2. Naukoznawstwo – Filozofia nauki – treści merytoryczne 2016/17
1. Czym zajmuje się filozofia nauki?
2. Co to jest nauka? Trzy sposoby rozumienia nauki
2.1. Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, kultury, życia społecznego
2.2. Nauka = pewien typ działalności, praca badawcza, zbiór czynności uczonych
(ujęcie czynnościowe)
2.3. Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)
3. Cechy poznania naukowego. Jak odróżnić naukę od innych typów poznania?
Problem demarkacji
3.1. „Zewnętrzne” (organizacyjne, społeczne) kryteria naukowości
3.2. „Wewnętrzne” kryteria naukowości
3.2.1. Cechy wiedzy naukowej
3.2.2. Cechy i problemy metody naukowej
3.2.2.1. Rozumowania w nauce
3.2.2.1. Metoda nauk empirycznych i problem indukcji (empiria – teoria)
2
3. Naukoznawstwo – Filozofia nauki – treści merytoryczne 2016/17
4. Typologia nauk (i badań)
5. Przegląd historyczno-problemowy filozoficznych koncepcji nauki: Popper, Kuhn
6. Wartości w nauce – prawda
7. Wiedza naukowa. Elementy (składniki). Funkcje poznawcze – wyjaśnianie
7.1. Pojęcia i terminy. Definiowanie
7.2. Zdania. Hipotezy, prawa, sądy, tezy, twierdzenia
7.3. Modele
7.4. Teorie
7.5. Paradygmaty
7.6. Wybrane funkcje wiedzy naukowej
8. Bibliografia
3
5. 5
Filozofia nauki 1
• Jedna z wielu nauk o nauce, ma charakter meta-naukowy
• Terminy „filozofia nauki” i „(ogólna) metodologia nauk” są
na tyle bliskoznaczne, że można ich używać zamiennie
(Woleński, 2014, s. 100)
• Bada naukę z filozoficznego punktu widzenia
• Ale
– Co to jest nauka?
– Co to znaczy z filozoficznego punktu widzenia?
6. 6
Filozofia nauki 2
• Filozofia nauki opiera się na epistemologii
Epistemologia (teoria poznania) = dział filozofii
odpowiadający na pytanie „co i jak można poznać?”
Zagadnienia epistemologiczne
• Co można poznać a czego nie? – problem granic
poznania
• Skąd pochodzi wiedza (uzasadniona)? – problem źródeł
poznania
• Czym jest prawda i jak ją rozpoznać? – problem prawdy
Zob. też slajd 20
7. 7
Filozofia nauki 3
• Dla filozofa nauki – najczęściej –
– nauka = poznanie naukowe
• Poznanie naukowe =
– albo (1) proces, tj. czynności i sposoby
poznawania,
– albo (2) wytwór, tj. wiedza naukowa
8. 8
Filozofia nauki 4
• Filozofia nauki bada granice, metody, status, uwarunkowania, założenia
poznania naukowego (procesu i wytworu), w tym:
– czym poznanie (metoda i wiedza) naukowe różni się od innych typów
poznania – problem demarkacji,
– jakie formy i sposoby uzasadniania są akceptowane w nauce,
– jakie są źródła poznania naukowego,
– kryteria wartościowego poznania naukowego,
– metodę nauki,
– problem dyskryminacji hipotez i teorii, czyli na jakiej podstawie jedne
przyjmujemy a inne odrzucamy,
– skąd pochodzi i jak funkcjonuje język nauki,
– strukturę nauki (wiedzy naukowej),
– typologię nauk,
– zagadnienie prawdy w nauce.
• Nie zajmuje się natomiast problemami etycznymi w nauce.
Zobacz też (Blackburn, 1997, s. 250, hasło Nauka: filozofia nauki), (Bronk, 1992, s. 354-355), (Jaroszyński, 2010)
9. 9
2. Co to jest nauka?
Trzy sposoby rozumienia nauki
10. 10
Trzy główne sposoby rozumienia nauki
1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, kultury,
życia społecznego
2) Nauka = pewien typ działalności, praca badawcza,
zbiór czynności uczonych (ujęcie czynnościowe)
3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa
(ujęcie wytworowe)
(Kamiński, 1992, s. 11-19), (Szaniawski, 1994a, s. 48)
11. 11
2.1. Nauka = dziedzina ludzkiej
działalności, kultury, życia
społecznego
12. 12
Obejmuje – w kolejności alfabetycznej ☺ :
• badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub zbiorowych
czynności (Nowak, 1985, s. 21),
• budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie,
• finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie,
• hierarchie, struktury,
• ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci),
• organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia),
• zgromadzone zasoby informacji i wiedzy,
• …
13. 13
Nauka jako dziedzina kultury powstała
i „narasta” wokół poznania.
Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie, ale
o pewien jego rodzaj, zwany naukowym ☺
Co to jest poznanie?
• Czynność = poznawanie
• Wytwór = wiedza
• Naukowe
• Zdroworozsądkowe
14. 14
Poznanie jest podstawową działalnością psychiczną
człowieka, powstającą w wyniku kontaktu człowieka z
otaczającym go światem. Proces ten jest różnorodny
zarówno w swoim przebiegu (spontaniczność lub
refleksyjność), jak i w przedmiotach procesu poznawczego
oraz w rozmaitych sposobach, czyli metodach poznania,
przyporządkowanych różnym celom poznania.
http://www.ptta.pl/pef/pdf/f/filozofian.pdf, s. 1
Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji
o czymś (Kamiński, 1992, s. 13)
15. 15
• Podstawą ludzkiego poznania jest poznanie przednaukowe,
zdroworozsądkowe, które może przeobrazić się w poznanie
typu naukowego. Zdroworozsądkowa, przednaukowa forma
poznania jest konieczna dla przetrwania ludzkiego życia.
Przednaukowe spontaniczne poznanie nie pretenduje do
ścisłości i niezawodności, jest jednak podstawą poznania
rzeczywistości realnie istniejącej.
• Spontaniczna, przednaukowa dziedzina
zdroworozsądkowego poznania może się przekształcić w
różne formy poznania naukowego, metodycznie
zorganizowanego, uzasadnionego, intersubiektywnie
sprawdzalnego i celowego.
http://www.ptta.pl/pef/pdf/f/filozofian.pdf, s. 1
16. 16
2.2. Nauka = pewien typ działalności,
praca badawcza, zbiór czynności
uczonych (ujęcie czynnościowe)
17. 17
Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami
(różnie zresztą formułowanymi w zależności
od poglądów epistemologicznych) sposób
poznawania świata, zwany naukowym oraz
jego praktyczne realizacje
19. 19
Wiedza naukowa
• w sensie subiektywnym – stan umysłu pojedynczego
badacza
• w sensie obiektywnym (tutaj = niezależnie od wiedzy
poszczególnych uczonych) – obejmuje
pojęcia, terminy,
hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia, tezy,
twierdzenia, uogólnienia, zdania,
koncepcje, modele, teorie,
milczącą wiedzę (Blackburn, 1997, s. 237), wiedzę towarzyszącą i
zastaną = background knowledge (Grobler, 2008, s. 73, 74),
założenia, zasady (w tym – nieuświadomione, przyjmowane
paradygmatycznie)
20. 20
Co to znaczy „wiedzieć”?
Czym jest wiedza?
Jakie są rodzaje wiedzy?
To są pytania epistemologiczne. Epistemologia (teoria
poznania) jest jednym z działów filozofii. Bada pojęcie (czym
jest wiedza), granicę (co można poznać a czego nie) i wartość
ludzkiej wiedzy (akceptowane źródła poznania, prawda,
uzasadnienie) (Ziemińska red., 2013, s. 7).
21. 21
Co to znaczy „wiedzieć” wg filozofów –
klasyczna koncepcja wiedzy:
„Osoba α wie, że p, zawsze i tylko wtedy, gdy:
(1) α jest przekonana, że p;
(2) to, że p, jest prawdą;
(3) przekonanie α-y, że p, jest uzasadnione.”
(Paprzycka, 2013, s. 122)
22. 22
Czym jest wiedza?
Wiedza = „ogół informacji o rzeczywistości
wraz z umiejętnością ich wykorzystania” (Bojar
red., 2002, s. 291)
Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś
uznajemy i potrafimy w pewien przynajmniej
sposób uzasadnić” (Kamiński, 1992, s. 24)
23. 23
Jakie są rodzaje wiedzy?
• Wiedza-że (deklaratywna,
propozycjonalna) oraz wiedza-jak
(umiejętności) (Gilbert Ryle, 1949)
• Wiedza a posteriori, którą posiąść
możemy tylko w drodze
doświadczenia oraz wiedza a priori,
którą posiąść możemy niezależnie od
doświadczenia
• Wiedza empiryczna (dotycząca świata
empirycznego) i nieempiryczna (np.
matematyczna, filozoficzna, religijna)
• Wiedza jawna (explicit knowledge)
oraz milcząca (tacit knowledge,
niejawna, ukryta) (Michael Polanyi)
– Wiedzę jawną możemy zwerbalizować,
przedstawić w postaci słów, liczb etc. i przekazać
innym. Wiedzy milczącej nie da się całkowicie
zwerbalizować (np. wiedza o tym, jak się jeździ
na rowerze); wiemy więcej niż potrafimy
wypowiedzieć.
• Wiedza naukowa oraz potoczna
(podział ze względu na szczególne
metody zdobywania wiedzy)
• Typy wiedzy: potoczna
(zdroworozsądkowa), techniczna,
przednaukowa (protonauka),
naukowa, mądrościowa
(Bojar red. 2002, s. 291-295), (Kamiński, 1992, s. 24, 25),
(Hajduk, 2001, s. 180, 181), (Materska, 2007, s. 42-49),
(Paprzycka, 2013), (Woźniak-Kasperek, 2011, s. 39-48)
25. 25
Co znaczy „być naukowym”?
(w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu
poznania)
Są co najmniej dwa warianty tego pytania
– „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze – na
czym w ogóle polega naukowość poznania/wiedzy?
– „Małe pytanie” = praktyczne – jak rozpoznać, że
publikacja (artykuł, książka, referat) jest naukowa?
26. 26
Jak rozpoznać naukowość?
(w odniesieniu do nauki jako procesu i wytworu
poznania)
Stosując kryteria
– wewnętrzne, dotyczące metody oraz wiedzy naukowej, czyli
odpowiadając sobie na pytanie – na czym polega metoda
naukowa i czym cechuje się wiedza naukowa
– zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do publikacji –
afiliacja autora, liczba cytowań, recenzowanie, zamieszczenie
w ważnych czasopismach uznanych za naukowe itp.
27. 27
Po co rozpoznawać naukowość
badania, dyskusji, publikacji, referatu,
wypowiedzi?
Dla celów
– poznawczych
– organizacyjnych, na przykład – oceny
czasopism, dorobku poszczególnych
naukowców, instytucji
28. 28
Co na ten temat sądzą filozofowie nauki?
Wybrane przykłady
• Naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie, tzn.
falsyfikowalne; z góry jest określone, w jakiej sytuacji będzie
trzeba odrzucić hipotezę, koncepcję czy teorię (Popper)
• Naukowe jest to, co wynika z dotychczasowego dorobku,
empirii (doświadczenia, obserwacji), poprawnego
rozumowania i założeń natury ogólniejszej (folklor –
„wszyscy”)
• Naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez
społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)
30. 30
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
„zewnętrzne”, organizacyjne, społeczne 1
• Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest
jakoś zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez
recenzowanie (peer review), cytowania, przyjęcie artykułu do
druku w czasopiśmie naukowym albo referatu na
konferencję.
• Są tu dwa ważne pytania:
– Na ile w ogóle stosowanie kryteriów zewnętrznych jest
usprawiedliwione?
– Jeżeli tak – jaka społeczność ma akceptować i w jakiej formie?
31. 31
Jak rozpoznać naukowość – kryteria
„zewnętrzne”, organizacyjne, społeczne 2
• Czy to jest nadal sprawnie działający system? Kontrprzykłady:
– afera Sokala, the Sokal Hoax
http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala,
http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/
– Andrew Wakefield, szczepionki i autyzm – sfałszował czy nie
wyniki badań?
– http://nauka.newsweek.pl/diederik-stapel--kanciarze-z-
tytulami-naukowymi,84437,1,1.html
34. 34
Wiedza naukowa jest:
• falsyfikowalna, możliwa do obalenia (Grobler, 2008, s. 69-70)
• intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna
(Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31)
• „obiektywna” (Szaniawski, 1994c)
• poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień
• samodoskonaląca się
• systematyczna
• twórcza (nowa wiedza)
• uporządkowana
• (właściwie) uzasadniona
• wyspecjalizowana
Falsyfikowalność,
zob. też slajd 71
35. 35
Co znaczy „intersubiektywnie
komunikowalna i sprawdzalna”?
• Rozróżniamy
– intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być
zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje”
– intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli”
(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis)
• Powinno być jasno powiedziane
– w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy
użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego
rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy ,
słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”,
– jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona,
wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura
36. 36
Co znaczy „obiektywna”?
Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”:
„bezstronność – jako przeciwstawienie tendencyjności;
intersubiektywna sprawdzalność – jako niezbędny warunek
społecznej kontroli; neutralność aksjologiczna – jako
zabezpieczenie przed dowolnością ocen. W żadnym z tych
znaczeń obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)”
(Szaniawski, 1994c, s. 17)
O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również (Kołakowski, 2000)
Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od podmiotu
poznającego
37. 37
Co znaczy „uzasadniona”?
• Oparta na źródłach poznania (wiedzy), które są
akceptowane w nauce (wymiar filozoficzny)
• Powstała w wyniku poprawnego zastosowania
odpowiednich strategii, metod i technik
badawczych (problem z pogranicza filozofii nauki
i metodologii)
38. 38
Co znaczy „uzasadniona”?
• Oparta na źródłach poznania (wiedzy), które są
akceptowane w nauce (wymiar filozoficzny)
• Powstała w wyniku poprawnego zastosowania
odpowiednich strategii, metod i technik
badawczych (problem z pogranicza filozofii nauki
i metodologii)
39. 39
Jakie źródła poznania (wiedzy) są
akceptowane w nauce?
Skąd pochodzi wiedza, którą uznaje się za uzasadnioną?
• Dotychczasowy dorobek nauki, utrwalony w
piśmiennictwie – ale NIE w jakimkolwiek piśmiennictwie
• Empiria (doświadczenie zewnętrzne = szeroko rozumiana
obserwacja oraz wewnętrzne = introspekcja) – ale NIE
każda obserwacja, tylko taka, która odbywa się wg
określonych reguł
• Rozumowanie – ale NIE każde, tylko poprawne
• Założenia (explicite oraz implicite)
40. 1) Źródła danych/informacji/wiedzy są jasno określone i poprawnie
wykorzystane (m.in. wiemy skąd pochodzą nasze informacje)
Co jest uzasadnione? 1
40
Informacja/wiedza pochodzi ze źródeł
(dokumentów w sensie
informatologicznym – bazy danych,
bibliografie, piśmiennictwo, serwisy www
itd.)
Ale nie z jakichkolwiek źródeł – lecz tych o
dobrej jakości, wiarygodnych.
Jakie źródła są dobrej jakości – o tym
poucza nas informatologia.
Dane uzyskaliśmy prawidłowo
stosując właściwe metody i
techniki badawcze – ankieta,
eksperyment, obserwacja,
wywiad itd.
Jak to robić poprawnie – o
tym poucza nas metodologia
nauki.
41. Co jest uzasadnione? 2
2) Rozumowanie jest poprawne (prawidłowe)
– Jakie rozumowania są poprawne – o tym poucza nas logika,
epistemologia, metodologia nauki i częściowo (w aspekcie
językowym) – retoryka, semiotyka
3) Wiemy, jakie przyjmujemy założenia – zarówno w
odniesieniu do wiedzy jak i wartości (postaw, przyzwyczajeń,
tradycji itp.)
– Nie zawsze łatwo to stwierdzić, niektóre sprawy są dla nas tak
oczywiste, że w ogóle o nich nie myślimy.
41
43. 43
Co to jest metoda?
Metoda = sposób (schemat, wzór) postępowania
– określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne
– powtarzalny, systematyczny,
– skierowany na realizację jakiegoś celu poprzez dobór
odpowiednich środków
– stosowany celowo i świadomie,
– wyuczalny,
– zawierający element normatywny, wartościujący (jak należy
postępować) (Hajduk, 2001, s. 104-107; Nowak, 1985, s. 19)
44. 44
Co to jest metoda naukowa?
• Metoda naukowa = „sam tok operacji przy stawianiu zagadnień,
ich rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i systematyzowaniu
odpowiedzi, bądź także zespół założeń przyjętych jako ramy lub
wytyczne badania (…), bądź wreszcie ogół czynności i środków
zastosowanych do sprawnego osiągnięcia rezultatów badania”
(Kamiński, 1992, s. 202)
• Metody danej nauki = „ogólnie pojmowane schematy
poszczególnych czynności badawczych – bądź faktycznie
stosowane w jakiejś nauce, bądź w niej zalecane” (Nowak, 1985, s.
21)
45. 45
Metoda naukowa, metoda nauki jako takiej
• Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda naukowa, wspólna
dla wszystkich dyscyplin, która obejmuje całość czynności
badawczych (Hajduk, 2001, s. 105-106, 198-201)
• „Metoda naukowa jest to metoda stosowana w nauce; wraz ze
zmianą koncepcji nauki zmienia się też i metoda” (Hajduk, 2001, s.
106)
• Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z różnych
przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż nieodzownym jej składnikiem jest
twórczość (Szaniawski, 1994b), a także z powodu problemu
indukcji.
• Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki
46. 46
Wybrane problemy związane z metodą
naukową, metodami naukowymi
• Czy istnieje jedna metoda, wspólna dla wszystkich nauk,
wyróżniająca naukę jako taką? Czym ewentualnie taka
metoda się charakteryzuje, na czym polega?
• Czy w nauce są „lepsze” i „gorsze” metody?
• Problem indukcji
Więcej na ten temat w (Bronk, 2006)
47. Hierarchia metod w nauce – ujęcie 1
• Metoda nauki w ogóle
• Metody charakterystyczne dla głównych typów nauk
Nauki dedukcyjne i empiryczne
Nauki przyrodnicze i społeczne
Nauki nomotetyczne i idiograficzne
Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o zachowaniu (podział
wg kryterium dominującego typu wyjaśniania, Grobler, 2008, s. 251)
• Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin
(Kamiński, 1992, s. 200-214) (Grobler, 2008, s. 209-256)
47
48. Hierarchia metod w nauce – ujęcie 2
• Ogólnonaukowe postulaty metodologiczne, w tym – postulaty
falsyfikowalności, empirycznej sprawdzalności, intersubiektywnej
sprawdzalności, prostoty, rzetelnego uzasadniania
• Paradygmaty (wizje rzeczywistości, założenia ogólne) i metodologie (w
liczbie mnogiej) lub strategie badawcze, w tym (a) strategie teorii przed
badaniami i badań przed teorią (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s.
61-63), (b) ilościowa, jakościowa i mieszana
• Metody badań, metody naukowe
• Techniki badawcze lub metody w węższym sensie
– techniki gromadzenia danych empirycznych
– techniki analizy i opracowania danych empirycznych
• Instrumenty, narzędzia, pomoce naukowe
(Kamiński, 1992, s. 202), (Krajewski, 1998, s. 86-87) i wiele innych
48
49. 49
Hierarchia metod (procedur poznawczych) w nauce – ujęcie 3
Metoda nauki w ogóle
↓
Metoda nauk empirycznych. Ma dwa warianty – metodę indukcyjną i metodę hipotetyczno-
dedukcyjną.
↓
Metodologie albo strategie w naukach humanistycznych i społecznych. Są trzy: ilościowa,
jakościowa i mieszana.
↓
Metody badań (albo plany badań), np. analiza i krytyka piśmiennictwa, badania długookresowe
(longitudinal research), badanie w działaniu (action research), etnografia (jako metoda), metoda
biograficzna, metoda historyczna, metoda porównawcza, sondaż diagnostyczny (badania
sondażowe), studium przypadku
↓
Techniki badawcze, w tym techniki gromadzenia danych (np. ankieta, dokumenty, obserwacja,
wywiad) i techniki analizy danych (np. analiza dokumentów, analiza treści lub zawartości, ciągła
analiza porównawcza, tworzenie map pojęciowych)
↓
Narzędzia i pomoce naukowe, np. bazy danych, oprogramowanie służące badaniom naukowym,
wyszukiwarki naukowe w Internecie etc.
Różnica między metodami a technikami badań nie zawsze jest oczywista.
50. 50
Szeroko rozumiana metoda naukowa (metoda nauki
w ogóle) obejmuje 1
• Akceptowane źródła poznania – w sensie metodologicznym –
skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w nauce wiedza
(Ajdukiewicz, 1983, s. 44-75). Obecnie są to:
– dotychczasowy dorobek
– empiria (doświadczenie, obserwacja)
– rozumowanie logiczne i inne wnioskowania
– „niestety” także – czasem uświadomione i przemyślane, czasem
nie – przesądy i założenia różnego rodzaju
Zob. slajd 39
51. 51
Szeroko rozumiana metoda naukowa (metoda nauki
w ogóle) obejmuje 2
• Określone postawy i wartości –
– akceptacja dwu filarów nauki współczesnej – powtarzalnych i
wyuczalnych metod z jednej strony i twórczości – z drugiej,
– dążenie do obiektywności (m.in. poprzez intersubiektywną
sprawdzalność),
– dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy, lepszego
uzasadniania, prawdy?
– krytycyzm (myślenie krytyczne),
– tolerancja (Kołakowski, 2000, s. 144)
52. 52
Szeroko rozumiana metoda naukowa (metoda
nauki w ogóle) obejmuje 3
• Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania
badawczego oraz jego etapów, m.in. postulaty metodologiczne, tj.
wytyczne mające podstawowy charakter, niewynikające ani z
doświadczenia, ani z praw logiki, charakterystyczne dla całej nauki,
w tym:
– postulat bezstronności (Kołakowski, 2000, s. 144) (nie wszyscy się z tym
zgadzają, zob. niektóre wypowiedzi metodologii jakościowej)
– postulat prostoty (Krajewski, 1998, s. 86-87)
– postulat rzetelnego uzasadniania
– postulat sprawdzalności, w tym – empirycznej sprawdzalności oraz
intersubiektywnej sprawdzalności
– przestrzeganie reguł logicznych (Kołakowski, 2000, s. 144)
53. 53
Szeroko rozumiana metoda naukowa (metoda
nauki w ogóle) obejmuje 4
• Założenia dotyczące świata (ontologiczne) i możliwości jego
poznania (epistemologiczne), przyjmowane explicite i implicite
Niektóre współczesne założenia nauki
W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce, prawidłowości,
regularności, struktury, typy etc.
Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny, uwarunkowania
Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i zakresie poznawalny
Nic nie jest dowiedzione samo w sobie
Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii
Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i względna, przewyższa
ignorancję (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 20-23)
55. Rodzaje rozumowań
▪ W najszerszym ujęciu
– argumentowanie
– definiowanie
– formułowanie wypowiedzi
– uzasadnianie
– wnioskowanie
– wyjaśnianie (Górka, 2007; Hajduk, 2001)
▪ W węższym ujęciu
– rozumowanie = wnioskowanie
55
Wszystkie są racjonalne;
obowiązują w nich pewne
reguły, których przestrzeganie
rozstrzyga o prawidłowości
danego rozumowania.
Ale nie wszystkie należą do
domeny logiki.
56. 56
WNIOSKOWANIA (rozumowania)
NIEZAWODNE
(pewne, koniecznie, zawsze prowadzą
od prawdziwych przesłanek do
prawdziwych wniosków)
ZAWODNE
(uprawdopodabniające)
DEDUKCJA Indukcja
enumeracyjna
zupełna
• INDUKCJA (niezupełna)
• Abdukcja
• Redukcja
• Wnioskowanie przez
analogię
• Wnioskowanie
statystyczne
60. 60
Metoda nauk empirycznych – podstawa 1
• Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii.
Jednakże – co to właściwie znaczy?
– Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler, 2008, s. 142)
– Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o
faktach, zdaniach o fenomenach (zjawiskach).
• „Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane: współrzędne
czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu”
(Bocheński, 1992, s. 106-107)
– Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami
obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy
wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński, 1992, s. 109)
61. 61
Metoda nauk empirycznych – podstawa 2
Co to jest doświadczenie?
„Empirycy (..) mówiąc o doświadczeniu mają na myśli
doświadczenie zmysłowe, w którym są dane rzeczy i zjawiska
fizyczne, albo introspekcję, w której są dane zjawiska
psychiczne” (Ajdukiewicz, 1983, s. 67)
Co to znaczy, że termin (wyraz, wyrażenie) ma sens
empiryczny?
Sens empiryczny „dostarcza nam (..) metody, wedle której,
opierając się na doświadczeniu (na świadectwie zmysłów),
możemy się przekonać, czy dany przedmiot można tym
wyrazem nazwać, czy też nie” (Ajdukiewicz, 1983, s. 54)
62. Metoda nauk empirycznych – istotne problemy
Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu obserwacji.
Ten sam materiał empiryczny może być podstawą nieskończenie wielu
hipotez, koncepcji itd. Zob. teza o niedookreśleniu teorii przez dane
empiryczne.
Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku „prostego”
uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się w nich nowa treść –
„element teoretyczny”, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki, które
wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co zaobserwowaliśmy.
Żadnego uniwersalnego prawa nauki nie da się całkowicie i z pewnością
potwierdzić za pomocą empirii, obserwacji, można jedynie próbować je obalić,
a i to stwarza problemy.
Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą, prawem, teorią
naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria przewiduje), to niekoniecznie
dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać odrzucona. Zob. problemy z
falsyfikacją, teza Duhema-Quine’a.
62
63. 63
Metoda nauk empirycznych – dwa warianty
• „Klasyczna” metoda indukcyjna, podejście
indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z
pozytywizmem i neopozytywizmem)
• Metoda hipotetyczno-dedukcyjna, podejście
hipotetyczno-dedukcyjne (Popper) (Hajduk, 2001, s. 142-144)
Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest
tym samym co rozumowanie indukcyjne, chociaż
oczywiście w dużej mierze się na nim opiera.
64. 64
Metoda indukcyjna / podejście indukcyjne 1
• Opiera się na intuicji, że im więcej różnorodnych
przypadków potwierdza daną hipotezę (koncepcję, model,
prawo, teorię), tym bardziej jest ona prawdopodobna i
możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się częścią wiedzy
naukowej.
– Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i obliczać to
prawdopodobieństwo (zob. Grobler, 2008, s. 33-61)
• W innym sformułowaniu – im więcej mamy potwierdzonych
zdań obserwacyjnych (jednostkowych zdań o faktach), tym
bardziej ich uogólnienie, czyli zdanie teoretyczne (hipoteza,
prawo) jest wiarygodne.
65. 65
Metoda indukcyjna / podejście indukcyjne 2
• Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień
uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej) za
pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone.
– Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler, 2008, s. 55-61)
• „W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w
sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne przypadki
pod względami uznanymi za istotne w danym kontekście
badawczym. Do odróżnienia czynników istotnych od nieistotnych
trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy” (Grobler, 2008, s. 33)
• „Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do
dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzyść jednych i
niekorzyść drugich” (Grobler, 2008, s. 33)
66. 66
… im więcej różnorodnych przypadków
„Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w drodze
indukcji niezupełnej, głoszącego, że przedmiot klasy a (którą
w pewien sposób obierzemy) ma cechę b, będzie tym
większe,
po pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy przebadamy
i stwierdzimy, że wszystkie one mają tę samą cechę,
po drugie, im bardziej różnorodne będą te przedmioty,
po trzecie, im bardziej będą się różniły warunki, w których
dokonujemy obserwacji” (Krajewski, 1998, s. 79)
67. 67
Metoda indukcyjna – problemy 1
Z jednej strony:
– „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na projekcji, czyli
rzutowaniu, wyników obserwacji na przypadki dotąd
niezaobserwowane” (Grobler, 2008, s. 58)
– „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy skończone
świadectwo empiryczne nie może wystarczyć do
wyczerpującego uzasadnienia żadnej hipotezy uniwersalnej”
(Grobler, 2008, s. 33)
Na marginesie – nie zawsze interesują nas
hipotezy/prawa ściśle uniwersalne, zwłaszcza
w naukach humanistycznych i społecznych
68. 68
Metoda indukcyjna – problemy 2
Z drugiej strony:
– Teza o niedookreśleniu teorii przez dane
empiryczne (Quine) – zebrany materiał
empiryczny może być podstawą nieskończenie
wielu hipotez (Grobler, 2008, s. 27, 58-59)
✓paradoks doboru krzywej, paradoks „zielbieskości”
69. 69
Metoda indukcyjna – problemy 3
Teza o uteoretyzowaniu obserwacji (Popper)
– „nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych oczekiwań
ukształtowanych przez posiadane przez nas teorie”,
– „treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub bardziej
wyrafinowanych, założeń”,
– „zarówno w przypadku wiedzy potocznej jak i naukowej (…) nie
ma ani jednego zdania, które można byłoby przyjąć na
podstawie samej obserwacji. I chociaż nie byłoby nauki bez
obserwacji, to nie obserwacja poprzedza teorię, lecz przeciwnie
teoria poprzedza obserwację”,
– „teorie uznawane przez obserwatora determinują jego reakcje na
otoczenie” (Grobler, 2008, s. 70-72, 90-91)
70. 70
Metoda indukcyjna – problemy 4
Teza o uteoretyzowaniu obserwacji (Popper) cd.
– Nie tylko obserwacja jako taka jest uteoretyzowana, lecz także
identyfikacja sytuacji obserwacyjnej jest uteoretyzowana –
decyzja co obserwować – również w sensie dosłownym – także
wynika z akceptowanych teorii i założeń (Grobler, 2008, s. 91)
71. 71
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,
metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez
• Karl Raimund Popper – najważniejsza metoda nauki lub nauk empirycznych
= stosowanie zasady krytycyzmu = metoda hipotetyczno-dedukcyjna
(Grobler, 2008, s. 63-64)
• „Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich wniosków
dedukcyjnych na temat wyników projektowanych eksperymentów, a
następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi wynikami eksperymentalnymi”
(Grobler, 2008, s. 63-64)
• Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie można dowieść
prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i całkowicie
potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że jakaś hipoteza jest
fałszywa
• Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać odwołane
72. 72
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się robi?
• Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest fakt – na
razie pomijamy)
• Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce
informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia,
mocno narażone na obalenie)
• Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tych hipotez konsekwencji empirycznych,
tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych
• Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez
eksperymenty, obserwacje itd.
– Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne sposoby,
poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie powinny być
wieloznaczne
– Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji terminów
teoretycznych występujących w hipotezie, tj. „przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne
• Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać uznane,
ale trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”.
(Grobler, 2008), (Krajewski , 1998, s. 92-101)
73. 73
Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy
• Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, że wynik eksperymentu jest
niezgodny z przewidywaniem, nie można wnioskować, że badana hipoteza
jest fałszywa” (Grobler, 2008, s. 70)
• Dlaczego? Bo fałszywe mogą być:
– zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe eksperymentu
– zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu
– założenia, w tym –
✓ explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie obserwacji)
✓ oczekiwania i przesądy
✓ wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor dyscypliny
• Teza Duhema-Quine’a, holizm (Grobler, 2008, s. 76-77)
– „świadectwo empiryczne odnosi się nie do pojedynczych zdań, lecz do nauki
w całości”
75. Co to jest typologia?
Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w zespoły
elementów pod pewnym względem do siebie podobnych. Dla
każdego takiego zespołu zdefiniowany jest tzw. element
wzorcowy (idealny, typowy). Elementy zbioru zakwalifikowane do
poszczególnych zespołów nie są jednorodne, ale łączy je pewien
(zwykle różny) stopień podobieństwa do wybranego elementu
wzorcowego. Wyodrębnione w ten sposób zespoły nazywa się
typami, a całą strukturę porządkującą zbiór – właśnie typologią.
(…) Zespoły elementów wyodrębnione w typologii, czyli typy,
niekiedy nie są rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne
elementy spełniają warunek podobieństwa wobec więcej niż
jednego elementu wzorcowego” (Sosińska-Kalata, 2002, s. 19).
75
76. Podział / typologia nauk
Może być oparty/a na kryteriach wewnętrznych
bądź zewnętrznych wobec poznania naukowego
(wiedzy naukowej)
Kompendium wiedzy o klasyfikacji, typologii i podziałach nauk stanowi książka
Sosińska-Kalata, Barbara (2002). Klasyfikacja. Struktury organizacji wiedzy, piśmiennictwa
i zasobów informacyjnych. Warszawa: Wydaw. SBP.
76
77. Podział nauk wg kryteriów
„wewnętrznych” 1
• Badania/nauki aprioryczne (dedukcyjne,
formalne)
• Badania/nauki empiryczne (realne)
– Nauki humanistyczne
– Nauki przyrodnicze
– Nauki społeczne
– Nauki techniczne
77
78. Podział nauk wg kryteriów „wewnętrznych” 2
• Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne (nomologiczne) (Rickert)
– nauki idiograficzne – poznanie i indywidualizujący opis jednostkowych
przypadków, rzeczy, zdarzeń
– nauki nomologiczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw dotyczących
badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości
• Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim)
– nauki nomotetyczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw dotyczących
badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości
– nauki typologiczne – ustalają typy i konstruują typologie badanych
rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata, 2002, s. 121)
78
79. Podział nauk wg kryteriów „wewnętrznych” 3
• Podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania
nauki dedukcyjne (wyjaśnianie przez dowód),
przyrodnicze (wyjaśnianie przyczynowe),
o życiu (wyjaśnianie przyczynowe i funkcjonalne),
społeczne (wyjaśnianie funkcjonalne i intencjonalne),
o zachowaniu (wyjaśnianie przyczynowe i intencjonalne),
interdyscyplinarne (różne rodzaje wyjaśniania) (Grobler, 2008, s. 251)
• Badania/nauki podstawowe (czyste) i stosowane
• Badania eksploracyjne, opisowe, rozumiejące, wyjaśniające
79
Zob. też
slajd 114
80. Podział / typologia nauk wg kryteriów
„zewnętrznych”
Strukturę nauki współczesnej, wręcz klasyfikację nauk
określa Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa
Wyższego z dnia 8 sierpnia 2011 r. w sprawie
obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin
naukowych i artystycznych. Dz.U. 2011 nr 179 poz.
1065.
80
84. 84
Prawda 1
• Terminy „prawda”, „prawdziwość” są
wieloznaczne.
• W kontekście nauki interesuje nas prawda
poznawcza, czyli prawda jako właściwość
naszej wiedzy/poznania – a nie np. estetyczna
lub psychologiczna.
• Rola prawdy w nauce?
85. 85
Prawda 2
• Czego dotyczy cecha prawdziwości? Co może być
prawdziwe?
– Pojęcia?
– Zdania, prawa, hipotezy?
– Koncepcje, modele, teorie?
– Wiedza naukowa „w całości”?
86. 86
Koncepcje prawdy
• Klasyczna, korespondencyjna koncepcja prawdy
• Nieklasyczne, kryterialne koncepcje prawdy
– Koherencyjna
– Pragmatyczna
– Oczywistość
– Powszechna zgoda
• Zob. też Problem prawdy w działalności informacyjnej
http://www.slideshare.net/sabinacisek/problem-prawdy-w-dziaalnoci-
informacyjnej-zarys-problematyki
• Więcej na temat prawdy w (Leszczyński red., 2011)
88. Wiedza naukowa – elementy 1
Składniki wiedzy naukowej
• Pojęcia, terminy
• Sądy, zdania
– jednostkowe, obserwacyjne,
o faktach
– egzystencjalne
– uogólniające – generalizacje,
hipotezy, prawa
Do czego się odnoszą?
Byty, relacje, rzeczy
Fakty, fenomeny, zdarzenia,
zjawiska
Zbiory procesów, rzeczy, układów
materialnych etc.
Prawidłowości, relacje, warunki,
związki
88
89. Wiedza naukowa – elementy 2
Składniki wiedzy naukowej
• Kategoryzacje, klasyfikacje,
systematyki, taksonomie,
typologie etc.
• Koncepcje, modele, teorie
• Wiedza towarzysząca, zastana
(w tym także – nieuświadomiona,
przyjmowana paradygmatycznie)
Do czego się odnoszą?
„Porządkowanie”
rzeczywistości
Usystematyzowana,
wieloaspektowa wiedza o
fragmencie rzeczywistości,
dziedzinie
Paradygmaty, przesądy,
założenia, zasady
89
91. 91
3 klasy rzeczy
• Przedmioty bezpośrednio obserwowalne
• Przedmioty obserwowalne pośrednio
• Konstrukty = twory teoretyczne, pojęcia ogólne,
nieobserwowalne w ogóle
– „Nie mogą one być obserwowane bezpośrednio lub
pośrednio, ponieważ nie istnieją – wymyśliliśmy je.”
– Jednak są użyteczne, pozwalają nam uporządkować i
zrozumieć rzeczywistość, komunikować, a czasami także
przewidywać.
(Babbie, 2013, s. 145-146)
92. 92
Pojęcie i termin
• Pojęcie ≠ termin
– Termin = nazwa, słowo, wyrażenie językowe
– Pojęcie = content, treść, znaczenie nazwy,
wyrażenia
• Intensja i ekstensja
• Denotat, desygnat
• Instrumentalizm i realizm
93. 93
Po co definiować pojęcia, terminy?
• Bo nieostrość i wieloznaczność terminów często przeszkadza,
m.in.
– nie sprzyja intersubiektywnej komunikowalności i sprawdzalności,
– prowadzi do dziwacznych wniosków,
– prowokuje jałowe spory (Grobler, 2008, s. 146-147).
• Przykład kłopotu wynikającego z braku refleksji nad definicją –
błąd ekwiwokacji = „użycie w przesłankach rozumowania tego
samego terminu w różnych znaczeniach” (Grobler, 2008, s. 146)
• Czasem nieostrość i wieloznaczność terminów może być
przydatna – funkcja heurystyczna, wypowiedzi metaforyczne
(Kamiński, 1992, s. 12, przypis)
94. 94
Rodzaje definicji 1
• Określamy znaczenie terminów
– Definicja sprawozdawcza ma na celu „zdać sprawę ze
znaczenia, w jakim faktycznie danego słowa się używa”.
– Definicja projektująca wprowadza nowy termin i ustala
jego znaczenie.
– Definicja regulująca modyfikuje „potoczne znaczenie
(lub jedno z kilku potocznych znaczeń) danego słowa, po
to by jego znaczenie uściślić i dostosować do celów
danej dyscypliny” (Grobler, 2008, s. 147).
95. 95
Rodzaje definicji 2
• Definicja werbalna – za pomocą słów
– Składa się z definiendum (człon definiowany), definiens
(człon definiujący) i spójnika definicyjnego.
• Definicja ostensywna – przez wskazanie (Hajduk, 2001, s.
57-60)
• Definicja przez rodziny znaczeniowe (tzw.
podobieństwo rodzinne Wittgensteina)
97. 97
Prawa
• Prawo = należycie uzasadnione i wystarczająco
potwierdzone (lub jak dotąd niesfalsyfikowane) zdanie
mniej lub bardziej ogólne, stwierdzające jakiś rodzaj
relacji, zależności pomiędzy czynnikami, obiektami,
zjawiskami etc.
– Tą relacją może być przyczyna i skutek,
współwystępowanie, bycie stałą cechą czegoś, następstwo
w czasie, zawieranie się (bycie podzbiorem)
• Prawo jest generalizacją; nazywa jakiś rodzaj
prawidłowości, regularności w świecie
98. 98
Prawa, sądy, zdania
• Analityczne i syntetyczne
• A priori i a posteriori
• Prawa formalne (analityczne) i empiryczne
• Prawa ilościowe i jakościowe
• Prawa jednoznaczne i statystyczne
Więcej na temat praw w nauce zob. (Krajewski, 1998)
100. 100
Modele w nauce 1
• O modelach w badaniach naukowych można przeczytać m.in. w
(Blackburn, 1997, s. 241), (Bojar red., 2002, s. 160-161),
(Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 59-61), (Nowak, 1985,
s. 443-447), (Sapa, 2009, s. 123-126)
• Modele mogą mieć charakter fizyczny (np. w
naukach technicznych) albo abstrakcyjny,
teoretyczny (np. w naukach humanistycznych i
społecznych)
101. 101
Modele w nauce 2
• Model = reprezentacja rzeczywistości, uproszczony
obraz rzeczywistości (mechanizmu, procesu, rzeczy,
sytuacji, zdarzenia, zjawiska)
• Modele powstają w wyniku abstrakcji;
uwzględniamy w nich tylko te aspekty, cechy,
elementy jakiegoś fragmentu rzeczywistości (lub
problemu), które są istotne dla jego opisu,
wyjaśnienia, zrozumienia (z punktu widzenia naszej
koncepcji, teorii etc.)
102. 102
Modele w nauce 3
• Model to nie jest opis konkretnych obiektów czy zdarzeń, jest to
raczej rodzaj teorii. Elementy uwzględnione w modelu i związki
między nimi ujmuje się w terminach uniwersalnych, nie
jednostkowych (Nowak, 1985, s. 445).
• Typy modeli (w zależności od celu, dla jakiego powstały)
– Strukturalne
– Funkcjonalne
Eksplanacyjne (wyjaśniające)
Prognostyczne (Nowak, 1985, s. 446-447)
103. 103
Modele komputerowe
„Model komputerowy jest próbą odtworzenia realnego układu
w programie komputerowym. Takie modele tworzy się po to, by
lepiej zrozumieć zasadę działania danego układu, lub też aby
nauczyć się funkcjonowania w jego ramach. Modele
komputerowe znalazły zastosowanie w wielu dziedzinach nauki
– od przyrodniczych po społeczne – a także w biznesie,
administracji oraz w wojsku. Przykładami naukowego
zastosowania modeli komputerowych mogą być programy
symulujące reakcje chemiczne lub też zjawiska
meteorologiczne.”
http://www.crs.org.pl/idee/narzedzia/modelowanie-komputerowe
105. 105
Co to jest teoria? 1
• Teorie występują we wszystkich dyscyplinach naukowych
• Nie istnieje jedna, powszechnie akceptowana definicja
teorii
• Teoria może być rozumiana, z jednej strony jako każdy
właściwie rodzaj konceptualizacji, z drugiej jako
sformalizowany „system logiczno-dedukcyjny, składający
się ze zbioru powiązanych ze sobą pojęć, z których
dedukcyjnie można wyprowadzić dające się sprawdzić
twierdzenia” (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 52)
106. 106
Co to jest teoria? 2
• Teoria = usystematyzowana wiedza, obejmująca
m.in. definicje, sądy egzystencjalne (o istnieniu
gatunków, kategorii, typów etc.), stwierdzone
prawidłowości oraz prawa (Krajewski, 1998, s. 38-41)
• „Suma praw naukowych, hipotez ogólnych,
prawidłowości i wszystkich innych twierdzeń o
jednolitej dziedzinie, obszarze rzeczywistości
tworzy teorię naukową danej dziedziny” (Pilch,
Bauman, 2001, s. 27)
107. 107
Teoria musi być
intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna,
niesfalsyfikowana (jak dotąd),
niesprzeczna wewnętrznie (koherentna),
uporządkowana
• A w naukach empirycznych, w tym – humanistycznych i społecznych
– musi dodatkowo mieć treść empiryczną, odnosić się do
rzeczywistości
• „Teorie naukowe, w przeciwieństwie do prac filozofów, są
abstrakcjami odzwierciedlającymi określone aspekty świata
empirycznego; mówią one jak i dlaczego zaszło dane zjawisko
empiryczne, a nie, co być powinno” (Frankfort-Nachmias, Nachmias,
2001, s. 53)
Zob. też
slajdy
60, 61
108. 108
Teorie w naukach humanistycznych
i społecznych
• Nie muszą być uniwersalne, totalne, mogą być teoriami
średniego zasięgu albo mikroteoriami
• 4 poziomy teorii
– Systemy klasyfikacyjne ad hoc
– Taksonomie
– Struktury pojęciowe
– Systemy teoretyczne
(Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 51-59)
110. 110
Paradygmat w filozofii nauki
• „Paradygmat” jest to termin o długiej tradycji, używany początkowo
wyłącznie w językoznawstwie na oznaczenie „zespołu form deklinacyjnych
lub koniugacyjnych właściwych danemu typowi wyrazów (wzorzec
deklinacyjny lub koniugacyjny) (…).
• Do rozważań nad nauką wprowadził go współczesny amerykański historyk i
filozof nauki Thomas S. Kuhn (1922-1996) w swoich pracach „Struktura
rewolucji naukowych” [pierwsze wydanie 1962] oraz „Dwa bieguny”
[pierwsze wydanie 1977].
• Od czasu wystąpienia Kuhna pojęcie paradygmatu zastosowano do analizy
wielu nauk, tak przyrodniczych jak i społecznych. Problem w tym, iż było ono
– i (…) nadal jest – wieloznaczne. „Paradygmat” Kuhnowski w swojej
pierwotnej postaci miał aż dwadzieścia jeden znaczeń (…). W trakcie
wieloletniej dyskusji zarówno Kuhn, jak i inni badacze zdołali [po części]
doprecyzować to pojęcie, tak iż (…) można mówić o jego dwu podstawowych
znaczeniach.
111. 111
Paradygmat, dwa podstawowe znaczenia
• W węższym, a jednocześnie bardziej elementarnym sensie, paradygmat jest
to konkretne osiągnięcie naukowe, zaakceptowane i uznane za ważne przez
grupę uczonych, służące jako wzorzec bądź dostarczający analogii przykład dla
dalszych prac badawczych.
– Kuhn pisał, że paradygmat tworzą „powszechnie uznawane osiągnięcia naukowe, które w
pewnym czasie dostarczają społeczności uczonych modelowych problemów i rozwiązań”.
• W drugim, szerszym rozumieniu, paradygmat, zwany też matrycą lub macierzą
dyscypliny naukowej skomponowany jest z powszechnie, aczkolwiek z reguły
intuicyjnie, bezrefleksyjnie, uznawanych symbolicznych generalizacji,
przyjmowanych przekonań filozoficznych (ontologicznych,
epistemologicznych), wartości naukowych i pozanaukowych oraz wzorców, tj.
paradygmatów w pierwszym znaczeniu (…). Szeroko rozumiany „paradygmat”
staje się pokrewny takim terminom jak „tradycja badawcza”, „podstawowe
podejście” czy „światopogląd”.
113. 113
Wybrane funkcje nauki*
• „Nauka nie polega na gromadzeniu informacji, choćby ciekawych
i pożytecznych, ale na rozwiązywaniu zagadnień” (Kamiński, 1992, s.
203)
• „Podstawową funkcją nauki jest nie tyle ustalanie praw lub
formułowanie (rozumiejących lub nie) opisów, ile wyjaśnianie.
Prawa i uteoretyzowane opisy można traktować jako instrumenty
wyjaśniania w nauce, a wtórnie, w zastosowaniach nauki, jako
instrumenty instrukcji postępowania” (Grobler, 2008, s. 251)
____________________________________
* Nauki – jako poznania naukowego, wiedzy naukowej. Nauka jako dziedzina
kultury ma zapewne jeszcze inne funkcje (zadania).
114. 114
Funkcje poznawcze nauki (wiedzy naukowej)
• Eksploracja („rozpoznanie terenu”, identyfikacja zagadnień do
zbadania etc.)
• Opis
• Wyjaśnianie
• Przewidywanie
• Interpretacja, rozumienie, zrozumienie
(Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 23-28), (Grobler, 2008), (Hajduk,
2001, s. 84-87, 148-152), (Krajewski, 1998, s. 44-57), (Pilch, Bauman, s. 22-23)
115. 115
Wyjaśnianie
• Co można wyjaśnić? 1
– Fakty, zdarzenia jednostkowe
– Generalizacje, prawa, prawidłowości
• Co można wyjaśnić? 2
– Coś niezwykłego, nieoczekiwanego
– Coś – wydawałoby się – oczywistego, dobrze znanego
• Terminologia
– Explanandum = to, co jest wyjaśniane
– Explanans = to, co stanowi wyjaśnienie (okoliczności,
przesłanki, przyczyny, racje)
116. 116
Co znaczy „wyjaśnić”?
Rodzaje wyjaśniania 1
• Podać prawo ogólniejsze, pod które można
„podciągnąć” pojedyncze zdarzenie, zjawisko etc. lub
prawidłowość „niższego rzędu” (Frankfort-Nachmias, Nachmias,
2001, s. 23-25) (Grobler, 2008, s. 103-105)
– wyjaśnianie przez prawa (już znane albo nowe, właśnie
odkryte lub skonstruowane w celu wyjaśnienia)
– wyjaśnianie polega na podaniu generalizacji, hipotezy, prawa,
z których dane zdarzenie albo prawidłowość wynika
117. 117
Co to znaczy „wyjaśnić”?
Rodzaje wyjaśniania 2
• Odpowiedzieć na pytanie „Dlaczego?” czyli podać przyczynę
– Zawsze można znaleźć wiele przyczyn, która z nich jest ta właściwą,
„wyjaśnia”?
istotność przyczynowa i istotność statystyczna
przyczyny główne i uboczne
zależność wyjaśnienia przyczynowego od kontekstu (wyjaśnianie ma
charakter pragmatyczny, odbywa się w jakimś kontekście) (Grobler,
2008, s. 106-120)
• Odpowiedzieć na pytanie typu „Dlaczego P, a nie Q”? (Grobler,
2008, s. 115)
• Odpowiedzieć na pytanie „Jak?”, „W jaki sposób?”
118. 118
Rodzaje wyjaśniania – genetyczne, w tym
poszukiwanie przyczyny
• Przez podanie genezy, historii, procesu rozwoju
• Próba odpowiedzi na pytania „Dlaczego zaszło zdarzenie A?”, „Jak doszło do
zdarzenia A?”, „Jaka jest przyczyna stanu A?”
• Dwa aspekty
– śledzenie przemian cech, jakości, kształtu „samego” obiektu badań
– „wyłowienie z materii historycznej zdarzeń, faktów, warunków, które były
‘przyczynami’ przemian oraz ukazanie ich sprawczej, przyczynowej roli w
przemianach, w ‘stawaniu się’ przedmiotu naszych badań” (Pilch, Bauman,
2001, s. 29)
- To, że dwa zjawiska współwystępują (istnieje korelacja) nie
musi zawsze oznaczać, że jedno z nich jest przyczyną drugiego.
- To, że jedno zdarzenie jest wcześniejsze niż drugie także nie
musi zawsze oznaczać, iż jest jego przyczyną.
119. 119
Rodzaje wyjaśniania – funkcjonalne,
intencjonalne, teleologiczne
• Funkcjonalne – przez podanie funkcji, jakie coś pełni w
przyrodzie, społeczeństwie, systemie
– Zależności funkcjonalne odpowiadają na pytanie „Jak?”, „Jak
zjawisko A wpływa na zjawisko B?”
• Intencjonalne – przez podanie intencji, zamiarów ludzi
• Teleologiczne – przez cel, próba odpowiedzi na pytanie „Po
co?”
– Polega na poszukiwaniu celu, do jakiego zmierza jakiś proces
lub jakiemu służy określone zdarzenie.
120. 120
Wiedzotwórczy charakter wyjaśniania
• W dydaktyce, w życiu codziennym wyjaśniamy –
z reguły – nieznane przez znane
• W nauce – wyjaśniamy znane przez nieznane,
albo wręcz nieznane przez nieznane
– Na przykład wyjaśniamy zachowania informacyjne
użytkowników (które widać) za pomocą powodujących je
potrzeb informacyjnych, których nikt (jak dotąd) nie widział.
123. 123
Bibliografia 1
• Ajdukiewicz, Kazimierz (1983). Zagadnienia i kierunki filozofii. Warszawa: Czytelnik.
• Babbie, Earl (2013). Podstawy badań społecznych. Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Blackburn, Simon (1997). Oksfordzki słownik filozoficzny. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i
Wiedza”.
• Bocheński, Józef M. (1992). Współczesne metody myślenia. Poznań: „W drodze” Wydawnictwo
Polskiej Prowincji Dominikanów.
• Bojar, Bożenna red. (2002). Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów
informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP.
• Bronk, Andrzej (1992). Wielość nauk i jedność nauki (Stanisława Kamińskiego opcje metodologiczne).
W: Kamiński, Stanisław. Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV poprawione.
Lublin: KUL, s. 345-370.
• Bronk, Andrzej (2006). Metoda naukowa. Nauka, nr 1, s. 47-64.
http://www.pan.poznan.pl/nauki/N_106_03_Bronk.pdf
• Chalmers, Alan (1997). Czym jest to, co zwiemy nauką. Wrocław: Wydawnictwo Siedmioróg.
• Cisek, Sabina (2002). Filozoficzne aspekty informacji naukowej. Kraków: Wydawnictwo UJ.
• Frankfort-Nachmias, Chava; Nachmias, David (2001). Metody badawcze w naukach społecznych.
Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c.
• Górka, Hanna (2007). O pszczelarzach, chemikach i błądzących logikach – błędy logiczne w
wypowiedziach i definicjach. Semina Scientarium, nr 6, s. 97-116.
http://seminascientiarum.wdfiles.com/local--files/numer-6-2007/6.7.Gorka.pdf
• Grobler, Adam (2008). Metodologia nauk. Kraków: Wydawnictwo Aureus, Wydawnictwo Znak.
124. 124
Bibliografia 2
• Hajduk, Zygmunt (2001). Ogólna metodologia nauk. Wydanie II zmienione. Lublin: KUL.
• Jaroszyński, Piotr (2010). Filozofia nauki. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. Polskie Towarzystwo
Tomasza z Akwinu. http://ptta.pl/pef/, http://ptta.pl/pef/pdf/f/filozofian.pdf
• Kamiński, Stanisław (1992). Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk. Wydanie IV
poprawione. Lublin: KUL.
• Kołakowski, Leszek (2000). Neutralność i wartości akademickie. W: Tenże, Moje słuszne poglądy na
wszystko. Kraków: Wydawnictwo Znak, s. 137-155.
• Krajewski, Władysław (1998). Prawa nauki. Przegląd zagadnień metodologicznych i filozoficznych.
Wydanie drugie poprawione. Warszawa: Wydawnictwo „Książka i Wiedza”.
• Leszczyński, Damian red. (2011). Prawda. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Materska, Katarzyna (2007). Informacja w organizacjach społeczeństwa wiedzy. Warszawa:
Wydawnictwo SBP, s. 42-49.
• Nowak, Stefan (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwa
Naukowe.
• Paprzycka, Katarzyna (2013). Pojęcie wiedzy. W: Ziemińska, Renata red. Przewodnik po
epistemologii. Kraków: Wydawnictwo WAM, s. 117-139.
• Pilch, Tadeusz; Bauman, Teresa (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i
jakościowe. Wydanie drugie poprawione i rozszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie
„Żak”.
• Sady, Wojciech (2002 – ). Dzieje religii, filozofii i nauki. http://sady.up.krakow.pl/
125. 125
Bibliografia 3
• Sapa, Remigiusz (2009). Metodologia badań obszaru pośredniczenia w komunikacji naukowej z
perspektywy nauki o informacji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
• Sosińska-Kalata, Barbara (2002). Klasyfikacja. Struktury organizacji wiedzy, piśmiennictwa i zasobów
informacyjnych. Warszawa: Wydawnictwo SBP.
• Szaniawski, Klemens (1994a). Kilka uwag o filozofii nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i
wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 48-54.
• Szaniawski, Klemens (1994b). Metoda i twórczość w nauce. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i
wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 68-76.
• Szaniawski, Klemens (1994c). O obiektywności nauki. W: Tenże, O nauce, rozumowaniu i
wartościach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 8-17.
• Tavris, Carol; Wade, Carole (1999). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Poznań: Zysk i S-ka
Wydawnictwo, s. 30-35.
• Woleński, Jan (2014). Filozofia nauki a historia nauki. Prace Komisji Historii Nauki PAU, t. 13, s. 99-
115.
• Woźniak-Kasperek, Jadwiga (2011). Wiedza i język informacyjny w paradygmacie sieciowym.
Warszawa, Wydawnictwo SBP, s. 39-48.
• Ziemińska, Renata red. (2013). Przewodnik po epistemologii. Kraków: Wydaw. WAM.
• Dodatkowe publikacje związane z filozofią i metodologią można znaleźć poprzez blog Methodology
and Philosophy of LIS (Information Science)
Editor's Notes
Tu termin „metoda naukowa” dotyczy „wewnętrznych” aspektów nauki, tzn. tych związanych z procesami i wytworami poznania. Nie dotyczy nauki jako dziedziny kultury, dziedziny działalności (w takiej dziedzinie zapewne także można by mówić o metodach, na przykład pracy zespołowej, społecznej akceptacji, współpracy, zdobywania funduszy etc.)
