1. : ‫نام‬‫خ‬‫ذوالکفلي‬ ‫بنت‬ ‫يرالنساء‬
‫توݢسن‬ : ‫تاجوق‬‫معمل‬‫دان‬‫عملي‬
‫سجاره‬‫ڤرکمبڠن‬‫توليسن‬‫جاوي‬‫د‬‫نوسنتارا‬
‫جي‬ ‫ايس‬ ‫بي‬ : ‫سوبجيک‬3603‫اڤليکاسي‬‫کومڤوتر‬‫دالم‬‫توليسن‬‫جاوي‬
‫نام‬‫معمور‬ ‫دوکتور‬ : ‫ڤنشر‬
‫فاکلوتي‬‫بهاس‬‫دان‬‫أونيۏرسيتي‬ ‫کومونيکاسي‬‫ڤنديديقن‬‫سلطان‬‫ايدريس‬,
30966‫تنجوڠ‬‫ماليم‬,‫ڤيرق‬
‫اي‬ ‫کومڤولن‬ : ‫کومڤولن‬
‫جاوي‬ ‫ڤڠاجين‬ ‫مينور‬ : ‫ڤروݢريم‬

2. 1) RUMI
Sejarah Kedatangan Islam dan Tulisan Jawi
Hubungan antara bangsa Arab dengan umat Melayu telah bermula
sejak sebelum kedatangan Islam lagi menerusi aktiviti perdagangan.Sesudah
Islam menjadi agama pegangan orang Melayu , hubungan itu menjadi
semakin erat.Orang Arab yang datang bermukim di Alam Melayu
bertambah ramai.Setengahnya datang untuk berniaga manakala yang lain
untuk berdakwah.Demikian juga orang Melayu yang p e r g i k e T a n a h
A r a b ; k e b a n y a k a n m e r e k a b e r t u j u a n u n t u k m e n g a j i a g a m a
(Hamdan 1999: 1)
Syed Naquib al-attas (1969 :11) menyebut tentang catatan pengembara Cina
yang menyatakan bahawa pada tahun 55 Hijrah 672 Masihi sudah ada penempatan
orang Islam di Sumatera Ti mur. Beliau menyatakan sedemikian
kerana kemungkinan perpindahan orang Islam yang sudah
bermastautin di negeri China sejak abad pertama akibat daripada
kekacauan politik yang berlaku di China pada zaman Raja Hi Tsung
.M e n u r u t F a t i mi ( 1 9 6 3 : 6 9 ) d a n S . M . N . a l A t t a s s ( 1 9 6 9 : 1 1 ) .
o r a n g I s l a m y a n g berpindah dari Canton telah turun ke Selatan dan
menubuhkan kawasan-kawasan p e n e m p a t a n d i K u a l a
K e d a h p a d a s e k i t a r t a h u n 8 7 8 M a s i h i d a n d i
Palembang.Penempatan yang sama berlaku di tempat lain seperti yang
dibuktikan oleh peninggalan dan inskripsi Jawi di Champa,Kampuchea
bertarikh 431 Hijrah1039 Masihi .Othman Mohd.Yatim dan Abdul Halim
Nasir (1990:12-16) juga telah menyatakan terdapat penemuan inskripsi
bertarikh 419 Hijarah 1020 Masihi di Permatang Pasir Pekan Pahang dan
440 Hijrah 1048 Masihi di Brunei.Sehubungan itu Omar Bin Awang (1985:189) juga
bersetuju tentang kehadiran orang Islam di Asia Tenggara pada abad kelapan
Masihi lagi dengan memetik G.R Tibbets(1957: 37)yang mengatakan
bahawa kehadiran pedagang-pedagang Islam dipelabuhan pelabuhan
China,tentu sekali menunjukkan bahawa mereka juga telah melawat dan
berdagang di Asia Tenggara.Selain itu ialah bukti kedatangan Islami ialah

3. penemuan tiga duit syiling kerajaan Abbasiyah zaman Khalifahal-Mutawakkil
d i K e d a h , m e m b u k t i k a n k e g i a t a n p e r d a g a n g a n d a n k e h a d i r a n
o r a n g I s l a m d i Kepulauan Melayu, ( Omar Awang, ibid:190 ) Menurut Wan
Azmi ( 1980 : 144) di Kelantan telah ditemui wang emas yang tertulis tarikh 577
H/116 M dan tulisan Arab “ al-julus Kelantan” yang bermaksud “menduduki
Kelantan” dan tertulis “al-Mutawakkil” pada satu muka lagi iaitu gelaran rajanya yang
bermaksud “yang bertawakal kepada Allah”,Menunjukkan sudah
tertubuh satu kerajaan Islam yang pertama di Semenanjung Tanah
Melayu dalam pertengahan yang kedua abad ke-12M secara ringkasnya
,kedatangan Islambukan sahaja agama dan kepercayaan masyarakat
di Kepulauan Melayu berubah,tetapi aspek-aspek budaya yang lain turut berubah.
Implikasi yang amat besar dalam perkembangan bahasa Melayu akibat
Daripada proses pengislaman ialah penggunaan dan adaptasi skrip Arab
sehingga menjadi skrip Jawi untuk mengeja bahasa Melayu.
Asal – Usul Kata Jawi
Tulisan Melayu huruf Arab atau sekarang ini dikenal dengan
nama tulisan Jawi,seperti yang telah disebutkan sebelum ini, telah digunakan
sejak kedatangan islam. Nama “Jawi” itu berasal daripada kata nama
bahasa Arab “Jawah”. Apabila dijadikan kata kata adjektif “Jawah” menjadi
“Jawi”.Perkataan “Jawah” atau “Jawi itu besar berkemungkinan besar berasal
daripada perkataan “Javadwipa”,iaitu nama bagi daerah Asia Tenggara
pada zaman purba. Buktinya Ibnu Battutah dalam bukunya al-Rihlah
menggelar nama Sumatera sebagai al-Jawah. Bagi orang Arab bahagian
kata “Java” sahaja yang diambil, sedangkan “dwipanya” ditinggalkan. Kata“Jawa” ini
digunakan untuk merujuk ke seluruh daerah Asia Tenggara.Penduduknya juga
dinamakan dengan menggunakan kata itu juga, atau dalam bentuk kata
adjektifnya menjadi “Jawi”.Oleh itu, kata Jawahatau Jawi merujuk
kepada semua bangsa dan kaum yang menjadi peribumi di Asia Tenggara;
bukan hanya kepada orang Jawa iaitu penduduk yang berasal dari Pulau Jawa.
Jawah atau Jawi merujuk kepada seluruh rumpun bangsa Melayu, Campa, Patani,
Aceh, Jawa, Minangkabau, Mandailing, Sunda, Bugis, Banjar, Lombok,
Filipina mahupun yang lain.Oleh sebab inilah,maka para ulama dari

4. AsiaTenggara sering membubuh nama al-Jawi sebagai laqab, pada
hujung nama mereka sekalipun mereka terdiri daripada suku bangsa
berlainan seperti Syeikh Abdul Rauf al-Fansuri al-Jawi, Syeikh Abdul Samad al-
Falimbani al-Jawi, Syeikh Daud al- Fatani al-Jawi dan lain-lain. Selain itu, kata Jawi
digunakan juga untuk ungkapan-ungkapan seperti bahasa Jawi, masuk Jawi dan
bangsa Jawi. Sampai kini orang-orang Vietnam menamakan orang di Kepulauan
Nusantara sebagai orang Jawa (Amat Juhari Moin 1996: 17).
Kemunculan Skrip dan Istilah Jawi
Istilah “tulisan Jawi” hanya dikenal di Malaysia, Singapura, Thailand
Selatan dan Negara Brunei Darussalam.DiIndonesia tulisan ini terkenal
dengan nama“tulisan Melayu Huruf Arab” atau “tulisan Melayu Arab”
Penggunaan jawi digunakan dibanyak tempat di Asia Tenggara.Tulisan
Jawi bukan hanya digunakan oleh orang Melayu untuk bahasa Melayu tetapi
juga oleh suku-suku bangsa Melayu yang lain. Antara suku bangsa Melayu
yang menggunakannya ialah Campa di Indo-China,Patani di selatan
Thailand, Jawa, Banjar, Bugis, Aceh, Minangkabau, Bengkulu dan juga lain-lain.
Bagi tulisan Jawa yang menggunakan huruf Arab dikenal dengan nama atau tulisan
Pegon, yang sekarang ini masih dipakai atau digunakan untuk menulis
kitab-kitab terutama yang digunakan di pesantren-pesantren di Jawa.
Contohnya ialah kitabTafsir al-Ibriz dan al-Munjiyat bahasa Jawa (Amat Juhari
Moain1996:18). Manakala menurut Russels Jones ( 1983:125) skrip
Arab mula diadaptasikansebagai skrip untuk mengeja bahasa Melayu dibuat
selepas abad ke-7 H. Buktinya ialah berdasarkan kajian Fatimi (1963:50)
yang membuktikan penggunaan skrip Arab untuk mengeja teks bahasa melayu
terdapat pada batu Bersurat Terengganu yang bertarikh 702 H/1303 M. Mengikut
Omar Awang(1985:190), skrip Arab yang diadaptasikan oleh
bahasa Melayu dikenal dengan nama skrip jawi.Tidak diketahui siap
yang memberikan nama jawi kepada skrip itu, namun Omar Awang telah
memetik keterangan dalam kamus R.J.Wilkinson (1959:452), perkataan Jawi
dalam bahasa Melayu digunakan untuk pokok Jawi-Jawi atau jejawi dan juga beras
Jawi yang berbeza dengan beras pulut serta makna lembu atau kerbau dalam
bahasa Minangkabau. Ringkasnya pendapat ini langsung tidak menyebut

5. perkaitan nama Jawi dengan tulisannya O ma r A w a n g s e t e r u s n y a
m e n e g a s k a n k e m u n g k i n a n p e r k a t a a n J a w i b e r a s a daripada
perkataan Arab al-Jawah. Beliau mengatakan sedemikian kerana kata
tersebut pernah digunakan dalam catatan Arab yang tertulis sebelum
pertengahanabad ke-14 M untuk menamakan Sumatera. Contohnya ialah
Yaqut dalam “Mu’jamal-Buldan, Abu al-Fida’ dalam Taqwin al-Buldan dan Ibn
Batutah dalam “Rihlat IbnBatutah”. Fakta ini mempunyai perkaitan iaitu
menunjukkan satu kemungkinan yang kuat bahawa skrip ejaan yang digunakan
oleh orang Sumatera, iaitu penduduk al-Jawah yang beragama Islam dan
menggunakan bahasa Melayu. Pendapat yang terakhir ialah Jawi itu bermakna
Melayu, misalnya dalam ungkapan“Jawikannya” yang bermaksud “terjemahkan ke
dalam bahasa Melayu iaitu tentunya dalam tulisan jawi, Wilkinson.
Penggunaan Tulisan Jawi
Menurut Amat Juhari Moain (1996) tulisan Jawi telah digunakan oleh orang
Melayu d a l a m b e r b a g a i - b a g a i j e n i s l a p a n g a n d a n k e g i a t a n
p e n u l i s a n . B a h k a n u n t u k kesenian juga tulisan ini digunakan, iaitu
pada seni khat bagi menghiasi mihrab, di dinding dalam masjid, batu
nisandan seumpamanya. Dalam sejarah yang lalu tulisan Jawi
telah digunakan untuk beberapa perkara seperti prasasti atau batu
bersurat. Contohnya prasasti Terengganu yang telah ditemui di Sungai Tersat, Kuala
Berang, Hulu Terengganu.Selain prasasti, tulisan jawi juga digunakan pada batu
hidup dan batu nisan.Tulisan jawi telah ditemui pada batu hidup di Pangkalan
Kempas Negeri Sembilan.Manakala bagi batu nisan pula terdapat di berbagai-bagai
tempat bekas berdirinya kerajaan – kerajaan Islam pada zaman silam. Penggunaan
tulisan jawi semakin meluas, Buktinya ialah pada mata wang. Tulisan jawi yang
digunakan pada mata wang terutamanya wang emas dan perak. Pada
matawang ini diukir nama raja Melayu yang memerintah dengan
menggunakan tulisan jawi seperti nama Sultan Muzaffar Shah, Mansur Shah dan
lain-lain. Sehubungan itu,dari aspek perhubungan rasmi. Tulisan
jawi digunakan dalam penulisan surat rasmi.Contohnya ialah surat
kiriman antara raja. Kaedah ini bukansahaja dilakukan oleh raja Melayu
tetapi juga raja-raja di tempat lain seperti raja M e l a y u d e n g a n

6. P o r t u g a l , r a j a M e l a y u d e n g a n r a j a I n g g e r i s a t a u r a j a r a j
a lain.Penggunaan tulisan jawi termasuklah dalam surat-surat perjanjian
antara raja dan negara di Alam Melayu. Pada zaman dahulu kegiatan
penulisan giat dijalankan. Buktinya ialah kewujudan kitab dan buku.
Kitab dan buku yang ditemui kebanyakkannya terdapat dalam bentuk manuskrip
yang bertulis tangan dan cap batu.Berdasarkan sejarah sememangnya terbukti
kedatangan para pedagang ke tanah Melayu.Bagi urusanperniagaan
dan perdagangan ini bahasa dan tulisan yangdigunakan adalah sama
iaitu tulisan jawi. Bukti ialah beberapa catatan pemilikan dan perdagangan terutama
di pelabuhan dan kapal-kapal perdagangan.Kedatangan para pedagang dan
penjajah telah mengubah suasana di tanah Melayu. Antara ialah kemajuan yang
telah dicapai berlandaskan pengaruh yang masuk ketanah Melayu.Contohnya
ialah pihak penjajah yang telah memperkenalkan teknologi mencetak. Dengan
mengaplikasikan teknologi ini maka berkembanglah bahasa dan tulisan.
Buktinya ialah banyak pencetakan surat khabar dan majalah seperti
suratkhabar Alamat Lankapuri, Majalah Bustan Arifin, surat khabar Jawi
Peranakan dan majalah al-Imam.

7. 2) JAWI
‫سجاره‬‫دان‬ ‫إسالم‬ ‫کداتڠن‬‫توليسن‬‫جاوي‬
‫هوبوڠن‬‫انتارا‬‫بڠسا‬‫عرب‬‫دڠن‬‫اومت‬‫ماليو‬‫تله‬‫برموال‬‫سجق‬‫سبلوم‬‫الݢي‬ ‫إسالم‬ ‫کداتڠن‬
‫منروسي‬‫اکتيۏيتي‬‫منجادي‬ ‫إسالم‬ ‫سسوده‬ .‫ڤرداݢڠن‬‫اݢام‬‫ڤݢڠن‬‫اورڠ‬‫ماليو‬,‫هوبوڠن‬‫ايت‬
‫منجادي‬‫سماکين‬‫ارت‬.‫اورڠ‬‫عرب‬‫يڠ‬‫داتڠ‬‫برمقيم‬‫د‬‫عالم‬‫ماليو‬‫برتمبه‬‫داتڠ‬ ‫سستڠه‬ .‫راماي‬
‫ماناکاال‬ ‫برنياݢ‬ ‫اونتوق‬‫يڠ‬‫الءين‬‫اونتوق‬‫دمکين‬ .‫بردعوه‬‫جو‬‫ݢ‬ ‫اورڠ‬‫ماليو‬‫يڠ‬‫ڤرݢي‬
‫کتانه‬:‫عرب‬‫کباڽقن‬‫مريک‬‫برتوجوان‬‫اونتوق‬‫مڠاجي‬‫اݢام‬(‫همدن‬1999:1)
( ‫االتتاس‬ ‫نقيب‬ ‫شيخ‬1969:1‫مڽبوت‬ )‫تنتڠ‬‫چاتتن‬‫ڤڠمبارا‬‫چينا‬‫يڠ‬‫مڽاتاکن‬‫بهاوا‬
‫ڤد‬‫تاهون‬55‫هجرة‬672‫سوده‬ ‫مسيحي‬‫اد‬‫ڤنمڤتن‬‫بلياو‬ .‫تيمور‬ ‫دسوماترا‬ ‫إسالم‬ ‫اورڠ‬
‫مڽاتاکن‬‫سدمکين‬‫کران‬‫کموڠکينن‬‫ڤرڤيندهن‬‫يڠ‬ ‫إسالم‬ ‫اورڠ‬‫سوده‬‫برمستوطين‬‫د‬‫نݢري‬
‫چينا‬‫سجق‬‫ابد‬‫ڤرتام‬‫عقيبة‬‫درڤد‬‫ککاچاوان‬‫ڤوليتيک‬‫يڠ‬‫برالکو‬‫د‬‫چينا‬‫ڤد‬‫زمان‬‫راج‬‫هي‬
( ‫فاتيمي‬ ‫منوروت‬ .‫تسوڠ‬1963:69( ‫االتتاس‬ ‫اين‬ ‫ايم‬ ‫سيس‬ ‫دان‬ )11:1969‫اورڠ‬ ,)
‫إسالم‬‫يڠ‬‫برڤينده‬‫دري‬‫کنتون‬‫تله‬‫تورون‬‫ک‬‫سالتن‬‫دان‬‫منوبوهکن‬‫کاوسن‬-‫کاوسن‬‫ڤنمڤتن‬
‫د‬‫کواال‬‫قده‬‫ڤد‬‫سکيتر‬‫تاهون‬878‫دان‬ ‫مسيحي‬‫ديڤاليمباڠ‬.‫ڤنمڤتن‬‫يڠ‬‫سام‬‫برالکو‬‫د‬‫تمڤت‬
‫الءين‬‫سڤرتي‬‫يڠ‬‫دبوقتيکن‬‫اوليه‬‫ڤنيڠݢلن‬‫دان‬‫اينسکريڤسي‬‫جاوي‬‫دي‬‫چمڤا‬,‫کامڤوچيا‬
‫برتاريخ‬431‫هجرة‬1039( ‫ناسير‬ ‫هليم‬ ‫عبدول‬ ‫دان‬ ‫يتيم‬ .‫محمد‬ ‫اوتهمن‬ .‫مسيحي‬16-
1990:12‫تله‬ ‫جوݢ‬ )‫مڽاتاکن‬‫ترداڤت‬‫ڤنموان‬‫اينسکريڤسي‬‫برتاريخ‬419‫هجرة‬1020
‫د‬ ‫مسيحي‬‫ڤرماتڠ‬‫ڤاسير‬‫ڤکن‬‫ڤاهڠ‬‫دان‬440‫هجرة‬1048.‫بروناي‬ ‫د‬ ‫مسيحي‬‫سهوبوڠن‬
‫ايت‬‫اومر‬‫بن‬( ‫اوڠ‬1985:189‫کخاضيرن‬ ‫تنتڠ‬ ‫برستوجو‬ ‫جوݢ‬ )‫ا‬‫اسيا‬ ‫د‬ ‫إسالم‬ ‫ورڠ‬
‫ابد‬ ‫تعݢارا‬‫کالڤن‬‫مسيحي‬‫الݢي‬‫دڠن‬‫ممتيق‬‫ڬي‬.‫ار‬( ‫تيببيتس‬1957:37‫بهاوا‬ ‫مڠاتکن‬ ‫يڠ‬ )
‫ڤداݢڠ‬ ‫کخاضيرن‬٢‫تله‬ ‫جوݢ‬ ‫مريک‬ ‫بهاوا‬ ‫منونجوقکن‬ ‫سکالي‬ ‫تنتو‬ ,‫چينا‬ ‫ڤالبوهن‬ ‫د‬ ‫إسالم‬
‫د‬ ‫برداݢڠ‬ ‫دان‬ ‫مالوت‬‫سالءين‬ .‫تڠݢارا‬ ‫اسيا‬‫ايت‬‫اياله‬‫بوقتي‬‫کداتڠن‬‫ايسالمي‬‫اياله‬‫ڤنموان‬

8. ‫تيݢ‬‫دوءيت‬‫شيليڠ‬‫کراجاءن‬‫عباسية‬‫زمان‬‫خاليفاهال‬-‫قد‬ ‫د‬ ‫موتاوککيل‬‫ح‬‫کݢيتن‬ ‫ممبوقتيکن‬ ,
:‫ايبيد‬ ,‫اوڠ‬ ‫(اومر‬ ,‫ماليو‬ ‫کڤوالون‬ ‫د‬ ‫إسالم‬ ‫اورڠ‬ ‫کخاضيرن‬ ‫دان‬ ‫ڤرداݢڠن‬190‫منوروت‬ .)
‫وان‬‫از‬( ‫مي‬144:1980)‫د‬‫کلنتن‬‫تله‬‫دتموءي‬‫واڠ‬‫امس‬‫يڠ‬‫ترتوليس‬‫تاريخ‬577‫هجرة‬
116‫دان‬ ‫مسيحي‬‫توليسن‬‫عرب‬“‫ال‬-‫جولوس‬‫کالنتن‬”‫يڠ‬‫برمقصود‬“‫مندودوکي‬‫کالنتن‬”
‫دان‬‫ترتوليس‬“‫ال‬-‫موتاواککيل‬”‫ڤد‬‫ساتو‬‫موک‬‫الݢي‬‫ياءيت‬‫ݢلرن‬‫رجاڽ‬‫يڠ‬‫برمقصود‬“‫ياڠ‬
‫برتوکل‬‫کڤد‬‫هللا‬”,‫منونجوقکن‬‫سوده‬‫ترتوبوه‬‫ساتو‬‫يڠ‬ ‫إسالم‬ ‫کراجاءن‬‫ڤرتام‬‫د‬‫سمننجوڠ‬‫تانه‬
‫ماليو‬‫دالم‬‫ڤرتڠهن‬‫يڠ‬‫کدوا‬‫ابد‬‫ک‬-12‫م‬‫سچارا‬‫کداتڠن‬ .‫ريڠکسڽ‬‫بوکن‬ ‫إسالم‬‫سهاج‬‫اݢام‬
‫دان‬‫کڤرچاياءن‬‫مشارکت‬‫د‬‫کڤوالون‬‫ماليو‬‫بروبه‬,‫تتاڤي‬‫اسڤيک‬٢‫بودايا‬‫يڠ‬‫الءين‬‫توروت‬
‫بروبه‬.‫ايمڤليکاسي‬‫يڠ‬‫امت‬‫بسر‬‫دالم‬‫ڤرکمبڠن‬‫بهاس‬‫ماليو‬‫عاقبة‬‫درڤد‬‫ڤروسيس‬‫ڤڠيسالمن‬
‫اياله‬‫ڤڠݢوناءن‬‫اونتوق‬ ‫جاوي‬ ‫سکريڤ‬ ‫منجادي‬ ‫سهيڠݢ‬ ‫عرب‬ ‫سکريڤ‬ ‫ادڤتاسي‬ ‫دان‬
.‫ماليو‬ ‫بهاس‬ ‫مڠيجا‬
‫اصل‬–‫اصول‬‫کات‬‫جاوي‬
‫توليسن‬‫ماليو‬‫هرف‬‫عرب‬‫اتاو‬‫سکارڠ‬‫اين‬‫دکنالي‬‫دڠن‬‫نام‬‫توليسن‬‫جاوي‬,‫سڤرتي‬‫يڠ‬‫تله‬
‫دسبوتکن‬‫سبلوم‬‫اين‬,‫تله‬‫دݢوناکن‬‫سجق‬‫نام‬ .‫إسالم‬ ‫کداتڠن‬“‫جاوي‬”‫ايت‬‫براصل‬‫درڤد‬‫کات‬
‫نام‬‫بهاس‬‫عرب‬"‫جاواه‬"‫اڤابيال‬ .‫دجاديکن‬‫کات‬٢‫ادجيکتيف‬“‫جاواه‬”‫منجادي‬
“‫جاوي‬”.‫ڤرکاتاءن‬“‫جاواه‬”‫اتاو‬“‫جاوي‬‫ايت‬‫بسر‬‫برکموڠکينن‬‫بسر‬‫براصل‬‫درڤد‬‫ڤرکاتاءن‬
“‫جاۏادويڤا‬”,‫ياءيت‬‫نام‬‫باݢي‬‫داءيره‬‫اسيا‬‫تڠݢارا‬‫ڤد‬‫زمان‬‫بوقتيڽ‬ .‫ڤوربا‬‫ابن‬‫باتتوتاه‬‫دالم‬
‫بوکوڽ‬‫الر‬‫ح‬‫ل‬‫ة‬‫مڠݢلر‬‫نام‬‫سوماترا‬‫سباݢاي‬‫ال‬-‫جاوه‬.‫باݢي‬‫اورڠ‬‫عرب‬‫بهاݢين‬‫کات‬“‫جاۏا‬”
‫سهاج‬‫يڠ‬‫دأمبيل‬,‫سدڠکن‬“‫دويڤاڽ‬”‫دتيڠݢلکن‬.‫کاتا‬“‫جاوا‬”‫اين‬‫دݢوناکن‬‫مروجوع‬ ‫اونتوق‬
‫دناماکن‬ ‫جوݢ‬ ‫ڤندودوقڽ‬ .‫تڠݢارا‬ ‫اسيا‬ ‫داءيره‬ ‫کسلوروه‬‫دڠن‬‫مڠݢوناکن‬‫کات‬,‫جوݢ‬ ‫ايت‬
‫اتاودالم‬‫بنتوق‬‫کات‬‫ادجيکتيفڽ‬‫منجادي‬“‫جاوي‬”.‫اوليه‬‫ايت‬,‫کات‬‫اتاو‬ ‫جاواه‬‫جاوي‬
‫سموا‬ ‫کڤد‬ ‫مروجوع‬‫بڠسا‬‫دان‬‫قوم‬‫يڠ‬‫منجادي‬‫ڤريبومي‬‫د‬‫اسيا‬‫تيڠڬارا‬;‫بوکن‬‫هاڽ‬:‫کڤد‬
‫اورڠ‬‫جاوا‬‫ياءيت‬‫ڤندودوق‬‫يڠ‬‫براصل‬‫دري‬‫ڤوالو‬‫جاوه‬ .‫جاوا‬‫اتاو‬‫کڤد‬ ‫مروجوع‬ ‫جاوي‬

9. ‫سلوروه‬‫رومڤون‬‫بڠسا‬‫ماليو‬,‫چمڤا‬,‫ڤطاني‬,‫اچيه‬,‫جاوا‬,‫مينڠکاباو‬,‫ماندايليڠ‬,‫سوندا‬,
‫بوڬيس‬,‫بنجر‬,‫لومبوق‬,‫فيليڤينا‬‫ماهوڤون‬‫يڠ‬‫اوليه‬ .‫الءين‬‫سبب‬‫اينيله‬,‫مک‬‫ڤارا‬‫علماء‬‫دري‬
‫تڠڬارا‬ ‫اسيا‬‫سريڠ‬‫ممبوبوه‬‫نام‬‫ال‬-‫جاوي‬‫ڤد‬ ,‫القب‬ ‫سباݢاي‬‫هوجوڠ‬‫نام‬‫مريک‬‫سکاليڤون‬
‫مريک‬‫ترديري‬‫درڤد‬‫سوکو‬‫بڠسا‬‫برالءينن‬‫الفنسوري‬ ‫راوف‬ ‫عبدول‬ ‫شيخ‬ ‫سڤرتي‬,‫الجاوي‬
‫ال‬ ‫عبدالصمد‬ ‫شيخ‬-‫ال‬ ‫فاليمباني‬-‫ال‬ ‫داود‬ ‫شيخ‬ ,‫جاوي‬-‫ال‬ ‫فطاني‬-‫الءين‬ ‫دان‬ ‫جاوي‬٢.
‫سالءين‬‫ايت‬,‫کات‬‫جاوي‬‫اونتوق‬ ‫جوݢ‬ ‫دݢوناکن‬‫اوڠکڤن‬-‫اوڠکڤن‬‫سڤرتي‬‫بهاس‬‫جاوي‬,
‫ماسوق‬‫جاوي‬‫دان‬‫بڠسا‬‫جاوي‬.‫سمڤاي‬‫کيني‬‫اورڠ‬-‫اورڠ‬‫ۏيتنام‬‫مناماکن‬‫اورڠ‬‫د‬‫کڤوالوان‬
‫نوسنتارا‬‫سباݢاي‬‫اورڠ‬‫جاوا‬‫معين‬ ‫جوهاري‬ ‫(امت‬17:1996.)
‫کمونچولن‬‫سکريڤ‬‫دان‬‫ايستيله‬‫جاوي‬
‫ايستيله‬“‫توليسان‬‫جاوي‬”‫ها‬‫ڽ‬:‫دکنال‬‫د‬‫مليسيا‬,‫سيڠاڤورا‬,‫ت‬‫ايلند‬‫سالتن‬‫دان‬‫نݢارا‬‫برون‬‫ا‬‫ي‬
‫دارالسالم‬.‫د‬‫اي‬‫ندونيسيا‬‫توليسن‬‫اين‬‫ترکنل‬‫دڠن‬‫ناما‬“‫توليسان‬‫ماليو‬‫هرف‬‫ع‬‫رب‬”‫اتاو‬
“‫توليسان‬‫ماليو‬‫عر‬‫ب‬”‫ڤڠݢوناءن‬‫جاوي‬‫دݢوناکن‬‫دباڽق‬‫تمڤت‬‫د‬‫اسيا‬‫تڠݢارا‬.‫توليسن‬‫جاوي‬
‫بوکن‬‫ها‬‫ڽ‬:‫دݢوناکن‬‫اوليه‬‫اورڠ‬‫ماليو‬‫اونتوق‬‫بهاس‬‫ماليو‬‫تتاڤي‬‫جو‬‫ݢ‬ ‫اوليه‬‫سوکو‬-‫سوکو‬
‫بڠسا‬‫ماليو‬‫يڠ‬‫الءين‬.‫انتارا‬‫سوکو‬‫بڠسا‬‫ماليو‬‫يڠ‬‫مڠڬونکنڽ‬‫اياله‬‫چمڤا‬‫د‬‫ايندو‬-‫چينا‬,‫ڤ‬‫ط‬‫اني‬
‫د‬‫سالتن‬‫تا‬‫لي‬‫ند‬,‫جاوا‬,‫بنجر‬,‫بوڬيس‬,‫اچيه‬,‫ميناڠکاباو‬,‫بڠکولو‬‫دان‬‫جو‬‫الءين‬ ‫ݢ‬٢‫باݢي‬ .
‫مڠݢونکن‬ ‫يڠ‬ ‫جاوا‬ ‫توليسن‬‫هرف‬‫عرب‬‫دکنل‬‫دڠن‬‫نام‬‫اتاو‬‫توليسن‬‫ڤيݢون‬,‫يڠ‬‫سکارڠ‬‫اين‬
‫ماسيه‬‫دڤاکاي‬‫اتاو‬‫دݢوناکن‬‫اونتوق‬‫منوليس‬‫کتاب‬٢‫تراوتام‬‫يڠ‬‫دݢوناکن‬‫د‬‫ڤسنترين‬-
‫ڤسنترين‬‫د‬‫جاوا‬.‫چونتوهڽ‬‫اياله‬‫کتب‬‫تافسير‬‫ال‬-‫ايبريز‬‫دان‬‫ال‬-‫مونجيات‬‫بهاس‬‫جاوا‬(‫امت‬
‫جوهاري‬‫معين‬1996:18.)‫ماناکاال‬‫منوروت‬‫روسسل‬‫س‬‫جون‬‫س‬(1983:125)
‫سکريڤ‬‫عرب‬‫موال‬‫د‬‫أ‬‫دڤتاسيکن‬‫سباڬاي‬‫سکريڤ‬‫اونتوق‬‫مڠيجا‬‫بهاس‬‫ماليو‬‫دبوات‬‫سلڤس‬
‫ابد‬‫ک‬-7‫ه‬‫جرة‬.‫بو‬‫ق‬‫تيڽ‬‫اياله‬‫برداسرکن‬‫کاجين‬‫فاتيمي‬(1963:50)‫يڠ‬‫ممبوقتيکن‬
‫ڤڠݢوناءن‬‫سکريڤ‬‫عرب‬‫اونتوق‬‫مڠيجا‬‫تيک‬‫س‬‫بهاس‬‫ماليو‬‫ترداڤت‬‫ڤد‬‫باتو‬‫برسورت‬
‫برتاريخ‬ ‫يڠ‬ ‫ترڠݢانو‬702/‫ه‬1303.‫م‬‫مڠيکوت‬‫اومر‬‫اوڠ‬(1985:190,)‫سکريڤ‬‫عرب‬

10. ‫يڠ‬‫دأدڤتاسيکن‬‫اوليه‬‫بهاس‬‫ماليو‬‫دکنل‬‫دڠن‬‫نام‬‫سکريڤ‬‫جاوي‬.‫تيدق‬‫دکتاهو‬‫ء‬‫ي‬‫سياڤ‬‫يڠ‬
‫مم‬‫ب‬‫ريکن‬‫نام‬‫جاوي‬‫کڤد‬‫سکريڤ‬‫ايت‬,‫نامون‬‫اومر‬‫اوڠ‬‫تله‬‫ممتيق‬‫کترڠن‬‫دالم‬‫قاموس‬
‫ا‬‫ر‬.‫ج‬‫ي‬.‫ويلکينسون‬(1959:452,)‫ڤرکاتاءن‬‫جاوي‬‫دالم‬‫بهاس‬‫ماليو‬‫دݢوناکن‬‫اونتوق‬
‫برس‬‫ڤولوت‬‫سرتا‬‫معن‬‫ا‬‫لمبو‬‫اتاو‬‫کرباو‬‫دالم‬‫بهاس‬‫ميناڠکاباو‬.‫ريڠکسڽ‬‫ڤنداڤت‬‫اين‬
‫لڠسوڠ‬‫تيدق‬‫مڽبوت‬‫ڤرکاءيتن‬‫نام‬‫جاوي‬‫دڠن‬‫توليسنڽ‬‫اومر‬‫اوڠ‬‫ستروسڽ‬‫منݢسکن‬
‫کموڠکينن‬‫ڤرکاتاءن‬‫جاوي‬‫براس‬‫درڤد‬‫ڤرکاتاءن‬‫عرب‬‫ال‬-‫جاوه‬.‫بلياو‬‫مڠاتکن‬‫سدمکين‬
‫کران‬‫کات‬‫ترسبوت‬‫ڤرنه‬‫دݢوناکن‬‫دالم‬‫چاتتن‬‫عرب‬‫يڠ‬‫ترتوليس‬‫سبلوم‬‫ڤرتڠاهن‬‫ا‬‫باد‬‫ک‬-
14‫دالم‬ ‫ياقوت‬ ‫اياله‬ ‫چونتوهڽ‬ .‫سوماترا‬ ‫منامکن‬ ‫اونتوق‬ ‫م‬“‫مو‬’‫جامال‬-‫بلدان‬,‫ابو‬‫ال‬-‫فيدا‬’
‫ال‬ ‫تقون‬ ‫دالم‬-."‫باتوتاه‬ ‫ابن‬ ‫"رحلة‬ ‫دالم‬ ‫باتوتاه‬ ‫ابن‬ ‫دان‬ ‫بلدان‬‫فکتا‬‫اين‬‫ممڤوڽاءي‬‫ڤرکاءيتن‬
‫ياءيت‬‫منونجوقکن‬‫ساتو‬‫کموڠکينن‬‫يڠ‬‫قوات‬‫بهاوا‬‫سکريڤ‬‫ايجاءن‬‫يڠ‬‫دݢوناکن‬‫اوليه‬
‫اورڠ‬‫سوماتيرا‬,‫ياءيت‬‫ڤندودوق‬‫ال‬-‫جاوه‬.‫ماليو‬ ‫بهاس‬ ‫مڠݢوناکن‬ ‫دان‬ ‫إسالم‬ ‫براݢام‬ ‫يڠ‬
‫ڤنداڤت‬‫يڠ‬‫تراخير‬‫اياله‬‫جاوي‬‫ايت‬‫برمعنا‬‫ماليو‬,‫مي‬‫ث‬‫لڽ‬‫دالم‬‫اوڠکڤن‬“‫جاويکنڽ‬”‫يڠ‬
‫برمقصود‬“‫ترجمهکن‬‫ک‬‫دالم‬‫بهاس‬‫ماليو‬‫ياءيت‬‫تنتوڽ‬‫دالم‬‫توليسن‬‫جاوي‬,‫ويلکينسون‬.
‫جاوي‬ ‫توليسن‬ ‫ڤڠݢوناءن‬
‫منوروت‬‫امت‬‫جوهاري‬‫معين‬(1996)‫توليسن‬‫جاوي‬‫تله‬‫دݢوناکن‬‫اوليه‬‫اورڠ‬‫ماليو‬‫دالم‬
‫برباݢاي‬-‫باݢاي‬‫جنيس‬‫الڤڠن‬‫دان‬‫کݢياتن‬‫ڤنوليسن‬.‫بهکن‬‫اونتوق‬‫کسنين‬‫جو‬‫اين‬ ‫توليسن‬ ‫ݢ‬
,‫محراب‬ ‫مڠهياسي‬ ‫باݢي‬ ‫خت‬ ‫سني‬ ‫ڤد‬ ‫ياءيتو‬ ,‫دݢوناکن‬‫د‬‫دينديڠ‬‫دالم‬‫مسجد‬,‫باتو‬‫نيسن‬‫دان‬
‫س‬‫أ‬‫ومڤاماڽ‬.‫دالم‬‫سجاره‬‫يڠ‬‫اللو‬‫توليسن‬‫جاوي‬‫تله‬‫دݢوناکن‬‫اونتوق‬‫ببراڤ‬‫ڤرکارا‬‫سڤرتي‬
‫ڤراسستي‬‫اتاو‬‫باتوبرسورات‬.‫چونتوهڽ‬‫ڤراسستي‬‫يڠ‬‫تله‬‫دتموءي‬‫د‬‫سوڠ‬‫ا‬‫ي‬‫ترست‬,‫کواال‬
‫برڠ‬,‫هولو‬‫ترڠݢانو‬.‫سالءين‬‫ڤراسستي‬,‫توليسن‬‫باتو‬ ‫دان‬ ‫هيدوڤ‬ ‫ڤد‬ ‫دݢوناکن‬ ‫جوݢ‬ ‫جاوي‬
.‫نيسن‬‫توليسن‬‫جاوي‬‫تله‬‫دتموءي‬‫ڤد‬‫باتو‬‫هيدوڤ‬‫د‬‫ڤ‬‫ا‬‫ڠکلن‬‫کمڤس‬‫نݢري‬‫سمبيلن‬.‫ماناکاال‬
‫باݢي‬‫باتو‬‫نيسن‬‫ڤوال‬‫ترداڤت‬‫د‬‫برباݢاي‬-‫باݢاي‬‫تمڤت‬‫کراجاءن‬ ‫برديريڽ‬ ‫بکس‬٢‫ڤد‬ ‫إسالم‬
‫زمان‬‫سيل‬.‫م‬‫ڤڠݢوناءن‬‫توليسن‬‫جاوي‬‫سماکين‬‫ملواس‬,‫بو‬‫ق‬‫تيڽ‬‫اياله‬‫ڤد‬‫مات‬‫واڠ‬.‫توليسن‬

11. ‫جاوي‬‫يڠ‬‫دݢوناکن‬‫ڤد‬‫مات‬‫واڠ‬‫تر‬‫ا‬‫وتامڽ‬‫واڠ‬‫أ‬‫مس‬‫دان‬‫ڤيرق‬.‫ڤد‬‫مات‬‫اوڠ‬‫اين‬‫دأوکير‬‫نام‬
‫راج‬‫ماليو‬‫يڠ‬‫ممرينته‬‫دڠن‬‫مڠݢوناکن‬‫توليسن‬‫جاوي‬‫سڤرتي‬‫نام‬‫سلطان‬‫موزاففار‬‫شاه‬,
‫مانسور‬‫شاه‬‫دان‬‫الءين‬-‫الءين‬.‫سهوبوڠن‬‫ايت‬,‫دري‬‫اسڤيک‬‫ڤرهوبوڠن‬‫راسمي‬.‫توليسن‬
‫جاوي‬‫دݢوناکن‬‫دالم‬‫ڤنوليسن‬‫سورت‬‫راسمي‬.‫چونتوهڽ‬‫اياله‬‫سورت‬‫کيريمن‬‫انتارا‬‫راج‬.
‫راج‬ ‫جوݢ‬ ‫تتاڤي‬ ‫ماليو‬ ‫راج‬ ‫اوليه‬ ‫الکوکن‬ ‫د‬ ‫سهاج‬ ‫بوکن‬ ‫اين‬ ‫کاءيده‬٢‫الءين‬ ‫تمڤت‬ ‫د‬
‫ماليو‬ ‫راج‬ ‫سڤرتي‬‫دڠن‬‫ڤورتوڬل‬,‫راج‬‫ماليو‬‫د‬‫ڠن‬‫راج‬‫ايڠݢريس‬‫اتاوراج‬٢‫الين‬
.‫ڤڠݢوناءن‬‫توليسن‬‫جاوي‬‫ترماسو‬‫ق‬‫له‬‫دالم‬‫سورت‬-‫سورت‬‫ڤرجنجين‬‫انتارا‬‫راج‬‫دان‬‫نݢارا‬‫د‬
‫عالم‬‫ماليو‬.‫ڤد‬‫زمان‬‫دهولو‬‫کݢياتن‬‫ڤنوليسن‬‫ݢيات‬‫دجالنکن‬.‫بو‬‫ق‬‫تيڽ‬‫اياله‬‫کوجودن‬‫کت‬‫ا‬‫ب‬
‫دان‬‫بوکو‬.‫کتاب‬‫دان‬‫بوکو‬‫يڠ‬‫دتموءي‬‫کباڽ‬‫ق‬‫کنڽ‬‫ترداڤت‬‫دالم‬‫بنتوق‬‫مانوسکريڤ‬‫يڠ‬
‫برتوليس‬‫تاڠن‬‫دان‬‫چڤ‬‫باتو‬.‫برداسرکن‬‫سجاره‬‫سميمڠڽ‬‫تربوقتي‬‫کداتڠن‬‫ڤارا‬‫ڤداݢڠ‬‫ک‬
‫تانه‬‫ماليو‬.‫باݢي‬‫اوروسن‬‫ڤرنياڬا‬‫ء‬‫ن‬‫دان‬‫ڤرداݢڠن‬‫اين‬‫بهاس‬‫دان‬‫توليسن‬‫يڠ‬‫دڬوناکن‬‫اداله‬
‫سام‬‫ياءيت‬‫توليسن‬‫جاوي‬.‫بوقتي‬‫اياله‬‫ببراڤ‬‫چاتتن‬‫ڤميليقن‬‫دان‬‫ڤرداݢڠن‬‫تراوتام‬‫د‬
‫ڤالبوهن‬‫دان‬‫کاڤل‬-‫کاڤل‬‫ڤرداݢڠن‬.‫کداتڠن‬‫ڤارا‬‫ڤداݢڠ‬‫دان‬‫ڤنجاجه‬‫تله‬‫مڠوبه‬‫سواسان‬‫د‬‫تانه‬
‫ماليو‬.‫انتارا‬‫اياله‬‫کماجوان‬‫يڠ‬‫تله‬‫دچاڤاي‬‫برلندسکن‬‫ڤڠاروه‬‫يڠ‬‫ماسوق‬‫کتانه‬
‫ماليو‬.‫چونتوهڽ‬‫اياله‬‫ڤيهق‬‫ڤنجاجه‬‫يڠ‬‫تله‬‫ممڤرکنلکن‬‫تيکنولوݢي‬‫منچيتق‬.‫دڠن‬
‫مڠ‬‫ا‬‫ڤليکاسيکن‬‫تيکنولوݢي‬‫اين‬‫مک‬‫برکمبڠله‬‫بهاس‬‫دان‬‫توليسن‬.‫بو‬‫ق‬‫تيڽ‬‫اياله‬‫باڽق‬‫ڤنچيتقن‬
‫سورت‬‫خبر‬‫دان‬‫مجله‬‫سڤرتي‬‫سورات‬‫خبر‬‫عالمت‬‫النکاڤوري‬,‫مجله‬‫بستان‬‫عاريفين‬,
‫سورت‬‫خبر‬‫جاوي‬‫ڤرانقن‬‫دان‬‫مجله‬‫ال‬-‫امام‬.

12. RUJUKAN UTAMA
Daftar Kata Bahasa Melayu: Rumi – Sebutan – Jawi. 2008. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Hamdan Abdul Rahman. 1999. Panduan menulis dan mengeja Jawi. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Hashim Musa. 2006. Sejarah perkembangan tulisan Jawi. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Matlob. 2007. Pandai Jawi. Shah Alam: Cerdik Publications.
Muhammad Naquib al-Attas, Syed. 1990. Islam dalam Sejarah dan
Kebudayaan Melayu. Petaling Jaya : Angkatan Belia Islam Malaysia
(ABIM).
Amat Johari Moain. 1996. Perancangan bahasa: Sejarah aksara Jawi. Kuala
Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
Che Siah Che Man. 2006. Pendekatan pengajaran Jawi. Kuala Lumpur:
Dewan Bahasa dan Pustaka.
Darwis Harahap. 1992. Sejarah pertumbuhan bahasa Melayu. Pulau Pinang:
Penerbit Universiti Sains Malaysia.
Muhammad Bukhari Lubis et al. (pnyt). 2006. Tulisan Jawi. Shimpunan kajian.
Shah Alam: UPENA, UiTM.
Noriah Mohamed. 1999. Sejarah sosial linguistik bahasa Melayu lama. Pulau
Pinang: Penerbit Universiti Sains Malaysia.
Zarina Sidek et al. 2005-2006. Cerdik Jawi. Jilid I-VI. Shah Alam: Cerdik
Punblications.