12-р анги биологи

1. Гомеозтаз, Түүний механизм, ач холбогдол, дулааны ба осмосын зохицуулга
Суралуахуйн зорилт: Амьд биеийн гомеостазын туайх ерөнхий ойлголт өгөх, түүний явагдах
механизм, ач холбогдол, дээд хөгжил бүхий сүүгээр бойжигч амьтдад үзүүлэх ач холбогдол
зэргийг тайлбарлаж, системтэй мэдлэг эзэмшүүлэх.
Агуулга: Америкийн физиологич Уолтер Кеннон гомеостаз хэмээх нэр томьёог шинэлэх ухаанд
оруулсан бөгөөд энэ нь тогтмол байх гсэн утгатай грек үг юм. Өөрөөр хэлбэл бие мах бодийн
дотоод орчны тогтмолуудыг гомеостаз гэдэг. Жишээ нь хүн дээд хөгжил бүхий амвтдын биеийн
Темп тогтмол байх цусны даралт тогтмол байх, цусан дахь сахарын хэмжээ тогтмол байх зэрэ олон
тогтмолууд бий. Хүн ба сүүгээр бойжигч амьтад биеийн дулаанаа тогтмол хадгалах физиологийн
нарийн зохилдлогооны ачаар гадаад орчны хувсан өөрчлөгдөж буй нөхцөлд зохицон амьдрах
чадварыг олжээ. Зөвхөн биеийн дулааны тогтмол хадгалаад зогсохгүй бие мах бодийн бусад олон
тогтмолоо хадгалах чадварын түүхэн хөгжлийн явцад олж авчээ.
Дулааны ба осмос зохицуулга: Амьд биед дулаан үүсэх ба дулаан ялгарах процесийн зохицуулга
нь төв мэдрэлийн тогтолцоо ба төрөлхийн бөгөөд үүсмэл рефлексүүдийн механизмаар явагдана.
Хүн ба сүүгээр бойжигчдын биед Халуун хүйтний цочруулыг мэдрэх мөн олон тооны хүлээн
авагчид бий эдгээр хүлээн авагчдаас сэрлийг төвд тэмүүлэх мэдрэлийн судлаар төв мэдрэлийн
хэсэгрүү дамжуулдаг үүний үндсэн дээр дулааны зохицуулга явагдана. Жишээ нь гадаад орчны
температур буурхад хүйтнийг мэдрэх арьсны хүлээн авагчид цочирно. Энэ сэрэл нь завсрын
тархины товгорын орчимд орших дулааны төвийн үйл ажиллагааг өөрчилнө. Энэ дулааны төвөөс
импульс захын мэдрэлийн тогтолцоогоор дамжин бүх эрхтнүүднд очно. Энэ үед арьсны судсууд
нарийсаад дулаан алдалтыг багасгана харин гадаад орчны температур нэмэгдэхэд дээрхийн эсрэг
өөрчлөлтүүд явагдана. Үүнээс үзвэл дулаан зохицуулгыг химийн физикийн зохицуулга нь нэгэн
зэрэг бөгөөд харилцан тохирч явагддаг процес юм. Биеийн температурт бамбай булчирхай, нойр
булчирхай, гипофизийн гормонууд нөлөөлнө. Гормонууд бие мах бодийн бодисын солилцоог
өөрчлөх замаар нөлөөлнө. Жишээ нь бамбай булчирхай ажиллагаа хэт ихсэхэд тироксины
нөлөөгөөр эдүүд исэлтийн процесс эрчимжсэнээр дулаан ихээр үүсё биеийн температур нэмэгдэнэ.
Гипофизийн ажиллагаа багасхад баймбай булчирхайн ажиллагаа багассанаар бодисын солилцоо
удааширч биеийн температур буурна.
Сахарын хэмжээг зохицуулахад мэдрэл ба дотоод шүүрлийн тогтолцооны үүрэг.Хүний цусан
дахь сахарын хэмжээ тогтмол байх гомеостазын нэг жишээ юм. Хүний хэрэглэсэн хоол хүнсний
ихэнх хэсэг нь глюкоз болон сахар болон хувирдаг эдгээр сахарыг нойр булчирхайн шүүрэл болон
инсулин нь цуснаас эсрүү орох боломжийг олгоно.Нойр булчирхайн үйл ажиллагаа зогсонги
байдалд орход түүнээс инсулины хэмжээ багассанаас шалтгаалан эсэд шингэвэл зохих сахар
цусанд хуримтлагдсанаар чихрийн шижин өвчин үүснэ.Цусан дах сарахын хэмжээ хэт их байх нь
зүрх мэдрэл бөөр зэрэг олон эрхтний үйл ажиллагаанд сөрөг нөлөө үзүүлнэ.Чихрийн шижин
өвчнөөр өвчлөхгүй байхын тулд стресс багатай тайван байх, хорт зуршилаас татгалзах, нойр
булчирхайн үрэвслээс сэргийлэх, буруу хооллолт, хөдөлгөөний дутагдал зүрх судасны өвчин
хатуурал зэрэг олон сөрөг хүчин урьдчилан сэргийлэх хэрэгтэй.
Цусны сахарын хэмжээг зохицуулахад сөрөг эргэх холбооны механизмын оролцоог инсулин болон
глюкагоны холбоо
Инсулин болон глюкагоны глюкозын тэнцвэрт байдалд нөлөөлөх нь хүн нүүрс усаар баялаг хоол идсэний
дараа цусан дахь глюкозын хэмжээ ихэснэ. Үүний улмаас нойр булчирхайнаас инсулин гэх даавар
ялгарна. Энэ даавар нь цусан дахь глюкозын хэмжээг бууруулах нөлөө үзүүлэх бөгөөд уг дааврын
дутагдал үйл ажиллагааны доройтолтой холбоотойгоор чихрийн шижиэ өвчин үүсдэг.
Инсулин нь нойр булчирхайн бетта эсэд 86 амин хүчил бүхий препроинсулин хэлбэрээр нийлэгжих
бөгөөд жижиг пептидын тасарлын үр дүнд проинсулин болно. Проинсулин мөн протеолитик задралын

2. дүнд инсулин болон С пептидыг үүсгэнэ.Үүссэн инсулин даавар цусны сахар ихсэх буюу хоол идсэний
дараа ялгаран цусны сахарыг багасгана.
Глюкагон нь 29 аминхүчлийн урт бүхий пептид даавар бөгөөд нойр булчирхайн альфа эсээс ялгарна.
Цусан дах глюкозын хэмжээ багасах буюу өлсөх, ачаалалтай ажил хийх үед ялгаран глюкозын хэмжээг
ихэсгэдэг. Ингэхдээ хүний бие дэх өөхийг задлах, амин хүчлийн тусламжтайгаар глюкоз үүсгэх бөгөөд
мөн глюкозын нөөцийн задлах замаар цусан дах глюкозыг нэмэгдүүлнэ. Глюкагон болон инсулин нь
хоорондоо эсрэг үйлдэлтэй бөгөөд бие биенийнхээ ялгаралтыг дарангуйлж байдаг. Чихрийн шижин
өвчний үед инсулины дутагдал буюу ялгарахгүй болох, инсулинд мэдрэг биш болох гэсэн шалтгааны
улмаас ыусан дах глюкозын хэмжээ хэвийн үеэс ихэснэ. Энэ үед глюкозын хэвийн хэмжээг тэнцвэртэй
байлгах үүднээс шээсээ глюкүзын эргэн шимэгдэлт буурран шээсээр ялгарах глюкозын дутуу задралын
бүтээгдэхүүнүүд болох кетон биеээс шээсэнд ихэснэ. Иймд глюкоз болон кетоныг шээсэнд илрүүлэх нь
эмнэл зүйн анагаах ухаанд чухал ач холбогдолтой байдаг.
Бие даан гүйцэтгэх даалгавар:
1. Энэ хүснэгтэд өгөдсөн тоон утгуудыг ашиглан хүн болон амьтны зүйлүүдэд дулаан үүсэх нь
биеийн жин биеийн хэмжээтэй ямар хамааралтай байдгыг графикаар дүрслэн харуулж дүгнэлт
хийнэ үү.
2.Инсулинийг анх 1982 онд генетик инженерчлэлийн аргаар бактерийн эсэд нийлэгжүүлэн гарган
авсан. Үүнээс өмнө инсулинийг амьтадын эдээс гарган авдаг байсан. Генетик инженерчлэлийн
аргаар бактерийн эсээс инсулин нийлэгжүүлэн гаргаж авах нь амьтны эдээс гарган авах аргаас ямар
давуу талуудтай болохыг тайлбарлан бичнэ үү.
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................

3. 3. Доорхи Схемийг ажиглан A,B,C, D үсгүүдийн өрөнд тохирох үгсийг нөхөж бичээрэй.
/Инсулин, Багасах, Гликоген, Глюкагон/

4. Аминхүчлийн амингүйжих болон шээг үүсэх үйл явцыг тайлбарлах.
Суралцахуйн зорилт: Амингүйжүүлэх үйл явцын тухай үнпсэн мэдлэг олгох, шээг үүсэх нь
бодисын солилцоонд хэрхэн зохицсоныг судлах, дүгнэлт гаргах арга барилд суралцах, мэдээлэлд
тайлбар хийх, хамтран ажиллах, асуудлыг хэлэлцэх, шийдвэр чадвар эзэмшүүлэх.
Хүний биед зайлшгүй шаардлагатай мономер нь амин хүчил юм. Хоол тэжээлээр шимэгдсэн илүүдэл амин
хүчлүүд буюу уургийн нийлэгжилтэнд оролцсон амин хүчлүүдээс илүүдэл амин хүчлүүд нь амингүйжих
урвалын дүнд задардаг. Иймээс амин хүчил задрах эхний шатны урвал нь амингүйжин буюу амин бүлгээ
алдах юм. Хэвийн хүний өдөрт шаардагдах энергийн 90хувийг нүүрс ус болон өөх тосны задралаас үүссэн
ГФА хангадаг бол 10 орчим хувийг амин хүчлийн задралын дүнд үүссэн энерги хангадаг. Амингүйжих
урвалын дүнд кето хүчил аммони үүсдэг. Үүссэн кетон хүчлүүд болох фумарат, оксалоацетат , пируват
болон альфа-кетоглутарат нь кребсийн мөчлөгт оролцон эд эсэд ГФА үүсгэдэг. Кето хэсэг нь эийн амьсгалд
зарцуулагдах химийн энергийн эх үүсвэр болон энерги хуримтлагдахад зарцуулагдана.
Глутамат + Ус + НАД= Альфа-Кетоглутарат+НАД+Н+ NH4
Аммоны амингүйжих урвалын дүнд үүссэн хортой нэгдэл тул бие мах бодиос зайлуулах эсвэл хоргүй
нэгдэлд хувиргаж биеээс гадагшлуулах шаардлагатай байдаг. Иймд ихэнхи хуурай газрын амьтад болон хүн
аммоныг шээг буюу мочевин болгох шээгний мөчлөгийг ашигладаг. Энэхүү мөчлөг нь элэгний эсэд
яваглаж үүссэн шээг нь бөөрөөр ялгардаг.
Бие даан гүйцэтгэх даалгавар:
2. Бөөрний бүтцийн хэсгүүдийг нэрлээрэй
2. Анхдагч болон эцсийн шээсний найрлагад оролцох бодисуудыг зөв илэрхийлсэн хувилбарыг сонгоно
уу?

5. Бөөрний болон нефроны бичил бүтэц судалжилтыг тайлбарлах
Суралцахуйн зорилт: Нефроны бичил бүтцийн тухай мэдлэг олгох, бөөрний бүтэц, үүрэг хэрхэн
зохиоцсоныг судлах, дүгнэлт гаргах арга барилд суралцах
Нефроны бүтэц: Нефрон нь жижг сувганцар болон бөөрний биенцэр гэсэн бүтцүүдээс тогтдог.
Бөөрний биенцэр, бөөрний түүдгэнцэр буюу капилярын торлог ба боуманы капсулаас тогтдог.
Боуманы капсул нь түүдгэнцэрийн гадуур бүрхэж байрлах ба гадар болон дотор хучуур эдээс
тогтоно. Түүний дотор хучуур эс нь подоцит, гадар хучуур эд нь дан хучуур эдээс тогтдог. Энэхүү
гадар хучуур эдийг боуманы капсул гэж нэрлэдэг. Ойрын тахир сувганцар генлийн гогцооны
уруудах хэсэг өгсөх хэсэг холын тахир сувганцар зэрэг нь нефроны сувганцарт хамаарна.
Бөөрний судасжилт: Бөөр нь хэвлийн гол судаснаас салаалж бөөрны артериар тэжээгдэнэ. Бөөрний
артери бөөрний үүдээр орсны дараа дэлбэн хоорондын артери болон салаална. Дэлбэн хоорондын
артери нь нуман артери болох ба эдгээр нь дэлбэнцэр хоорондын артери болон салаалж бөөрний
холтослог давхаргад очин афферент артериолыг цусаар хангана. Афферент, артериол нь
түүдгэнцэрийн хягасан судсыг цусаар хангаж эффэрент артериол болох бөгөөд цаашид
сувганцарын ойролцоох капилярт шилжин нефроныг цусаар хангана. Сувганцарын ойролцоох
капиляр нь венулруу цусаа өгч дэлбэнцэр хоорондын венээс нуман венд түүнээс дэлбэн хоорондын
венд уг венээс бөөрний венд тус тус цусаа дамжуулснаар бөөрөөр гадагшилна. Бөөрний хуьвд
артери артериол хялгасан судас венул вен гэсэн чиглэлтэй байдаг. Энэхүү онцлог бүтэц нь
бөөрнөөс өөр эрхтэнд дэлүүг эс тооцвол бараг л байдаггүй тул гайхамшигт тор гэдэг.
Ультрафильтраци болон сонгомолоор эргэн шимэгдэх үйл явцаар нефронд шээс үүсэх үйл
Ультрафильтраци түүдгэнцэрээр шүүгдэлт буюу фильтраци явагдах капилярын гидростатик ба
капилярын осмос онкотик, капсулын гидростатиз гэсэн 3н төрлийн даралт чухал үүрэгтэй.

6. Капилярын гидростатик даралт: (Рн) Капиляраар буюу түүдгэнцэрээр урсаж байгаа цусны
капилярын хананд үзүүлж буй даралт бөгөөд дунджаар 55мм муб байна. Энэ нь Боуманы
капсулруу анхдагч шээс шүүгдэн ялгарах чиглэлд үйлчилдэг гол даралт юм.
Капилярын осмос даралт: (TT) нь цусны сийвэн дэх альбумин болон бусад уураг электролитын
нөлөөгөөр үүсэх бөгөөд боуманы капсулаас шингэнийг буюу усыг татах чиглэлд үйлчилдэг гол
даралт юм.Ойролцоогоор 30 мм.м.у.б байна.
Боуманы капсулын гидростатик даралт: (PB) нь Боуманы капсулд байгаа анхдагч шээсний
нөлөөгөөр боуманы капсулд үзүүлж буй даралт. Энэ даралт шүүгдэлтийн эсрэг чиглэлд байх
бөгөөд ойролцоогоор 15мм муб байна.
Фильтрацын даралт= PH - /ТТ+ РB/
Фильтрацын даралт нь ойролцоогоор 10мм муб байх бөгөөд энэ даралт нь цусны сийвэнгээс
анхдагч шээс үүсэх буюу Фильтраци явагдах гол шалтгаан болно. Гэхдээ цусны бүх элементүүд
болон эсүүд анхдагч шээсэнд ордоггүй. Энэ нь түүдгэнцэр байх цус- шээсний хоригтой шууд
холбоотой байдаг. Иймд цусны сийвэн боуманы капсулд орж анхдагч шээс үүсгэхийн өмнө 3н
төрлийн хоригийг давах ёстой.Харин альбумин болон глобулин зэрэг том хэмжээтэй, сөрөг
цэнэгтэй уураг болон цусны улаан, цагаан, ялтсан эсүүд, том хэмжээтэй дааврууд цус, шээсний
хоригийг нэвтрэхгүй.
Эргэн шимэгдэлт буюу реабсорбци
Ойрын тахир сувганцарт анхлагч шээсний эргэн шимэгдэлт явагдана. Анхдагч шээс осмос
даралтын хувьд цустай ижил байдаг. Иймд идэвхгүй буюу энерги зарцуулахгүй эргэн шимэгдэлт
явагддаггүй тул идэвхтэй буюу энерги ашиглан эргэн шимэгдүүлдэг. Энэ энергээ эсийн бодисын
солилцооны дүнд үүсдэг ГФА-аас авдаг Анхдагч шээсэнд агуулагдах нийт усны 67хувь,
электролитын 90 хувь, глюкоз, амин хүчлийн 99 хувь нь ойрын тахир сувганцарищт эргэн
шимэгдэнэ.
Генлийн гогцоонд идэвхитэй тээвэрлэлтийн замаар Na, К, Cl, Ус эргэн шимэгдэнэ. Мөн
мочевиныг цуснаас анхдагч шээсрүү ялгаруулна. Генлийн гогцооны эхлэх, уруудах бүдүүн хэсэг,
уруудах нарийн хэсэг, өгсөх нарийн хэсэг, өгсөх бүдүүн хэсгүүдэд ялгаатай бодисууд эргэн
шимэгдэж мөн ялгарч байдаг.
Холын тахир сувганцар нь ойрын тахир сувганцарын эсүүдээс харьцангуй намхан,бичил
цэлмэнгүй байдгаараа онцлогтой. Na/K суваг уургийн тусламжтайгаар натрийг эргэн шимэгдүүлж
калийг биеээс гадагшлуулна . Натрийг дагаж ус биед эргэн шимэгддэг.
Цуглуулах сувганцар нь шээсний гарцыг багасгах гормон болох антидиуретик гормоны
нөлөөгөөр AQP уургийг ихээр мембрандаа байршуулан усны эргэн шимэгдэлтийг явуулна. Усыг
эргэн шимэгдүүлэхээс гадна бага хэмжээний мочевиныг шимэгдүүлдэг гэж үздэг.
Сахар, Ууураг, Кетоныг илрүүлж шинжлэхэд шээсний шинжилгээний ач холбогдолЭрүүл хүний
шээсээр бага хэмжээний сахар ялгарах бол чихрийн шижин, бөөрний шижин зэрэг өвчний үед шээсэнд
сахар нэмэгдэхийн хирээр шээсний нягт ихэсдэг байна. Шээсэнд глюкоз илрэхийг глюкозури гэнэ. Бөөрний
болон бөөрний бус олон шалтгааны улмаас шээсээр уураг ялгарна. Үүнийг протейнури гэх бөгөөд биеийн
хүчний хүнд ажил сэтгэлийн хэт хөөрлийн улмаас их хэмжээний уураг ялгарах боловч байнга илрэх нь бөөр
шээс дамжуулах замын эмгэгээр өвчлөх эсрдэлийг бий болгоно. Хүн удаан хугацаагаар өлсгөлөн байх,
нүүрс усны гаралтай хүнс хэрэглэхгүй байх, зөвхөн уураг өөх тос ихтэй хоол хэрэглэсэнээр кетоны төрлийн
бодисын үүсэлт ихэснэ. Иймд өөх тос, аминхүчлийн дутуу задралын үед үүсэх тосны хүчил, цууны хүчил,
ацитон зэрэг кетонын төрлийн бодис шээсээр ялгарахыг кетонури гэнэ.Шээсний шинжилгээ нь өвчнийг

7. оншлох тухайн оношийг батлах ба үгүйсгэх зорилгоор хийгддэг эмнэл зүйн лаброторийн шинжилгээний
нэг юм. Бөөр шээсний замын эмгэгийн оношилгоонд шээсний шинжилгээг өргөнөөр хэрэглэдэг.
Бие даан гүйцэтгэх даалгавар:
1. Бөөрний нефроны бүтцийн хэсгүүдийн зураг өгөгджээ
3. Зурагт бөөрний нефроны бүтцийг харуулжээ.
3.1 А. P, S, Z үсгүүдээр бөөрний бүтцийн ямар хэсгүүдийг нэрлэсэн бэ?
Р ........................................... S .......................................... Z .........................................
3.2 Амин хүчил, глюкоз, витамин, уураг, бичил элемент бүхлээрээ бүтцийн аль хэсэгт эргэн
шимэгдэхийг харуулсан бэ?
А. Натри, хлор, HCO3 нэлээд хэмжээгээр бүтцийн аль хэсэгт эргэн шимэгддэгийг нэрлэж бичнэ үү.
...................................................................................................................................................................................
Б. Шээг, ус зэрэг нь бүтцийн аль хэсэгт эргэн шимэгдэж байна вэ?
...................................................................................................................................................................................

8. В. Анхдагч шээс бүтцийн аль хэсэгт орж ирдэгийг нэрлэж бичнэ үү.
..................................................................................................................................................................................
4. Доорхи зурагт эргэх шимэгдэх үйл явцыг үзүүлжээ. Уг зургийг ажиглан хаана хэрхэн явагдаыхг дараах
хүснэгтэнд тайлбарлаж бичнэ үү.
№ Нефроны
бүтцийн
хэсгүүд
Эргэн
шимэгдэлт
Ялгаруулалт
1. Ойрын тахир
сувганцар
2. Ойрын тахир
сувганцарын
төгсгөл хэсэг
3 Генлийн
гогцоо
уруудах
нарийн хэсэг
4 Генлийн
гогцоо өгсөх
нарийн хэсэг
5. Генлийн
гогцоо өгсөх
бүдүүн хэсэг
6. Холын тахир
сувганцар
7 Холын тахир
сувганцарын
төгсгөл хэсэг
8 Цуглуулах
сувганцар