1. Батлав тэнхимийн эрхлэгч ………………………………/ Я. Баярхүү Ph.D /
Лекц № 5
Удамшил ба хувьсал
1. Удамшил хувьслын тухай ерөнхий ойлголт
2. Удамшлын үндсэн зүй тогтлууд
3. Менделийн хуулиуд
4. Хувьсалын тухай
5. Мутацийн шинж чанар
Удамшил хувьслын тухай ерөнхий ойлголт: Амьд биеийн
амьгүйгээс ялгагдах нэг үндсэн шинж нь өөртэйгээ ижил шинж
чанар бүхий үр удам төрүүлэн амьдарч эцэг эх биеийн шинж
тэмдэг үр төлдөө дамжин удамшдагт оршино. Ямарч амьд биес
гарсан шинэ удам бүр тухайн амьд биеийн зүйлийн шинжийг
өөртөө тусгах чанартай байх төдийгүй, эцэг эх биеийн хувийн
шинж чанар онцлогыг ямагт илэрхийлж байдаг. Эцэг эх биеэс үр
төлд тухайн амьд биеийн зүйлийн ба бодгаль биеийн шинж
тэмдэг дамжих чанарыг удамшил гэнэ. Амьд бие бүхэнд удамших чанар байхын зэрэгцээ
хувьсан өөрчлөгдөх чанар байдаг. Удамшил хувьсал гэсэн энэ хоѐр үзэгдлийн харилцан
нөхцөлдсөн үйлчлэлийн үр дүнд амьд бие тогтвортой оршин тогтнохын зэрэгцээ идэвхтэй
хувьсан өөрчлөгдөж, энэ явцад дэвшин хөгжиж байдаг. Удамшил, хувьслын үзэгдлийг
судалж, түүний мөн чанар, зүй тогтлыг илрүүлдэг шинжлэх ухааны салбарыг генетик
гэнэ. Генетик нь биологийн шинжлэх ухааны харьцангүй шинэ салбарын нэг юм. Чехийн
эрдэмтэн И. Г. Мендель (1856-1863) вандуйг эрлийзжүүлэн үржүүлэх судалгаа хийснээр
удамшлын зүй тогтлыг илрүүлж удамшил явагдах эх үндэс нь бэлгийн эсэд байна гэж
үзсэн. Менделийн энэ нээлтийг тухайн үед хэн ч ойлгоогүй. Зөвхөн зарим нэг эрдэмтэд
удамших зүй тогтлыг дахин баталснаас хойш удамшлын процесс бүх амьд биед нийтлэг
нэг зүй тогтлын дагуу явагддаг хуультай болохыг эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрсөн. Хувьсал
бол удамшлын эсрэг үзэгдэл юм. Эхний удмын шинж тэмдэг дараагийн удамд өөрчлөгдөн
хувирах чанарыг хувьсал гэнэ. Удамшил хувьсал хоѐр хэдийгээр эсрэг тэсрэг үзэгдлүүд
боловч амьд ертөнцийн түүхэн хөгжлийн явцад хамтран үйлчилж байдаг. Амьд биеийн

2. үржлийн явцад удамших шинж тэмдэг нэг удмаас нөгөө удамд дамждаг. Бэлгийн үржлийн
үед эр эм бэлгийн эсүүд хоѐулаа удамшлыг дамжуулна. Эсэд зөвхөн тодорхой шинж
тэмдэг бүрэлдэн хөгжихөд нөлөөлдөг хүчин зүйлүүд агуулагдана. Түүнийг удамшлын
мэдээлэл гэнэ. Эсийн хромосомд агуулагдан байрлаж, удамшлын мэдээллийг дамжуулдаг
материаллаг хэсгийг ген гэнэ. Ген бол аль нэгэн шинж тэмдэг эсвэл ямар нэгэн шинж
чанар үүсэн хөгжихийг нөхцөлдүүлж байдаг удамшлын нэгж материал юм. Генүүд
хромосомд цувран байрлана. Эрлийзжүүлж байгаа биеүүдийн хооронд эрс ялгаатай шинж
тэмдгүүд байдаг үүнийг альтернатив буюу нэг нь нөгөөгөө харилцан үгүйсгэдэг шинж
тэмдэг гэж нэрлэнэ. Альтернатив шинжийг нөхцөлдүүлж байгаа генийг аллель ген гэнэ.
Аллель ген нь гомолог хос хромосомд байрлана. Гомолог хос хромосомд байрлан аль нэг
шинж тэмдгийг тодорхойлж байгаа аллель генүүд хоорондоо ижил байвал тийм биеийг
гомозигот бие гэнэ. Хэрэв аллель ген хоѐр өөр янзын шинжийг илэрхийлж байвал тийм
биеийг гетерозигот бие гэнэ. Амьд биед байгаа удамшлын бүх хүчин зүйлийн
нийлбэрийг генотип гэнэ. Амьд биед бүрэлдсэн бүх шинж тэмдгийн нийлбэрийг
фенотип гэнэ. Өөрийнхөө мэдээллийг шинж тэмдэг болгон илэрхийлэх талаар илүү
давамгайлсан байдлаар үйлчилж байгаа генийг доминант ген (ноѐлогч) гэнэ. Харин
өөртөө байгаа удамшлын мэдээллийг шинж тэмдэг болгон бүрдүүлэх үйлчилгээ өгч
чадахгүй байгаа генийг рецессив буюу дарагдмал ген гэнэ.
Удамшлын үндсэн зүй тогтлуудыг анх
Мендель судлан илрүүлсэн. Нэг л хос шинж
тэмдгийн удамших байдлыг судлахаар цэвэр
сортын ургамлыг эрлийзжүүлэхэд түүний
хоѐрдугаар удамд эцэг эхийн нь шинж тэмдэг
Нэг л хос шинж тэмдгийн удамших байдлыг
судлахаар цэвэр сортын ургамлыг
эрлийзжүүлэхэд түүний хоѐрдугаар удамд эцэг
эхийн нь шинж тэмдэг 3:1 гэсэн харьцаагаар удамшдаг энэ үзэгдэл бүх амьд биеийн
удамшилд тохиолддог нийтлэг үзэгдэл учраас түүнийг Мендель удамшлын нэгдүгээр
хууль буюу шинж тэмдэг ялгарах хууль гэнэ. Эрлийз нэгдүгээр удмууд генетикийн хувьд
гетерозигот чанартай болно. Гетерозигот хоѐр биеийг хооронд нь эрлийзжүүлж

3. хоѐрдугаар удмыг гаргаж авах тул энэ эрлийзжүүлгийн генотип томьѐог дараах байдлаар
бичнэ. Аа х Аа =АА; Аа; Аа; аа
Эндээс үзэхэд гарсан дөрвөн удмын гурав нь
ягаан цэцэгтэй, нэг нь цагаан цэцэгтэй байна.
3:1 энэ бол гадаад шинж тэмдгийн буюу
фенотипийн харьцаа юм. Энэ дөрвөн удмын
агуулж байгаа генийн бүрдлийг харьцуулж
үзэхэд гомозигот ягаан цэцэгтэй ургамал BB-1,
ягаан цэцгтэй ургамал Bb-2, гомозигот цагаан
цэцэгтэй ургамал aa-1 байгаа тул генотипийн
харьцаа 1:2:1 байна.
Хоѐр юм уу түүнээс дээш тооны хос шинж
тэмдгийн удамших байдалд судалгаа
явуулснаар Мендель нэг шинж тэмдэг нөгөө
шинж тэмдгээс шалтгаалахгүй бие даасан
байдлаар удамшдаг болохыг илрүүлсэн. Үүнийг
Менделийн хоѐрдугаар хууль буюу шинж
тэмдгүүд харилцан шалтгаалахгүй удамших
зүй тогтол гэнэ. Энэ зүй тогтлыг батлахад Мендель хоѐр хос шинж тэмдгээрээ ялгаатай
гомозигот биеүдийг эрлийзжүүлсэн. Үүнийг дигибрид эрлийзжүүлэг гэнэ.
Менделийн III хууль, хоѐр буюу түүнээс олон генийн удамших зүй тогтлын тухай
хууль юм. Мендель дигибридийн нийлүүлэгт вандуйн үрийн өнгө, гадаргуугийн байдал
гэсэн хоѐр хос шинж тэмдгийг сонгон авч эрлийзжүүлсэн. Шар өнгийн, гөлгөр
гадаргуутай үртэй ургамлыг ногоон өнгийн, хорчгор гадаргуутай үртэй ургамалтай
эрлийзжүүлжээ. Нэгдүгээр үеийн эрлийз F1 шар өнгийн гөлгөр үртэй ургажээ. Өөрөөр
хэлбэл шар өнгө нь ногоондоо, гөлгөр нь хорчгордоо давамгайлж удамшсан байна. Тэгвэл
шар өнгийг тодорхойлогч аллелийг У гэвэл ногоон өнгийг у, үрийн гөлгөр гадаргууг R
гэвэл, хорчгор гадаргууг r нэж тэмдэглэнэ. Үрийн өнгийг тодорхойлогч У, у өөр
хоорондоо аллель, үрийн гадаргуугийн байдлыг тодорхойлогч R, r, хоорондоо аллель

4. генүүд юм. Харин У,R, ген нь хоорондоо аллель бус бөгөөд өөр өөр хромосомд байрлана.
Нийлүүлэгт орсон шар, гөлгөр үртэй (УУRR) ургамал, УR, ногоон хорчгор үртэй (ууrr)
ургамал уr гэсэн бэлгийн эсээр үр тогтож, түүнээс Iүеийн эрлийз F1 – УуRr гэсэн
дигетерзигот үүснэ. F1 өөх хоорондоо нийлүүлэгт ороход II үед тухайн 2 шинж ямар
харьцаатай ялгарахыг Пеннетийн аргыг ашиглан тооцоолно. Фенотипийн харьцааг авч
үзвэл:
- Шар, гөлгөр үртэй – 9
- Ногоон, гөлгөр үртэй -3
- Шар, хорчгор үртэй – 3
- Ногоон, хорчгор үртэй – 1
Бүгд 16 буюу 9:3:3:1 гэсэн харьцаагаар задарна. Нэг шинж тэмдгийг нөхцөлдүүлэгч ген
өөр шинж тэмдгийг тодорхойлогч генээс хамаарахгүй чөлөөт байдлаар удамшихыг аллель
бус генүүдийн бие биеэс үл хамааран удамших хууль буюу Менделийн III хууль гэнэ. Өөр
өөр хромосомд байрласан шинж тэмдгүүд бие биеэс үл хамааран чөлөөт хоршлоор
удамшдаг. Нэг хромосомд байрласан шинж тэмдгүүд хамтдаа удамшдаг. Үүнийг хам
удамшил гэнэ.
Хувьсал: Бие махбодын хөгжлийн явцад удамшлын
нэгж болох генүүд гадаад орчны нөлөөгөөр
өөрчлөгдсөнөөс үр удамд шинэ шинж чанар үүсэж
бий болохыг хувьсал гэнэ. Хувьсалыг
- Удамшдаг буюу генотипийн
- Удамшдаггүй буюу модификаци хувьсал гэж
ангилна.
Удамшдаг (генотип) хувьсал: Дарвин удамшдаг
хувьслыг харьцангуй цөөн тохиолдлын чанартай
үүсдэг учраас тодорхой бус хувьсал гэж нэрлэсэн. Бие махбодид бий болсон хувьсал
генотипээр тодорхойлогдож үр удамд хадгалагдахыг удамших хувьсал гэнэ. Жишээ нь:
богино хөлтэй хонь, өдгүй тахиа гэх мэт. Удамшлын нэгж генийн хувьслыг мутаци гэнэ.
Де-Фриз

5. мутаци гэдэг нэр томъѐог анх шинжлэх ухаанд дэвшүүлсэн. Мутаци бол генотипийг
заавал өөрчилдөг учраас удам дамждаг.
Мутацийг
- Хромосомын
- Генийн мутаци гэж ангилж үздэг.
Хромосомын мутаци нь хромосомын бүтцийн өөрчлөлттэй салшгүй холбоотой.
Хомосомын тоо өөрчлөгдөх нь мутаци юм. Хромосомын тоо өөрчлөгдөхийг гетероплоид
гэнэ. Энэ үед эсийн хромосомын тоо нэг хоѐр гурваар нэмэгдэх буюу нэг хромосомоор
багасаж болно. Хромосомын зарим өөрчлөлтүүд генийн үйл ажиллагааг эвдэж үхэлд
хүргэж болно.
Генийн мутаци генийн бүтцийг өөрчилж улмаар бие махбодын шинж чанарт нөлөөлнө.
Гемофили, дальтонизм, альбинизм, цэцгийн дэлбийн өнгө өөрчлөгдөх зэрэг үзэгдэл
генийн мутацитай холбоотой. Генийн мутаци их биеийн ба бэлгийн эсийн дотор үүснэ.
Генийн мутаци бие махбодид ашигтай, ашиггүй нөлөө үзүүлж амьдрах чадварыг
бууруулж үхэлд хүргэж болно.
Мутацийн шинж чанар:
- Мутаци үсрэлтийн байдлаар үүсэж бий болно
- Мутаци удамшина.
- Ямар ч локусыг өөрчилж болно(амьдралын чухал ба чухал биш үл мэдэг жижиг
шинж чанарыг өөрчилж мутаци үүсгэж болно.)
- Ямар нэгэн мутацийг дахин давтан үүсгэж болно.
- Мутаци, өөрийн шинж чанараар ашигтай, ашиггүй, хортой давамгайлах, нуугдмал
байж болно. Мутаци бол гадаад орчны өөрчлөлттэй салшгүй холбоотой. Гадаад
орчны температур, рентген ба хэтягаан туяа ионын цацраг туяа, химийн бодисын
нөлөөг ашиглаж ямар ч мутацийг бий бологж болно.
Удамшдаггүй (модификаци буюу фенотип) хувьсал: Гадаад орчны нөлөөнд генотипийг
өөрчлөхгүйгээр хувьсах хувьслыг фенотип хувьсал гэнэ. Зөвхөн сайн арчилгаа ба сайн
тэжээлийн нөхцөлд малын сүүний гарц, махны жин нэмэгдэх нь фенотип хувьсал юм.
Фенотип хувьсал тодорхой хэмжээнд явагдана. Фенотип хувьсал нь гадаад орчны хүчин

6. зүйл ба генотипийн харилцан үйлчилгээний үр дүнд бий болох тул эцэг эхээс үр удамд
дамжихгүй. Энэ нь зөвхөн нэгэн биеийн хувьсал юм. Фенотип хувьсал дараах шинж
чанартай.
- Үр удам дамждаггүй
- Хувьслын бүлэглэлийн шинжтэй байна.
- Гадаад орчны тодорхой нөхцөлд хувьсана.
- Хувьслын чиглэл нь ижил боловч бие махбод тус бүрд хувьсах хэмжээ нь
харилцан адилгүй байна.
Ашигласан хэвлэл:
1. Гүрбадам ба бусад “ Биологи “
2. Ц. Жанчив “Генетик” 1988 он
3. Peter H.Raven, George B. Johnson Undersanding Biology 1988
4. www.google.com