego.
Podkreśla znaczenie takich czynników jak temperament, charakter, dziedziczność,
uzdolnienia, postawy życiowe, doświadczenie, odczucia, emocje, wola, spostrzeganie,
myślenie itp. Dla kształtowania się ocen i norm moralnych oraz zachowań jednostkowych
(determinanty podmiotowe). Skupia się na psychologicznych źródłach, mechanizmach i
przejawach moralności, analizując je od strony aktów poznawczych i dążeniowych. Interesuje
się więc zagadnieniem, jak proces oceniania i normowania moralnego przebiega w
świadomości jednostek. Próbuje zrozumieć i opisać rozwój moralny poprzez jego fazy i stadia
pośrednie. Ważną dziedzinę jej badań stanowi sfera motywacyjna zachowań moralnych oraz
przeżycia towarzyszące zachowaniom moralnym człowieka (np. poczucie powinności, winy,
oburzenia moralnego). Psychologia moralności opisuje zjawiska psychiczne związane z
moralnością tak, jak one przebiegają w rzeczywistości, nie zaś jak powinny przebiegać33
.
Historia moralności traktuje o rozwoju życia moralnego, zarówno samego
postępowania, jak i wydawanych opinii o moralności oraz dziejach funkcjonowania systemów
moralności w powiązaniu z innymi dziedzinami kultury oraz w rozmaitych warunkach.
Historia moralności wychodzi z złożenia, że normy i reguły moralne danego społeczeństwa są
związane z jego genezą historyczną i nie można ich zrozumieć bez odniesienia do typu
społeczeństwa historycznego. Wiedza moralna, czyli świadomość tego, co jest dobre, a co złe
może nie zgadzać się z wiedzą moralną w innym społeczeństwie lub w tym samym
społeczeństwie, ale w innym okresie historycznym. Także treść ocen i norm moralnych jest
określona i zmienna w skali historycznej, a te same normy mogą przybierać bardziej prawny,
moralny lub obyczajowy charakter. Mogą także zmieniać swój charakter moralny na
pozamoralny w zależności od danego społeczeństwa i całej jego kultury. Historia moralności
zwykle nie bada rozwoju doktryn etycznych samych w sobie, lecz jest przede wszystkim
historią poglądów i przekonań moralnych w różnych społeczeństwach34
.
Etnografia moralności bada kulturę moralną ludów przedcywilizowanych i
cywilizowanych. Materiał faktograficzny w postaci opisów zwyczajów i praw moralnych
ukazuje zarówno jednolitość, jak i zróżnicowanie kultury moralnej badanych społeczeństw.
Moralność nabiera kształtów w określonym zespole warunków kulturowych, a każda forma
moralności wzbogaca w jakimś stopniu kulturę moralną całej ludzkości. Współcześnie
etnografia moralności, badająca kulturę jako przejaw działalności ludzi w konkretnym
społeczeństwie, zajmująca się opisem i interpretacją wszelkich form aktywności moralnej,
33
Por. tamże, s. 195-196.
34
Por. tamże, s. 179-180.

13. operuje materiałem empirycznym dotyczącym najczęściej, choć nie wyłącznie, środowiska
wiejskiego35
.
Semantyka (socjolingwistyka) moralności analizuje empiryczne fakty moralne od
strony przejawiania się ich w języku (np. w ocenach potocznych, przysłowiach, maksymach
moralnych, aforyzmach, legendach). Skupia się na językowo-aksjologicznych aspektach
faktów moralnych, na analizie funkcji znaczeniowej języka z zakresu moralności. Przedmiot
semantyki moralnej stanowi zarówno język przeszły, jak i obecny, w którym wypowiada się
myśl etyczną. Bada ona uniwersum językowe, w którym ludzie wyrażają swoje myślenie i
doświadczenie moralne na płaszczyźnie języka potocznego oraz w relacjach wyrażeń
językowych do oznaczanych przez nie przedmiotów36
.
Socjobiologia moralności próbuje wyjaśnić ludzkie zachowania moralne podstawami
biologicznymi. Moralność według tej dziedziny, rozwinęła się jako instynkt. Emocje i
praktyki moralne zostały zaprogramowane przez naturalną selekcję w ciągu wielu milionów
lat. Praktyki moralne są zakodowane w procesach biologicznych natury ludzkiej i
przypisywane genetycznym procesom przystosowawczym. Kierowany rozwój genetyczny
pozwolił zaś wybrać najlepszy kod wartości moralnych. W umiarkowanych odmianach
socjobiologii moralności podkreśla się, że obok nakazów moralnych pochodzących od
instynktownych reakcji zwierzęcych istnieją nakazy moralne ustalane w drodze umowy
społecznej37
.
Statystyka moralności próbuje ujmować i przedstawiać ilościowo zachowania
moralne, które przejawiają się w formach zewnętrznych i pojawiają się z dość znaczną
częstotliwością. Ponieważ łatwiej jest badać negatywne niż pozytywne sprawdziany życia
moralnego, stąd statystyka moralności częściej rejestruje odchylenia od norm moralnych niż
ich przestrzeganie w społeczeństwie. Stanowi ona dobrą podstawę socjologii moralności,
która interpretuje statystycznie zbadane fakty i opierając się na nich formułuje tezy o
regularności przebiegu zjawisk w społeczeństwie i o wpływie psychicznych, społecznych i
ekonomicznych uwarunkowań na zjawiska moralne38
.
5) Główne stanowiska z zakresu etyki normatywnej
Na pytanie, co stanowi normę moralności, w etyce udziela się różnych odpowiedzi.
Istnieje więc wiele systemów etycznych, ale tę różnorodność można sprowadzić do kilku
35
Por. tamże, s. 183-184.
36
Por. tamże, s. 184.
37
Por. tamże, s. 187-188.
38
Por. tamże, s. 178.

14. głównych stanowisk, spośród których zostanie tutaj omówionych kilka wybranych, jak
wydaje się najważniejszych w etyce zachodnioeuropejskiej. Scharakteryzowane będą
następujące szkoły etyczne: etyka teleologiczna, eudajmonizm etyczny, deontonomizm, etyka
personalistyczna, etyka utylitarystyczna oraz etyka fenomenologiczna.
Etyka teleologiczna uznaje, że istotę życia człowieka można wyjaśnić dzięki zasadzie
celowości. Posługuje się ona schematem moralnym, zgodnie z którym człowiek posiada swój
określony cel (telos). Jako byt racjonalny jest w stanie go rozpoznać, jak również potrafi
odkryć zasady (normy moralne), pozwalające go osiągnąć. Etyka teleologiczna powinność, a
następnie moralne dobro i zło czynu, określa przez jego stosunek do ostatecznego celu
człowieka39
.
Jedną z odmian etyki teleologicznej stanowi eudajmonizm, który stoi na stanowisku,
że najwyższym celem człowieka jest szczęście (eudaimonia). Stanowi ono normę moralności,
czyli źródło i kryterium moralnej wartości czynu. Postępowanie człowieka jest moralnie
powinne lub wartościowe o tyle, o ile stanowi środek do osiągnięcia szczęścia. Szczęście
może być jednak różnie rozumiane. Arystyp z Cyreny (szkoła cyrenaików) upatrywał istoty
szczęścia w doznawaniu przyjemności zmysłowej (hedonizm), Antystenes (szkoła cyników) –
w niezależności jednostki od uwarunkowań wewnętrznych (dążenie do przyjemności) i
zewnętrznych (konwenans, nacisk opinii), Platon – w intelektualnym kontakcie człowieka z
transcendentną ideą dobra i piękna. Arystoteles przyjmował, że szczęście polega na działaniu.
Działanie jest najdoskonalsze, gdy podejmowane jest przez najdoskonalszą władzę człowieka
(intelekt), ma charakter najdoskonalszego aktu (poznanie), skierowane jest ku
najdoskonalszemu przedmiotowi (Akt Czysty, bóstwo). Innymi słowy, szczęście można
osiągnąć przez pełne rozwinięcie możliwości ludzkiej natury, samorealizację człowieka jako
człowieka. Działanie moralne to takie postępowanie, które służy samourzeczywistnieniu
człowieka, samodoskonaleniu, rozwinięciu ludzkich możliwości w stopniu maksymalnym
(perfekcjonizm). Arystoteles uszczegółowił tę myśl wskazując trzy sposoby prowadzące do
samourzeczywistnienia człowieka. Po pierwsze człowiek może doskonałość zdobyć dzięki
działalności swego rozumu. Właściwą czynnością rozumu jest odkrywanie prawdy, zatem
istotą szczęścia jest życie kontemplacyjne, przez które człowiek może sięgnąć bóstwa. Po
drugie, prócz kontemplacji człowiek prowadzi działalność praktyczną, dla normowania której
potrzebne są cnoty. Kto je nabędzie, osiągnie doskonałość. Cnoty Arystoteles rozumiał jako
„usposobienie zachowujące środek”, czyli sprawności wewnętrzne, dzięki którym człowiek
39
Por. A. MacIntyre, Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1996, s. 115 i 234.

15. potrafi działać zgodnie z zasadą sprawiedliwości i umiaru. Po trzecie Arystoteles zauważył, iż
człowiek jest istotą społeczną. A skoro tak, jego spełnienie jest możliwe tylko w powiązaniu z
realizacją dobra wspólnego całego społeczeństwa. Powinnością człowieka staje się zatem
życzliwość w stosunku do ludzi, czyli odpowiedzialna miłość mająca na celu dobro innych40
.
Eudajmonizm krytykuje się za to, że nakłada na jednostkę obowiązek dążenia do jej własnego
szczęścia, a pomija zupełnie dobro tych, którzy są adresatami jej działań41
.
Deontonomizm jest stanowiskiem, w którym źródłem i kryterium moralnej dobroci
(powinności) czynu jest nakaz odpowiedniego autorytetu; nakaz, którego dalsze uzasadnienie
nie jest potrzebne ani możliwe. Za nakazem nie stoi bowiem już żadna racja. Rodzaje
deontonomizmu wyróżnia się w zależności od tego, kogo uznaje się za miarodajny autorytet:
Boga (teonomizm), człowieka, grupę ludzi czy siebie samego (autonomizm). W
przeciwieństwie do eudajmonizmu postępowanie dyktowane posłuszeństwem autorytetowi
nie musi prowadzić do osobistego szczęścia. Wobec deontonomizmu formułuje się zarzut, iż
podważa racjonalne podstawy moralności i odbiera człowiekowi podmiotowość (autonomię),
sprowadzając go do istoty bezrefleksyjnie spełniającej nakazy42
.
Podstawowym założeniem personalizmu jest twierdzenie, że człowiek reprezentuje
wyjątkową wartość zwaną godnością. Najgłębsze jej źródło wskazuje personalizm
chrześcijański: człowiek jako dziecko Stwórcy odzwierciedla w sobie absolutną godność
swego pierwowzoru (homo – imago Dei). Perspektywa Wcielenia i Odkupienia pokazuje
ponadto, że mimo moralnego upadku człowiek zachowuje swą rdzenną godność w sposób
nienaruszony. Istota personalizmu wyraża się przekonaniem, że czyn, który nie tylko
pochodzi od ludzkiej osoby, ale ma także za swego adresata osobę (niekiedy własną osobę
podmiotu), jest moralnie dobry przez to, że stanowi akt afirmacji osoby dla niej samej: że ma
na względzie przede wszystkim dobro osoby adresata. Personalizmowi nie można zatem
postawić tego samego zarzutu, z którym spotyka się eudajmonizm. Należny każdej osobie akt
afirmacji jest bowiem równoważny z wyzwoleniem od egoizmu. Afirmacja osoby powoduje
zarazem zawsze samospełnienie (samourzeczywistnienie, doskonałość) podmiotu jako swój
konieczny, choć przez niego wprost nie zamierzony skutek. Afirmacja ustanawia nadto
jednoczącą więź międzyosobową43
.
W etyce utylitarystycznej o tym, czy dany czyn jest moralny decyduje skutek.
Utylitaryzm przyjmuje zasadę użyteczności, zgodnie z którą im dany czyn przynosi więcej
40
Por. J. Galarowicz, Na ścieżkach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, dz. cyt., s. 593-594.
41
Por. A. Szostek, Pogadanki z etyki, dz. cyt., s. 92.
42
Por. tamże, s. 77-79.
43
Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 12.

16. szczęścia jednostce i ludziom, tym jest lepszy pod względem moralnym. Utylitaryzm stanowi
przedmiot ożywionej dyskusji, szczególnie gdy chodzi o zakres osób, których dotyczą skutki
działania oraz sposób rozumienia szczęścia. Krytyka utylitaryzmu zwraca uwagę na to, że
koncentrując się na skutkach działania, nie docenia on intencji i dobrej woli człowieka.
Wskazuje też, że utylitaryści opierają swą etykę na poglądzie, że ludzie zawsze pragną
szczęścia, a przecież dzieje ludzkości dostarczają wielu przykładów czynów ludzkich, w
których wcale nie chodziło o szczęście, ale np. o obronę drugiego człowieka, prawdę,
sprawiedliwość itp.44
Etyka fenomenologiczna stoi na stanowisku, że poczucie powinności rodzi się z
obcowania z wartościami, które istnieją obiektywnie i są uhierarchizowane. Dzięki intuicji
mogą one zostać poznane wraz z ich pozycją na skali wartości. Pozytywną wartość moralną
ma czyn takiego człowieka, który w konkretnej sytuacji stojąc w obliczu dwu wartości,
wybiera wartość wyższą i wciela ją w życie (zasada preferencji wartości obiektywnie
wyższej). Niektórzy fenomenologowie widzą bezpośredni związek obiektywnej hierarchii
wartości i struktury osoby ludzkiej (natury ludzkiej). Traktują ten związek jako podstawę
poznania porządku dóbr, a tym samym podstawę moralnie słusznych wyborów45
.
44
Por. J. Galarowicz, Na ścieżkach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, dz. cyt., s. 606.
45
Por. T. Styczeń, J. Merecki, ABC etyki, dz. cyt., s. 19.