1. Эс дэх бодисын солилцоо
Бие мах бодид явагдаж байгаа задрах, нийлэгжих химийн бүх урвалыг нийтэд нь
бодисын солилцоо гэнэ. Мөн үүнийг катаболизм / задрал /, анаболизм / нийлэгжил /-
ийн урвалуудын хоорондохи энергийн тэнцвэр гэж тайлбарладаг. Учир нь катаболизмын
урвалуудын үед энерги ялгардаг бол анаболизмын урвалууд нь энергийг шаардаж
шингээж авдаг. Амьд эс дэх энергийн солилцоонд оролцдог молекул нь ихэвчлэн ГФА
байдаг ба энергийг чөлөөлдөг катаболизмын урвалууд, энергийг хэрэглэдэг анаболизмын
урвалууд нь хоорондоо салшгүй холбоотой. Ямар эсэд ямар цаг үед ямар фермент
идэвхитэй байгаагаас ямар урвал явагдах нь тодорхойлогддогИхэнхи тохиолдолд
катаболизмын урвалууд нэг газар жишээ нь митохондрт явагдаж байхад анаболизмын
урвалууд өөр газар тухайлбал цитозоль, эндоплазмын тор дээр явагдана. өөрөөр хэлбэл
эдгээр урвалууд орон зайн хувьд нэг нь нөгөөгөөсөө тусгаарлагдсан байдаг. Эс
молекулаар нөхөн сэргэж байхад эд эсээр нөхөн сэргэнэ.
Катаболизм: Нийлмэл органик молекулуудыг / полимерүүдийг / энгийн молекул /
мономер / болгож задалдаг химийн урвалуудыг хамтад нь катаболизм гэнэ. Эдгээр
урвалууд нь органик молекул дах химийн энергийг бэлнээр суллаж өгдөг. Энэ энергээр
ХФА-ийг ГФА болгож фосфоржуулснаар дахин хэрэглэхэд хялбар болнгож /ГФА/
хадгалдаг. Катаболизмын урвалуудын чухал хэсэг нь гликолиз, Кребсийн эргэлт, электрон
тээвэрлэх хэлхээ юм.
Гликолиз: Гликолизын процессын эцсийн бүтээгдэхүүн нь сүүний хүчил юм. Гликолизын
процессыг дараах байдлаар бичнэ.
С6Н12О6 – 2 С3Н6О3
гюкоза сүүний хүчил
Глколиз нь дараалсан олон урвалаас тогтох бөгөөд амьтны организмд анаэроб
нөхцөлд энерги үүсгэдэг цорын ганц процесс юм.
Кребсийн цагираг : Энэ процессыг анх Английн биохимич Г. Кребс нээсэн тул
нэрээр нь нэрлэсэн. Энэ процесс нь организмд явагддаг бодисын солилцоог бүхэлд нь
зангидаж өгдөг. Кребсийн цагирагийн урвалын тэгшитгэлийг нийлбэр хэлбэрээр нь
бичвэл: фермент
СН3ССООН + НАД + HS-KoA----------------CH3-SKoA + НАД*Н2 + С О2
О ацетил - КоА

2. Пируват
Анаболизм : энгийн мономер молекулуудыг нэгтгэж полимер үүсгэх, биеийн
бүтэц үйл ажиллагаанд шаардлагатай нэгдлүүдийг нийлэгжүүлэх урвалыг бүхэлд нь
анаболизм гэнэ. Амин хүчлүүдийн хооронд пептидийн холбоо үүсэж уураг нийлэгжих нь
анаболизмын процессын жишээ юм. Мөн плазмын мембраны билипидийн давхрыг
үүсгэдэг фосфолипидүүд өөхний хүчлээс, глюкозын мономерүүдээс гликоген үүсгэх зэрэг
нь анаболизмын урвалууд юм. амьд системд нэг молекулаас нөгөөд шилжиж буй энергийн
хэмжээ хэр ашигтай, байна гэдгээс химийн урвал хамаарна. Нэг молекулаас нөгөөд
энергийг алдалгүйгээр дамжуулдаг молекул нь ГФА юм. Энергийг ГФА байдлаар
хадгалаад шаардлагатай үед, шаардлагатай газар нь маш хурдан зарцуулах боломжтой.
Эсэд дундажаар нэг миллиард ГФА-ийн моолекул байдаг ба энэ нь дөнгөж нэг минутын
тасралтгүй ажилд хүрэлцээтэй. Катаболизмын урвалын үед суллагдсан энергийн 40% нь
эсийн үйл ажиллагаанд зарцуулагддаг. үлдсэн нь дулаан ялгарч биеийн температурыг
тогтмол барихад хэрэглэгдэнэ.
Нүүрс-усны бодисын солилцоо: Хүнсний тэжээлийн зүйлд агуулагдаж байгаа
полисахарид, дисахарид нь хоол боловсруулах замд задарч моносахарид болдог. Үүнд
80% глюкоз, үлдсэн нь галактоз, фруктоз үүснэ. Энэ 3 моносахарид нь нарийн гэдэсний
бичил хөхлөгүүдээр шимэгдэж улмаар цусны хялгасан судсанд ороод үүдэн венээр элгэнд
ирэн фруктоз, галактоз нь глюкоз болж хувирдаг тул нүүрс усны бодисын солилцоо гэнэ.
Глюкоз эсийн энергийн хэрэгцээнээс хамаарчдараах замуудын аль нэгээр бодисын
солилцоонд орно.
1. ГФА үйлдвэрлэнэ. Хэрэв эсэд энергийн хэрэгцээ байвал глюкоз цааш
задарна. 1г нүүрс-ус 4ккал энерги үйлдвэрлэнэ. Хэрэв энергийн хэрэгцээ
бага байвал дараах замуудын нэгийг сонгоно.
2. Гликогенез глюкозоос гликоген нийлэгжүүлэн нөөцөлж болно. Хэрэв
цусан дах глюкозын хэмжээ бага байвал элэг, булчингийн эсэд эрэгээд
гликогенийг задалж үүссэн глюкозыг эсээс цус руу ялгаруулна.
3. Амин хүчлийн нийлэгжил. Глюкозоос зарим нэг аимн хүчил нийлэгжиж
болно. Тэдгээр нь цаашид уургийн бүтцэд оролцоно.

3. 4. Липогенез. Хэрэв гликоген хуримтлуулах талбай гликогенээр дүүрэн
байвал элэгнээс глюкозыг глицериол эсвэл өөхний хүчил болгож
хувиргадаг. Тэдгээрээс триглицерид нийлэгжинэ.
5. Шээсээр ялгарах. Цусан дахь глюкозын хэмжээ хамгийн их байвал бөөр
глюкозын молекулыг эргүүлэн шимж амжилгүй шээсэнд алдаж болно.
Эрүүл хүмүүст нүүрс-ус триглицеридээр хэт баялаг хоол идсэн
тохиолдолд шээсээр глюкоз түр ялгарч болно. Харин чихрийн шижин мэт
өвчний үед глюкоз шээсээр үргэлж ялгарна.
Нүүрс усны катаболизм: Цусаар зөөгдөж ирсэн глюкоз эсийн мембраныг нэвтэлж
цитозольд орсоны дараа задарч исэлдэнэ. Энэ явцыг эсийн амьсгалалт гэж нэрлэнэ. Энэ нь
4 үе шаттайгаар явагдана. үүнд:
1. Гликолиз
2. Ацетилкоэнзим- А үүсэх
3. Кребсийн эргэлт
4. Электрон дамжуулах хэлхээ
Гликолиз нь цитозольд явагдах шат дараалсан химийн 10 урвалаас тогтох ба үүний
эцэст 6 нүүрстөрөгчийн атомтой 2 пируват болж задардаг. Пируват нь цааш хүчилтөрөгч
хангалтгүй бол лактат/ сүүний хүчил/ болж задарна. Харин хүчилтөрөгч хангалттай
байвал цитозолиос митохондрийн матрикс уруу зөөгдөж ацетил коэнзим- А болсноор
кребсийн эргэлтэд ороход бэлэн болно.
Кребсийн эргэлтийг лимоны хүчлийн эргэлт, 3 карбоны хүчлийн эргэлт гэх мэтээр
нэрлэнэ. Энэ нь митохондрын матрикст явагддаг 8 химийн урвал бөгөөд урвалын эцэст
анхны бүтээгдэхүүн нь эргээд үүсдэг учир эргэлт гэж нэрлэнэ. үүнд: ГФА- гийн 4 молекул
үүснэ. Эсийн аэроб амьсгалалтын эцсийн дүнд глюкозын нэг молекул задрахад 36 эсвэл 38
ГФА- ийн молекул үүснэ. өөрөөр хэлбэл
С6Н12О6+6О2+36 эсвэл 38ХФА + 36 эсвэл 38Р-6СО2+6Н2О+36эсвэл 38ГФА
Нүүрс усны анаболизм : Глюкозын ихэнх нь ГФА-ийн нийлэгжилд зарцуулагддаг
боловч зарим нь гликоген болон хуримтлагддаг. Мөн дипидийн задралын бүтээгдэхүүнээс
шинээр глюкозыг нийлэгжүүлж болно. Хүний бие дунджаар 500гр гликогенийг нөөцлөх
боломжтой бөгөөд түүний 25% нь элгэнд 75% араг ясны булчинд хадгалагдана. Энэ нь 32
км газар гүйхэд хангалттай энерги юм.

4. Липидын бодисын солилцоо: хоолонд агуулагдаж байсан өөх тос нь хоол
боловсруулах замд ферментийн нөлөөгөөр задарч өөхний хүчил моноглицерид болоод цус
тунгалагаар зөөгдөн эсүүдэд хүргэгдсэний дараа дараахь замын аль нэгээр нь бодисын
солилцоонд оролцоно. үүнд
1. Липид нь нүүрс усны нэгэн адил исэлдэж ГФА үүсгэнэ. ҮҮнд: триглицерид
задрахад глицерол, өөхний хүчил үүсэх ба глицеролын задралаас гликолизын
завсрын бүтээгдэхүүн, өөхний хүчлээс ацетил-коэнзим- А үүснэ. Нэгэнт пируват
эсвэл ацетил, коэнзим-А үүсэж байгаа тул липидийн катаболизмын ГФА
нийлэгжүүлэх процесс нүүрс усны катаболизмтай адил явагдана.
2. Хэрэв биед өөх тосны харьцаа бага байвал өөх тос арьсны доорхи өөхөн давхрага,
элгэнд нөөцлөгдөнө. Эсийн энергийн нөөцийн 98% нь триүлицерид байдлаар өөхөн
эдэд хадгалагдана.
3. Зарим липидүүд нь бүтцийн онол болон бусад зайлшгүй шаардлагатай молекулын
нийлэгжилд оролцоно. Жишээ нь плазмын мембраны чухал бүрэлдэхүүн хэсэг
фосфолипид, биед холестеролыг тээвэрлэдэг липопротейн, цус бүлэгнүүлэхэд
оролцдог тромбопластин, мэдрэлийн ширхэгийг ороож байрладаг миелиний
давхарга зэргийг нийлэгжүүлж болно. Элэгний болон өхөн эдийн эсүүдэд глюкоз
болон амин хүчлүүдээс липид нийлэгжиж болдог.
Уургийн бодисын солилцоо: Уураг нь хоол боловсруулах явцад амин хүчил болж
задраад цусаар шимэгдэж тээвэрлэгдсээр эсэд очиж дараахь замын аль нэгээр шууд
хэрэглэгдэнэ. үүнд:
1. ГФА үүсгэн исэлдэж болно.
2. Биеийн өсөлт хөгжилт, нөхөн төлжилтөд хэрэгтэй уургийг нийлэгжүүлэхэд
оролцоно.
3. Глюкоз, триглицерид болон хувирна. Уургийн катаболизм цитоплазмд, анаболизм
рибосомд явагдана. үүнд эсийн хэрэгцээний уураг, чөлөөт рибосом дээр
нийлэгжинэ. Эсээс гадагш ялгарах уураг бол барзгар эндоплазмын тор дээр
нийлэгжиж гольджийн аппаратаар дамжин эсээс ялгарна.