1. BAB 2
SEJARAH SENI KHAT
“Seni kaligrafi Islam atau lebih sinonim dengan nama seni khat; merupakan
khazanah tertua di dunia yang masih dimiliki oleh umat Islam dan dikagumi di
seluruh pelusuk dunia. Selain penyampai mesej dakwah, khat juga merupakan
jalan untuk merehat dan menajamkan minda, di samping sebagai jalan untuk
mendapat rezeki.
Sungguhpun begitu, terdapat banyak lagi faedah sehingga pernah dinyatakan
oleh seniman arab bahawa khat sebagai sebuah abstraksi, ilmi, falsafi dan seni.
Memandangkan tulisan-tulisan sebelum kemunculan khat Arab kebanyakannya
dalam bentuk segi dan berpetak, sudah tentu khat Arab yang pertama terwaris
adalah dari jenis keturunan yang serupa. Oleh itu, khat Arab dalam bentuk
pertamanya adalah dari jenis Khat Kuufi Klasik dan Khat Hijaazi.
Sebelum kedatangan Islam, dunia penulisan Arab tidaklah serancak dengan
zaman selepasnya kerana ia hanya tertumpu pada keadaan-keadaan tertentu
sahaja. Khat kaum Nibti yang diwarisi oleh orang Arab hanya dipecah kepada
dua bentuk sahaja iaitu Khat Kuufi dan Khat Jazm (Khat Hijaazi).
Setelah datangnya Islam, tabiat Islam itu sendiri yang sememangnya mengajak
manusia kepada cintakan ilmu pengetahuan ditambah pula aktiviti pencatatan
Wahyu Ilahi pada masa hayat Baginda S.A.W. telah menyemarakkan
perkembangan khat Arab. Daripada khat Kuufi dan Hijaazi, ia terpecah kepada
beberapa bentuk, antaranya Kuufi Masyaq, Kuufi Madani, Kuufi Basiit, khat
Hijaazi Daarij dan khat Makki Madani. Pada zaman itu, kesemua jenis khat yang
ada mempunyai ciri-ciri antaranya tidak bertitik, tidak berbaris dan penyusunan
yang tidak teratur.
Pada zaman Khulafa al-Rasyidin, khat Arab telah diperkembangkan kepada
pelbagai bentuk dalam rumpun Kuufi seperti Kuufi Klasik, Shaami, Basri, Al-
Asfaraaani, Al-Mash’ab, Al-Samni, Al-Qairamuuz dan lain-lain. Khat pada
zaman ini lebih teratur walaupun tanpa bertitik dan berbaris.
Apabila Saidina Uthman R.A. mengisytiharkan pembukuan al-Quran, baginda
memperkemas tanda dan perundangan dalam al-Quran yang dikenali sebagai
Musyaf Uthmani. Dalam seni musyaf al-Quran, tulisan khat penting kerana
merakamkan segala ayat Tuhan. Kegagalan menyalin al-Quran dengan khat yang
2. baik, jelas, dan tepat bermakna tidak kesampaianlah maksud al-Quran dalam erti
kata yang luas.
Bentuk tulisan khat ketika itu adalah khat Kuufi Klasik yang tidak bersambung
dan mungkin sukar dibaca pada hari ini. Mengikut sejarah, penulisan khat ini
dihasilkan di Kufah, Iraq pada kurun ketujuh, hasil ilham mimpi seorang sufi. Ia
dinamakan Kuufi, iaitu tulisan yang tidak bercantum dan dinamakan sedemikian
sebagai tanda penghargaan kepada bandar Kufah.
Gaya khat Kuufi digunakan selama lebih kurang tiga abad. Ketika ini, yang
menguasai seni dalam al-Quran adalah kekuatan khatnya dan tidak pada hiasan
yang terdapat pada jidar kepala sesuatu lembaran berhias. Lebih kurang pada
kurun ke-4 Hijrah, khat Kuufi beransur-ansur digantikan oleh khat Naskh
hingga kini. Khat Naskh melahirkan pelbagai gaya tulisan dengan diberi nama
yang berlainan. Hal ini tidak pula bermakna bentuk seni khat lain tidak
digunakan untuk menyalin ayat al-Quran. Antara bentuk khat termasuklah khat
Nasta’iq di Parsi dan khat Sini di China. Seni khat yang lain seperti Thuluth,
Muhaqqa, dan Rayhani digunakan pada tajuk surah sahaja. Kini, khat Naskh
diterima sebagai bentuk tulisan baku dalam menyalin al-Quran. Seseorang yang
arif tentang khat akan berasa kagum kerana pelbagai gaya khat dapat digunakan
dalam hanya satu musyaf.
Zaman kerajaan Umawiyah telah menyaksikan pembangunan ketara seni khat
Arab, antaranya kemunculan dua bentuk khat yang baru selepas Kuufi iaitu
Khat Thuluth dan Khat Nasakh. Selain Khat Thuluth, terdapat khat-khat yang
lain yang seakan-akan mirip dengan Khat Thuluth seperti Khat Toomar, Tauqi’,
Muhaqqiq, Thuluthain, Jalil, Musalsal dan sebagainya. Khat Nasakh pula
muncul dari cabangan Khat Daarij semasa zaman permulaan Islam.
Pada abad ini, seni khat menyaksikan banyak perubahan antaranya ialah
peletakan sistem titik dan baris di samping kemunculan ramai pakar-pakar
penulis khat, antaranya Imam Hasan al-Basri, Malik bin Dinar dan Ibnu Hasan al-
Maliih. Tulisan khat terus berkembang pada zaman Kerajaan Abbasiyah,
Fatimiyah dan Uthmaniyah. Sebagaimana ketiga-tiga zaman ini terkenal sebagai
zaman kegemilangan peningkatan taraf ilmu, begitu juga berlaku kepada dunia
Khat Arab.
Dikatakan lebih daripada 50 cabangan Khat yang terhasil pada zaman ini yang
dikembangkan melalui bentuk-bentuk yang lama. Antara bentuk baru yang
muncul ialah Khaat Ta’liq dan Nasta’liq, Nasakh Badi’, Khat Hazqaaj,
3. pelbagai cabangan Kuufi dan sebagainya. Pada kurun ke-10, seni khat tersebar
ke Parsi dengan gabungan-gabungan huruf yang lebih berseni. Tulisan ini terdiri
daripada beberapa jenis, iaitu khat Kuufi, Khat Nasakh, Khat Diwani, Khat
Thuluth dan Khat Riqa.
Pada kurun ke-16 dan 17, seni khat pernah menjadi medium komunikasi
terpenting dalam menyampaikan mesej diplomatik. Ia diperkenalkan oleh
Housam Roumi semasa era Suleyman 1 di wilayah Turki. Kesenian tulisan khat
jenis ini terserlah melalui tanda dan tulisan yang menarik. Seni khat yang dikenali
dengan nama Diwani ini berkembang seiring dengan variasinya iaitu Diwani al-
Jali yang berbingkai.
Mashaf-mashaf Uthmani pada waktu itu muncul dengan pelbagai rupa bentuk
khat sementara penulis-penulis khat tumbuh bagai cendawan selepas hujan. Di
antara ketiga-tiga zaman ini, zaman kerajaan Turki Uthmaniyyah adalah zaman
yang paling ketara dalam peningkatan seni khat di mana ia telah dieksploitkan
sebagai bidang kesenian dan kecantikkan selain daripada penyampai maklumat.
Setelah kejatuhan Kerajaan Uthmaniyyah, warisan seni khat yang kebanyakannya
yang berpusat di Turki telah berpecah ke serata Tanah Arab. Akhirnya, tahun
demi tahun, benluk-bentuk khat yang banyak tadi telah dihadkan kepada
beberapa bentuk tertentu sahaja. Had ini dibuat bagi menetapkan jenis-jenis
khat yang kemas teratur, cantik dan berseni untuk diguna pakai oleh
masyarakat umum. Untuk itu, khat-khat yang kekal sehingga sekarang ialah Khat
Thuluth, Nasakh, Farsi yang muncul dari cabangan Nasta’liq dan Kuufi,
Diwaani yang muncul daripada Hazqaaj dan khat baru yang lain seperti khat
Riq’ah, Ijazah dan yang terbaru seperti Khat Moden.
Antara tokoh-tokoh khat zaman moden terkenal ialah Sheikh Abd. Aziz Al-
Rifaaei (seorang ulama Islam yang faqih dari Turki), Hamid Aamidi (Turki),
Mustafa
Izzat (Turki), Said Ibrahim (Mesir), Mahmud Shahaat (Mesir), Hashim
Muliammad (Baghdad) dan lain-lain.
