1. Урьдаа эртийн цагт монгол хүн бүр толь өвөртлөн явдаг байжээ. Үйл хэрэг, үйлс ажлаа шинжихийн тулд тэрхүү толио гарган харж баясал хийдэг, бас тэр толь нь сөрөг, эерэг талтай, өөрөөсөө цагаан эрчим хүч түгээж, хар эрчим хүчийг няцаадаг гэсэн итгэл шингэсэн зүйл гэгдэж байгаад хожим ихэс, дээдэс, дайчин эрс цээжиндээ зүүж аюулхай зүрхээн хамгаалдаг дугуй элгэвч толь болон хувирчээ. <br />Өнөө үед бол эх хэл, эрдэм ухааны нэвтэрхий лавлахыг толь гэдэг болсон билээ. Ийм нэгэн толийг улс төр, гүн ухааны (доктор) Нацагийн БАГАБАНДИ бүтээж олон түмэндээ өргөн барьж байгаа нь уншигч таны мутар дээр очин дэлгэгдлээ.<br /> Үүнийг болгоон уншсан хэн боловч нэгийг ухааран, нөгөөг эрэгцүүлэн бодохуй хүрэх учраас ухаарлын толь болж өгнө. Монголчууд хоёроор хослуулан гөрсөн сур, дээсийг хоймсон, гурваар эрчилснийг гурамсан гэдэг тул гурамсан сүлжээ хамгийн бөх билээ. Тэр адил гурвалсан бодлын эрчлээсийг энэ номноос олно.<br /> Л.Түдэв<br /> /“Титэм үг” номын өмнөтгөлөөс/<br />Хүмүүн суралцахгүй бол ухаан үгүй<br /> Өөрийнхөө хөлс нулимсаар ялж олсон мэдлэг шиг хүчтэй зүйл үгүй. “Хамгийн сайхан боловсрол гэдэг бол хүн өөрөө өөртөө хүртээдэг боловсролыг хэлдэг” гэж “Айвенго” хэмээх алдарт зохиолыг бичсэн Вальтер Скотт хэлжээ. Эрдэм боловсролыг зөвхөн багшаар заалгаж сургуулийн танхимд эзэмшинэ гэвэл туйлын өрөөсгөл, дутуу дулимаг ойлголт. Өдөр тутмын амьдралаас хүн суралцах ёстой.<br /> Хүмүүсийн хэлж ярьж буйг анхааралтай сонсож задлан шинжилж, дотроо бодож дүгнэж, санаа сэдэл авч байх нь онцгой чухал. Нидерландын нэгэн нүдний шилчин алс холын юмыг ойроос харж буй мэтээр хардаг хэрэгсэл бүтээж гүнтэнд өргөн барьжээ гэсэн яриаг алдар суут Галилей тохиолдлоор сонсжээ. Галилей тэрхүү хэрэгслийн бүтцийг толгойдоо ургуулан сэтгэж, удалгүй холын зайн дуран авай бүтээв. Түүний ачаар одон орон судлалын анхны алхам хийгдсэн билээ. Харваас Галилей үзсэн харсан, дуулсан сонссоноо сэтгэж ухааралгүй бусдын яриаг идэвхгүй сонсогч байсан бол энэ нээлт хийгдэхгүй гэдэг маргаангүй юм. <br />Хүсэл мөрөөдөл<br />Дуулсныг хураавал эрдэм гэж манай өвөг дээдэс сургасаар ирсэн нь учиртай.<br /> Залуу хүн асар ихийг сурч мэдэх, хийх бүтээх оргилуун дэврүүн хүсэл мөрөөдөлтэй байх хэрэгтэй. Харин ямар ч тааламжгүй нөхцөлд хүсэл мөрөөдлөө гээж болохгүй. Гээж орхивол түүнийгээ өөрт байгаа юугаар ч сольж авч чадахгүй.<br />“Хүн хүсэл мөрөөдөлгүй бол адгуус л болно гэсэн үг...” Илүү ихийг сурах хүсэл мөрөөдөл, илүү ихийг мэдэх хүсэл эрмэлзлэлээр шатаж яваа хүнд хаалт байдаггүй. Сурах мэдэх хүсэл тэмүүллийн галаа хэзээ ч бөхөөлгүй гал манасан Прометей шиг бат хатуу, тэсвэр тэвчээртэй зогсох хэрэгтэй. “Гоц авьяас нь тэсвэр тэвчээрээс өөр юу ч биш” гэсэн үг бий. Сурах явцад түмэн бэрхшээл, мянган зовлон учрахыг үгүйсгэхгүй. Хүйтэн бороо, хүчтэй мөндөрт цохиулах тусам улам нялх ногоо сөөм сөөмөөр өндөрсөн, өтгөрөн ургадгийн адилаар бэрхшээл зовлонг сөрж, сурах хүсэл мөрөөдлийн хүчит жигүүрээ дэвэн урагшлахыг хичээвэл үр шимийг нь алд алдаар хүртэхдээ нэг хүртэнэ.<br /> “Чин үнэн хүслэн бол хэзээд амжилтанд хүрдэг”.<br />Залхуурал<br /> Хүн сурч мэдэх, өсөж өөдлөхөд хамгийн хорлонтой дайсан нь залхуурал. Залхуу хүн цаг хугацааны үнэ цэнийн талаар туйлын бага төсөөлөлтэй. Хойш тавих, зүгээр суух, сугарч хоцрох, биеийн амрыг харах тэдний хувьд амьдралынх нь утга учир мэт. Тэгээд ч ухаант өвгөд “Залхуу хүнд маргааш олон”гэж шоглон, үүнийг ялж дийлэхгүйгээр заяа тэгш явна гэж үгүй. Залхуу хүн ямагт сэтгэл дутуутай байдаг. <br />Сэтгэлийн дутууг ялж нөхөхгүйгээр амжилт ололт, төгс төгөлдөр, сайн зүйлийн тухай мөрөөдөөд ч хэрэггүй. Сэтгэл дутсан, нүд хуурсан, ээлж өнгөрөөсөн юм бүхэн урам насгүй, сайнаар хэлэгдэхгүй тийм болохоор <br /> Монголчууд “Сэтгэлд гал байвал, зууханд аргал олдоно” хэмээн ярьж, хэрэгжүүлж байдаг юм. <br />Урамшил магтаал<br /> “Ертөнцийн юм бүхнийг санаа сэтгэл буй болгож удирдана” гэж Бурхан багш айлдсан. Тэгээд цааш нь “Ер нь сэтгэл нь бузартсан хүнийг зовлон зүдгүүр дагадгийг үлгэрлэвэл ерөөс шар үхрийн араас үхэр тэрэг үргэлж дагахтай адил аа. Ер нь сайн санааг сайн үйл дагах нь сүүдэр эзнээ дагах лугаа” гэж сургасан билээ. Хүний хийж бүтээснийг цаг үед нь зөв үнэлж, урмын сэтгэлээ илэрхийлэх нь туйлын чухал. <br />Хүнд чин сэтгэлээсээ онож хэлсэн урамшил магтаалын үг асар их хүч, зориг тэмүүллийг хайрладаг. Марк Твен “Нэг удаагийн магтаал гурван сар урам зоригтой явах цэнэг өгдөг юм” гэж хэлсэн байна. Зөв магтаал хүн өөртөө итгэх, чадлаа танихад хамгийн ойрын туслагч нь болдог.<br />Сахилга бат<br /> Хэзээ ямагт, аль ч үед хувийн сахилгатай байж хүмүүжигтүн. Энэ чинь өөртэйгээ ажиллах, өөрийгөө хүмүүжүүлэх бүх арга барилын үндсийн үндэс болно. Сахилгагүй, цэгцгүй хүн ёроолгүй савтай л адил. <br />Нэгийг хэлж нөгөөг хийдэг, хайш яйш, хайнга донгио зан сахилгагүй замбараагүй хүнд л байна. Тэдэнд цаг барих сахилга төрөлхөөс заяагаагүй юм шиг, цагийн үнэлэмжийн талаар төсөөлөл үгүй мэт. Хэлсэн үгэндээ эзэн болохгүй байх нь сахилга батгүй хүний үндсэн шинж. Цагийн юмыг цагт нь хийхгүй хойш нь тавин залхуурах нь сахилгагүй, хариуцлагагүй болохын анхны алхам. <br /> Сахилга султай хүнд ажлын төлөвлөлт, дэс дараа, хийх арга, хүрэх үр дүнгийн тооцоо төсөөлөл аль аль нь бэлэн бус байдаг. Сахилга дэггүй газрын бүх юм эмх замбараагүй, ундуй сундуй, амьсгаа давчдам бөглүү харанхуй.<br /> Сахилга дэгтэй газарт бүх юм жин тан, эмх цэгцтэй, өнгө жавхаатай, өргөн уудам, сэтгэлд дотно, гэрэл гэгээтэй. Амьдралдаа дэглэм журам тогтоож түүнийгээ хэлбэрэлтгүй мөрддөг болох нь хувийн сахилгатай байхын үндсэн нөхцөл юм. Аливаа хүн хувийн сахилгатай байж л амжилтанд хүрдэг нь маргашгүй үнэн билээ. <br /> <br />Таныг аугаа их үйл хэрэг хүлээж байна.<br />Их сэтгэгч, үл гүйцэлдэх үзэлтэн Сен Симон өглөө бүр “Эрхэм ноёнтон! Босоорой. Таныг аугаа их үйл хэрэг хүлээж байна” гэж дуудаж сэрээж байхыг тушааж байсан гэдэг. Энэ нь аугаа их үйл хэрэг бүтээх том зорилт өмнөө тавьсан бүтээлч хүний хар нүд хуулахаасаа эхлээд өөртэйгээ ажиллаж, биеэ эзэмдэн, албадан захирах сэтгэлийн тэнхээгээ хөвчлөн буйн сонгодог жишээ билээ. Нэгэнт ийм уриа дуудлагатайгаар орноосоо өндийсөн хүн бэрх хатууг чандлан, их үйл хэргийн төлөө оюун ухаан, хүч хөдөлмөрөө чин зоригтойгоор, эргэлт буцалтгүй зориулах нь эргэлзээгүй тодорхой.<br />Тэртээ хойно сэтгэлд өгүүлж гүйцэшгүй баясах сайн үйл бүтээхийн тулд өөрийгөө эзэмдэн албадах аргад цуцалтгүй суралцах хэрэгтэй. Биеэ эзэмдэн албадах аргад суралцах анхны алхам нь өөртөө тушааж, түүнээ туйлбартай хэрэгжүүлж сурах хувийн сахилга юм. Үүнийг зайлшгүй сурах ёстой, хийх ёстой, би эс хийвээс хэн хийх вэ гэж зориглон барьж ав. Тэгэхдээ хүмүүсийн хормойноос зүүгдэн, мөрийг нь даган гэлдрэгч биш, өөрөө тэргүүлэгч, шан татагч, ачааны хүндийг үүрэгч байхыг хичээ. Тэгж байж илүү жин дараах амжилтыг олох болно.<br />Сайнд хүрэхийн тулд муугаа хал.<br /> Хүн эргэн тойрондоо байгаа хорон муухай санаа, хорт муу явдалтай хайр найргүй тэмцэхэд ямагт бэлэн байх хэрэгтэй. Түүний зэрэгцээ өөрт илэрч байгаа сөрөг чанар, хорт зуршил согог дутагдлыг хувийн мэдрэмжээрээ гааруулахгүй таньж мэдээд, газар авахуулахгүй таслан зогсоох чадвартай болох ёстой. <br />”Зан үйлээ ажигла. Надад адгуустай төстэй, бас буянт хүний үйлстэй адил юу байна вэ? гэдгийг өдөр тутам өөрөөсөө асууж бай” хэмээн Энэтхэгийн эртний туульст өгүүлсэн буй. “Хүнд хэчнээн сайн чанар байна бас төчнөөн гэм бий, хэн ч өө сэвгүй төрдөггүй. Харин түүнийгээ хүлцэн эвлэрсэн тэр хүн л алдаж буруутан болдог” гэнэ. Хүний амьдралаас шахан зайлуулбал зохих гэм согог тунгалаг шөлөнд хөвөх нүүгэлтсэн нитгэл шиг тодрох тэр агшинд түүнийг олж харан, хамж хаях мэдрэмжтэй байх нь юунаас ч илүү чухал. Аливаа сөрөг муу чанарыг хөөснөөр өөрт байгаа мунхаг үйлдэл, сул талыг даван туулж, эерэг сайн чанар эрчимтэй түрэн орж ирэх дотоод ертөнцийнхөө орон зайг чөлөөлж өгч буй нь тэр.<br />Муугаас сал.<br /> “Бусдад гүжир үг шивнэсэн тэр хүнийг гэрээсээ хөөж гарга” гэж эртний грекийн долоон ухаантны нэг Фалес сургасан. “Хов жив, гүжир гүтгэлгийг сарнай цэцэг дээр ассан хорт өт адил хяргах хэрэгтэй Ийм өт бол сайхан цэцгийн нимгэн булбарай талд нь нуугддаг юм” гэж өөр нэг гүн ухаантан айлджээ. Хов жив, гүжир гүтгэлэг, атгаг санаа залуу хүний дөлж тойрч, хол явбал зохих муу араншин. <br />Тэдгээртэй нэр төрөө бодон шийдвэртэй тулалд, муугаас салахад нь бусдад тусал, өөрийнхөө бүтэлгүй муутай байнга тэмц, тэгээд гай түйтгэрийн шалтгааныг өөрөөсөө эхлээд хайж сурах хэрэгтэй, тэгж чадаж байвал зүрх сэтгэлд тань сайны үр үржин төлжсөөр байх болно. Нэгэн нэрт жүжигчнээс тайзны аз жаргалын нууц юунд байдаг вэ? гэж сэтгүүлч асуухад “Атгаг санадаггүйд” гэж хоёрхон үгээр хариулсан байна.<br /> Атгаг санаагүй хүн аз жаргалдаа умбаж суудаг ажээ.<br />Уур биеийг зовооно.<br /> Уур уцааргүй, уян зөөлөн байх нь бас л сайн хүний зөв төрх. Уур биеийг зовооно, бусдыг шаналгана, бас гомдооно. Уур бол сэтгэлийн гаж илэрхийлэл билээ. Галыг гал унтраадаггүйтэй адил уурыг уур дийлдэггүй. Уурыг дарах бэлэн жор хүн бүрт заяасан байгаа. Энэ бол эрүүл саруул ухаан. Уурыг ухаан л дарна. Хорыг хороор гэж монголчууд ярьдаг ч нэг бурууг сөргүүлэн нөгөө бурууг тавьснаар зөв үүсдэггүй гэдгийг залуу хүн бүр санаж яв. Уурыг давж уурлаад сайнд хэзээ ч хүрэхгүй. Уурласныг уучилж чадах ууч сэтгэлтэй, уурын мөсийг хайлуулах уян зөөлний илчтэй байж сая уур уцааргүй орчинд амар жимэр амгалан тайван амьдарна.<br /> Уурыг дарах бэлэн жор хүн бүрт байдгийн адил уурыг барих жор мөн заяасан байна. Энэ бол сэтгэлийн их амар амгалан. Амар амгаланг хор тайлах ерөндөг адил хэн нэгэн ачтан танд хайрлахгүй. Амар амгаланг хаа нэгтэйгээс худалдан авч чадахгүй. Мөнгөөр арилждаггүй олон зүйлийн нэг нь энэ. Сэтгэлээ барьж, өөрийгөө захирч, бусдыг хайрлаж байж амар амгалангийн жаргаланг эдлэх болно.<br />Хүн чанар<br /> “Байгал дахь хамгийн агуу гайхамшигт зүйл бол хүн юм”. Гэрэлт орчлонд мэндэлсэн хүн болгонд тэнгэр бурхан хүн чанарыг дутаалгүйгээр хайрладаг билээ. Хүндрэл бэрхшээл, зовлонг гуниг, дутуу гуцуугийн зүдгүүр, тогтворгүй цагийн ааш араншинг сэтгэлийн хатаар даван туулж, ямар ч үед, ямар ч нөхцөлд “хугархай ноён нуруутай” аж төрж, төрөлх хүн чанараа гээлгүй хүний хорвоог гийгүүлсээр утга төгөлдөр амьдрах сайн хүмүүс онцгой бахардам, олондоо үлгэртэй. Тэд үнэхээр аз жаргалтай.<br /> Хүн чанараа гээгээгүй хүмүүн чухам аз жаргалтай ажээ. Энэ замбуулинд амьд яваа цагтаа хүн чанараа гээхгүй амьдрах нь чухлаас чухал, магадгүй хүн болж төрсний утга учир ч байж болно.<br />Өөрийн бодолтой бай.<br /> Ярих хэлэхээ өөрийн бодлоор цэнэж бай. Хаа нэгтээ хазгай сууж болно, хазгай ярьж болохгүй. Болгоомжгүй хэлсэн болчимгүй үг бор шидмэсээр хүзүүг чинь ороож болохыг мэд. Ер нь ухаантай хүн урт чихтэй, богино хэлтэй байдгийг санаж явцгаа. Хүнд илүү сонс гэж хоёр чих, дутуу ярь гэж нэг хэл заяасан гэдэг нь зүгээр ч нэг үг биш.<br /> Өрсөлдөгчийнхөө зангад хөлөөрөө орохоос хэлээрээ орох нь амархан шүү гэдгийг битгий мартаарай. Энэ үг ялангуяа улс төр сонирхогч залууст бүр илүү хамаатай. Ер нь мэргэн хүн амаа хамхиж явдаг, хэл яриагаараа түймэр тавьж болохыг тэр сайн мэддэг.<br />“Тэнэг нөхрөөс ухаантай дайсан дээр”<br />Ов хэрэглэн итгэлийг олоод, ольж түйвээх хуншгүй этгээдээс оройтоогүй дээр нь зайгаа барь. Нүүрэн дээр нь долоох нь холгүй долгинох мөртлөө нүүрнээс далд дооглон даажигнах дорви муутай хүнтэй дотночлон бүү ойрт. Буруу үйлдэлт нөхдөөс бүр хол бай. Хэлэх ярих нь бурханы сургаал мэт, хийгээд эхлэхээрээ буг ч хийж зүрхлэхгүй үйлдлийг сэдэгчид хэзээ ч чиний нөхөр биш. Хийдэг, хийдэггүй хоёр нөхөрлөхөд хэцүү, нэг голонд бэхлээд хос дугуй болон эргэхгүй, нэг буулганд оруулаад хамтад нь зүтгүүлэх бололцоогүй. Бул хар чулуу үүрээд будан манант уул өөд мацахтай л адил.<br /> Хийж бүтээдэг хүний дэргэд хий дэмий холхигсод ядаргаатай. Хэлж ярих нь уран цэцэн мөртлөө хийхээ болохоор араар суугсад бүтээгч чанартай зөв хүмүүстэй бүтэн нөхөрлөлийг үүсгэж эс чадна. Тэнэг нөхөр тээг садаа болно. өмнө чинь бултганах тээртэй хүмүүсийг бүү анхаар. Харах гэж ард нь үлдсэн ухаантай хүнтэй л нөхөрлө. “Тэнэг нөхрөөс ухаантай дайсан дээр” гэсэн үнэн үг бий. <br />“Тэнэг хүн харагдах гэж урд бултганана. Ухаантай хүн харах гэж ард нь үлдэнэ”. <br />