ЕБС-ийн ахлах ангийн сурагчидад зориулав

1. Биологийн хичээл сонгон
ЭСИЙН ОНОЛ
2015:01:20

2. Эсийн онол хэрхэн үүсэв?
 13-дугаар зууны үед хүн төрлөхтөн анх томруулдаг шилний (луп) мөн чанарыг таньсан ба үүнээс хойш 400 жил
чанарыг нь сайжруулахаар хичээсний эцэст олон шил давхарлан нарийн хоолойд хийж ашиглах нь илүү үр дүнтэй
гэдгийг нээн илрүүлжээ. Ингээд үүнийг микроскоп гэж нэрлэсэн.
 1665 онд Английн вангуудын нийгэмлэгийн тэргүүн Роберт Гук тухайн үеийн хамгийн сайн гэгдэх микроскопыг
хэрэглэж байсан ба түүнийгээ шалгаж үзэхээр үйсний ханыг нимгэн зүсэж харахад үзэгдсэн жижиг хэсгүүдийг эс
хэмээн нэрлэснээр эсийн онолын суурийг тавьжээ.
 1674-1683 онд Антон Левенгук цусны улаан цогцос, нэг эст эгэл биетэн, ургамлын эс, булчингын эс зэргийг судалж
илрүүлжээ.
 1825 онд Я.Пуркинье эсийн доторх шингэнийг “Протоплазм” гэж нэрлэжээ.
 1827 онд Оросын эрдэмтэн К.Бэр анх сүүн тэжээлтэний өндгөн эсийг нээж, бүх олон амьд бие үр тогтсон өндгөн эс
буюу зиготоос үүсэж хөгждөг гэсэн онолыг ШУ-нд нэвтрүүлжээ.
 1833 онд Английн эрдэмтэн Р.Броун ургамлын эсийг судалах явцдаа эс доторх бүхэл цул зүйлийг бөөм гэж нэрлэжээ.
Ингээд германы эрдэмтэн М.Шлейден ургамлын бүх эсэд бөөм байдгийг нотолсон ба удалгүй Т.Шванн ч мөн бүх
амьтны эс бөөмтэй гэдгийг нотолжээ.
 1838 онд Германы амьтан судлаач Т.Шванн, ургамал судлаач М.Шлейден нар ургамал, амьтны бүтцийн нэгж бол эс юм
гэж томьёолжээ.

3. Эсийн онол
 1838-1839 онд Германы амьтан судлаач Т.Шванн, ургамал судлаач М.Шлейден нар 200-аад жилийн туршид цугларсан
судалгаа, шинжилгээний материалууд дээр анализ хийн 2 дүрэмтэй “Эсийн онол”-ыг боловсруулжээ.
 1т: Эс бол бүх амьтан ургамлын бүтцийн үндсэн нэгж мөн.
 2т: Эсийн үржил ургамал амьтны өсөлтийн үндэс болно гэж тусгажээ.
 1858 онд Германы эмгэг судлаач Р.Вирхов амьд биеийн өсөлт бол зөвхөн эсийн хуваагдал юм, эс эсээс үүснэ гэж “эсийн
эмгэг” зохиолдоо бичжээ.
 Харин өнөөгийн байдлаар эсийн онолыг эрдэмтэд
 1т: Эс бол амьд биеийн химийн найрлага, бүтэц, үйл ажиллагааны үндсэн нэгж бөгөөд вирусээс бусал амьд бие бүхэн
эсээс бүрдэж, тэдгээр эсийн хоорондын харилцан үйлчилэлээр эрхтэнүүд хоорондоо харилцан холбоотой ажиллана.
 2т: Бүх амьд биеийн эс бүтэц, химийн найрлага, үйл ажиллагаагаараа ижил төсөөтэй.
 3т: Шинэ эс бүхэн эх эсийн хуваагдлаар бий болдог.

4. Эсийн химийн найрлага
63%
21%
10%
5%1%
Эсийн найрлагыг хувиар илэрхийлсэн байдал
Хүчилтөрөгч
Нүүрстөрөгч
Устөрөгч
Мезоэлемент
Микроэлемент
Макроэлемент: O, C, H
Мезоэлемент: N, Ca, P, Cl, K,
S, Na, Mg
Микроэлемент: 13 төрөл

5. Уураг (Шим бодис)
 Мономер: Амин хүчил
 R(Радикаль бүлэг) 𝐶𝐻1
𝐶𝑂𝑂𝑁1
(Карбоксиль бүлэг)
 𝑁𝐻2
R (Радикаль бүлэг): 20 янз
байдаг ба амин хүчлүүд
хоорондоо амин
хүчлүүдээрээ ялгагдана.
CO-NH: Үүнийг пептидын
холбоо гэнэ.
Энэ янзаараа үргэлжилвэл
полипептид үүсгэнэ.

6. Уургийн бүтэц
 Уургын анхдагч бүтэц: Энэ нь амин хүчлүүд дэс дараалан холбогдож гинжин хэлхээ үүсгэсэн полипептид
 Жишээ нь: Рибонуклеаза (124 амин хүчлээс тогтдог анхдагч уураг)
Primary structure: Анхдагч бүтэц
Amino end: Амин төгсгөл
Carboxyl end: Карбоксил төгсгөл

7. Уургийн бүтэц
 Уургын хоёрдогч бүтэц: Энэ нь амин бүлгийн азот, карбоксиль бүлгий нүүрстөрөгч 2-ын хооронд устөрөгчийн холбоо
үүссэнээр уураг орон зайд мушгиа хэлбэрийш олсон байдал юм. Кератин (үс, хумс, эвэр, туурайнд агуулагддаг)
Цэгээр устөрөгчийн холбоог
тэмдэглэсэн
Pleated sheet: Атираат дархраа
Hydrogen bond: Устөрөгчийн холбоо
Helix: Мушгиа
Strand: Атираа
𝜷 атирааны сум карбоксиль төгсгөлүү
чиглэсэнийг үзүүлэв.

8. Уургийн бүтэц
 Уургийн гуравдагч бүтэц: Уургийг бүрдүүлж буй амин хүчлүүдийн радикаль бүлгүүд хоорондоо ковалентын болон
ковалент бус холбоогоор холбогдсоноор алс зайд байгаа функциональ бүлгүүд хүртэл ойртсон хэлбэр.
 Жишээ нь: Миоглобин (153 амин хүчлээс тогтоно) Tertiary structure: Гуравдагч бүтэц
Loop in single chain: Дан гинжийг
гогцоолдох
Join two chain: Хоёр гинж нэгдэх
S-S: Сульфидын холбоо

9. Уургын бүтэц
 Уургийн дөрөвдөгч бүтэц: Зарим уураг биеэ даасан субдениц (гинжин хэлхээ)- ээс тогтдог. Эдгээр субединицүүд
ковалент бус холбоогоор холбогдож уургийн дөрөвдөгч бүтцийг үүсгэлдэг.
 Жишээ нь: Гемоглюбин
Hemoglobin: Гемоглобин
Quaternary structure: Дөрөвдөгч
бүтэц
Complex of protein molecules: Цогц
уургийн молекул

10. Уургийн биологийн үүрэг
 Уураг бүтээн байгуулах үүрэгтэй.
 Уураг бол юугаар ч сольшгүй хоол тэжээлийн бодис.
 Уураг хурдасгуурын үүрэгтэй.
 Уураг зохицуулах үүрэгтэй.
 Уураг хамгаалах үүрэгтэй.
 Уураг бол эрчим хүчний эх булаг.
 Уураг зөөвөрлөх үүрэгтэй.
 Уураг хөдөлгөөний үүрэгтэй.
 Уураг тулгуурын үүрэгтэй.
 Уураг мэдэрлийг импульсыг зохицуулна. ДНХ-тай холбогдсон
уураг

11. Өөх тос
 Липидийн биологийн ач холбогдол, үүрэг:
 Өөх тос эсийн дотор болон амьд биед бүтээн байгуулах
үүрэгтэй (фосфолипид эсийн мембраны найрлагад
оролцдог).
 Энергийн эх үүсвэр болно. (1г өөх тос 38,9 кДж)
 Усны эх үүсвэр болно. (1кг өөх тос 1,1 л ус)
 Эд, эрхтэнийг механик гэмтэл буюу цохилт, доргилтоос
хамгаалана.
 Амьтны биеийн дулааныг тусгаарлана.
 Усанд уусдаггүй харин бензол,
бензин, эфир, ацетон зэрэг органик
уусгагчид сайн уусдаг.
 Липид (липос “өөх” гэсэн грек
үгнээс гаралтай)
 Эс дэх өөх тос нь түүний хуурай
жингийн 5-10 %-ийг эзэлэх боловч
зарим эсэд бүр 90% ч байх нь
тохиолддог.Тийм эсүүд арьсан
доор, дэлүү, сэмжинд тохиолддог.
 Мөн наранцэцэг, олс, хушга, хус
зэрэг ургамлын үр жимсэнд мөн
бүх сүүн тэжээлтэний сүүнд
агуулагдана.
 Эсийн дотор өөх тосноос гадна
тосонцор бодис агуулагдах ба үүнд
стерин, стеройд, лав, лецитэн,
холестерин, А, Д витамин, бэлгийн
гормон зэрэг багтана.

12. Нүүрс ус  Нүүрс усны биологийн ач холбогдол үүрэг
 Нүүрс ус эсийн болон бие махбодын бүтцийг бүрдүүлэхэд
оролцдог тул бүтээн байгулах үүрэгтэй.
 Нүүрс ус эсийн энергийн эх үүсвэр болдог. Глюкоз хүчилтөрөгч
хангалттай орчинд бүрэн задрахдаа 38 ГФА энерги ялгаруулдаг.
Мөн 1г нүүрс ус задрахад 17,6 кДж дулаан гадагшилдаг. Нүүрс ус
дангаараа биед шаардлагатай энергийн 60 орчим хувийг хангадаг.
 Нүүрс ус амьтны болон ургамлын тулгуурын үүргийг гүйцэтгэдэг.
 Нөөц тэжээлийн үүрэгтэй. Хэмээн хооллолттой хүний булчинд 0,3-
2%, элгэнд 10% гликоген нөөцлөгддөг.
 Ургамлын эсийн хлоропластын хлорофилд ус,
нүүрсхүчлийн хий, нарны гэрлийн тусламжтайгаар
глюкоз хэлбэрээр нийлэгжиж цаашлаад амьтанд
гликоген, ургамалд цардуул, эслэг байдлаар
нөөцлөггддөг полимер нэгдэл юм.
 Ургамлын биеийн 85-90% нь нүүрс ус юм.
Нүүрс ус Энгийн Моносахарид
Нийлмэл Дисахарид
1т: Цардуул (Ургамлын эд, эрхтэнд)
2Т: Эслэг (Хөвөн, Ургамлын эсийн хана )
3т: Гликоген (Амьтны элэг, булчингын эдэд)
Моносахарид: Глюкоз (цусанд)
Фруктоз (зөгийн баланд)
Галактоз (үр тарианд)
Дисахарид: Сахароз= Глюкоз + Фруктоз (Чихрийн нишингэ,
чихрийн манжин)
Мальтоз= 2Глюкоз (үр жимсэнд)
Лактоз= Глюкоз + Галактоз (сүүнд)

13. Нуклейн хүчил
ДНХ
 Эсийн бөөмөнд байрлах ба удамшилийн мэдээлэлийг
хадгалж дамжуулах үүрэгтэй.
 Бие биенээ ороосон давхар гинжээс тогтох ба тэр нь
антипаралель. ДНХ-ын дан гинжны азотлиг ссуриуд
хоорондоо фосфодиэфирын холбоогоор холбогддог бол нөгөө
гинжтэйгээ устөрөгчийн холбоогоор холбогдоно. Энэ явцдаа
хамжаа зарчимыг баримтлана.
 Нүүрс ус: Дезоскирибоз
 Азотлиг сууриуд: А,Т,Г,Ц
 Аденин тимин нь хоорондоо 2 давхар, Гуанин цитозин нь
хоорондоо 3 давхар устөрөгчийн холбоогоор холбогдоно.
РНХ
 Уургийн нийлэгжилтэнд оролцох үүрэгтэй, дан гинж ба эсэд
3н төрлийн РНХ байдаг.
 мРНХ: ДНХ-ээс мэдээллийг өөртөө хуулах үүрэгтэй.
 рРНХ: Уургийн нийлэгжилтийг хянах үүрэгтэй.
 зРНХ: Цитоплазмаас амин хүчлийг өөртөө байх
антикодоноороо холбон авч рибосомд бэхлэх үүрэгтэй.
 Нүүрс ус: рибоз
 Азотлиг суурь: А,У,Г,Ц

14. Анхаарал тавьсанд баярлалаа