Παρουσίαση στο 6ο μαθητικό συνέδριο, Βενετία, Νοέμβριος- Δεκέμβριος 2019

1. Αναγέννηση στην Βενετία
Τέχνες, γράμματα, τεχνολογία

2. Από το Campo Santi Giovanni e
Paolo στο Istituto Ellenico di
studi Bizantini e Post
Bizantini:
Μια "διαδρομή" στη Βενετία της
Αναγέννησης ξεκινώντας από
τον Andrea del Verrocchio και
καταλήγοντας στον Θωμά Φλαγγίνη.

3. Κατά την Αναγέννηση, στις μικρές πόλεις-
κράτη της εποχής εμφανίστηκαν νέες
οικονομικές και κοινωνικές τάξεις καθώς
αναπτύχθηκε η βιοτεχνία, το εμπόριο, οι
φόροι, τα χρηματιστήρια, τα τελωνεία.
΄Ηταν «ο πρώτος διστακτικός καπιταλισμός
της Δύσης, ένα σύνολο από κανόνες,
ευκαιρίες και υπολογισμούς, η τέχνη του να
πλουτίζεις και συγχρόνως να ζεις», όπως
γράφει ο Γάλλος ιστορικός Fernand Braudel.
Στο προσκήνιο έρχεται ο ρόλος της τέχνης
ως συνεισφορά στην ομορφιά και τη χάρη της
ζωής.

4. Η εφεύρεση της τυπογραφίας, η πυξίδα, η
κατασκευή ρολογιών, η κατασκευή γυάλινων
φακών και διόπτρων έδωσε τη δυνατότητα
στον άνθρωπο να δει τον κόσμο διαφορετικά.
“Ζωγράφοι αλλά και μαικήνες γοητεύθηκαν
από το γεγονός ότι η τέχνη μπορούσε να
χρησιμοποιηθεί και για να καθρεφτίσει ένα
κομμάτι του πραγματικού κόσμου” σύμφωνα με
τον E.H.Gombrich.

5. Μέσα στις πόλεις όπου η διαφορά της ζωής εκεί
από την ύπαιθρο ήταν, όπως λίγο αργότερα, η
διαφορά του να ζεις στην Αμερική από ό,τι στην
Ευρώπη, αναπτύχθηκαν επιτηδευμένες εκφράσεις
σκέψης και τέχνης. Η γλυπτική αποκόπηκε από την
αρχιτεκτονική και πήρε θέση στο δημόσιο βίο
εκφράζοντας την αισιοδοξία του ατομισμού και των
νατουραλιστικών μορφών.
Η διάδοση των μύλων, το χαρτί από κουρέλια που
αλεθόταν σε μύλους και γινόταν πολτός, τα
χαρτοποιεία δίπλα στα τυπογραφεία με τα κινητά
στοιχεία έριξαν κατακόρυφα τις τιμές των
βιβλίων˙ διαδόθηκε ο αλφαβητισμός, οι
ιδέες και τα ρολόγια. Oι ευρωπαίοι άρχισαν να
εργάζονται αποδοτικά, να συγχρονίζονται μεταξύ
τους και να προγραμματίζουν με ακρίβεια. Τα
ρολόγια και τα βιβλία, εξίσου με τα κανόνια, τα
ποντοπόρα πλοία και τις εξερευνήσεις νέων χωρών,
άλλαξαν τη ματιά τους στον κόσμο.Το πνεύμα της
περιπέτειας κυριαρχεί.

6. Ο αμειβόμενος, πλέον, καλλιτέχνης
μελετούσε τις φυσικές επιστήμες, την
ιατρική και τα κλασικά γράμματα ώστε να
είναι σε θέση να εφαρμόζει την προοπτική
σχεδίαση και τη θεωρία των αναλογιών στην
απεικόνιση της πραγματικότητας. Μέσω της
προοπτικής και των βραχύνσεων πέτυχε την
απόδοση της τρίτης διάστασης, του βάθους
των αντικειμένων και του χώρου στην
επίπεδη επιφάνεια, με αρμονία.

7. “Τα σώματα πλάθονται ρωμαλέα με φως και
σκιά. Το φώς δε βοηθάει μόνο στο πλάσιμο
των μορφών, αλλά είναι ισοδύναμο με την
προοπτική στη δημιουργία της ψευδαίσθησης
του βάθους” επισημαίνει ο Ε.H. Gombrich.

8. Ο καλλιτέχνης δρα ως κάμερα,
φωτογραφική και κινηματογραφική.
Προσχέδια, λεπτομερείς μελέτες αλόγων
και σωμάτων,σπουδές ανατομίας, μας
επιτρέπουν να δούμε λεπτομέρειες, να
παρακολουθήσουμε την κίνηση των
σωμάτων είτε σε μεγέθυνση είτε από
απόσταση.Παρακολουθούμε την
πολυπλοκότητα της ροής της
πραγματικότητας αποτυπωμένη σε χαρτί.

9. Καλλιτέχνες – Τεχνίτες (Artists-artisans)
Με την άνοδο της εμπορικής τραπεζικής δραστηριότητας η ανάγκη για κάτι πρακτικό,
χρήσιμο, τεχνικό, συμβάλλει στη μετάδοση ενός ρεαλιστικού πνεύματος και στη
δημιουργία μιας νέας μορφής λαϊκού πνευματικού ανθρώπου, επιστήμονα, καλλιτέχνη.
Η τέχνη ήταν ακόμη μια ζωντανή καθημερινή οπτική εμπειρία. Δεν υπάρχουν μουσεία και
οι κάτοικοι των πόλεων, ακόμη και των επαρχιακών, μυούνται στην τέχνη σε εκκλησίες
και δημόσια κτίρια. Οι καλλιτέχνες-τεχνίτες παρουσιάζουν τα έργα τους στο δημόσιο
χώρο. Δρούν σαν εργολάβοι, μηχανικοί και αρχιτέκτονες δημοσίων έργων.

10. Καθώς οι καλλιτέχνες απομακρύνθηκαν από
τη συντεχνιακή παραγωγή του Mεσαίωνα και
διεκδίκησαν την αυτονομία τους, η
ζωγραφική, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική
ανακηρύχθηκαν «ελευθέριες τέχνες»,
δραστηριότητες για «ελεύθερα πνεύματα και
για ευγενείς ψυχές», όπως έγραψε ο Leon
Battista Alberti.

11. Εργαστήρια (workshops-bottegas )
Τα εργαστήρια ήταν ο τόπος απελευθέρωσης όλης αυτής της ενέργειας και δημιουργίας.
Ήταν μια μικρογραφία εργοστασίου και εμπορικής επιχείρισης. Αναλαμβάνουν πολλές
εργασίες για να παραμείνουν ανοιχτά και να καλύψουν καθημερινές πρακτικές ανάγκες.
Έπιπλα, πανοπλίες, σχέδια για κεντήματα, κεραμικά, καλάθια, καμπάνες, κηροπήγια,
υφαντά, βάζα, μουσικά όργανα, δημιουργούνται και εκτίθενται στα εργαστήρια.
Μαθητευόμενοι τεχνίτες προσλαμβάνονται για να ανταποκριθούν τα εργαστήρια στη
ζήτηση. Οι τεχνίτες μετά από μακροχρόνια μαθητεία θα μπορέσουν και οι ίδιοι να
αναλάβουν μία ανάθεση, ένα έργο.

12. Εργαστήριο Andrea Del Verrocchio (c.1435 Φλωρεντία – 1488 Βενετία)
Ο αδιαμφισβήτητος δάσκαλος, master, maestro των
εργαστηρίων της Φλωρεντίας μαθήτευσε και έλαβε
αρχική εκπαίδευση ως χρυσοχόος.
Ο πιο σημαντικός γλύπτης μεταξύ του Donatello και
του Michelangelo δημιουργεί έργα απαράμιλλης
τεχνικής, με νατουραλιστική ομορφιά.
Σαν ζωγράφος είναι ο σύνδεσμος μεταξύ του
δασκάλου του Fra Filippo Lippi και του μαθητή
του, Leonardo Da Vinci.Σαν τεχνίτης εξερευνά νέες
τεχνικές και εφαρμογές της σχεδίασης και
επηρεάζει καθοριστικά τον Leonardo, Raphael,
Perugino.

13. Στην Washington των Ηνωμένων Πολιτειών παρουσιάζεται η έκθεση: Verrocchio:Γλύπτης και
Ζωγράφος της Αναγέννησης στη Φλωρεντία (15 Σεπτεμβρίου 2019 – 12 Ιανουαρίου 2020)
Βίντεο σχετικό με την έκθεση, παραγωγής του μουσείου.

15. Αγαπημένος καλλιτέχνης της
ισχυρής οικογένειας των Μεδίκων
δημιούργησε μνημειώδη έργα από
πέτρα, χαλκό, πηλό και πολύτιμα
μέταλλα. Τα γλυπτά του τα
διακρίνει ένας εξαιρετικός
δυναμισμός και ρεαλισμός, οι
μορφές είναι ιδιαίτερα
εκφραστικές και ο θεατής μπορεί
να τις απολαύσει από διαφορετικές
γωνίες.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι ιδρυτές
της ακμής της Αναγέννησης-
Leonardo, Michelangelo, Raphael-
ο ένας ήταν μαθητής του
Verrocchio και οι άλλοι δύο
εκπαιδεύτηκαν από μαθητές του
Verrocchio.

16. Ως δάσκαλος είναι επικεφαλής ενός
εργαστηρίου ανοιχτό σε πειραματισμό και
καινοτομία βασισμένο στο επιστημονικό
πνεύμα. Τα μαθηματικά της προοπτικής, η
οπτική, το βάθος πεδίου, η μελέτη της
ανατομίας, θέτουν τα πάντα σε κίνηση. Τα
σώματα έχουν μύες που συστρέφονται, τα
σύννεφα μελετώνται έξω στη φύση, παύουν να
είναι απλές κουκκίδες κάπου στο βάθος του
κάδρου.
Ήταν ένα κέντρο για τις τέχνες, σημείο
συνάντησης και ψυχαγωγίας για την
καλλιτεχνική νεολαία. Συζητήσεις
φιλοσοφικές με επίκεντρο την αρχαιότητα
αλλά και μουσική ήταν στην καθημερινότητα
του εργαστηρίου.
Στο εργαστήριο πειραματίζονται ακόμη και με
την Φλαμανδική τεχνική, αναμειγνύουν
χρώματα με λάδι αντί για νερό. Πρόκειται
για ένα εργαστήριο πρωτοπορίας, “avant
garde” για την εποχή του.

17. Το Παιδί με το Δελφίνι απεικονίζει τη χαρά της ζωής, είναι από τα πρώτα έργα της
Αναγέννησης που ο θεατής απολαμβάνει την ομορφιά του από όλες τις γωνίες. Η φιδίσια
συστροφή του σώματος προαναγγέλλει τις ανθρώπινες μορφές της ακμής της Αναγέννησης.

18. Όπως ο Καλλιστράτης γράφει αναφερόμενος σε αγάλματα της αρχαιότητας: “..Βλέπεις τον
χαλκό να χάνει την σκληρότητά του και να γίνεται λεπτεπίλεπτος.. Αν και είναι στέρεα
τοποθετημένος στην βάση του΄, έχεις την εντύπωση ότι έχει δυνάμεις να πετάξει..”

19. Madonna and Child, Η Παναγία και ο μικρός Ιησούς

20. Η ζωντάνια του μικρού Ιησού, η
αφοσίωση της μητέρας όπως
χαμηλώνει τα μάτια προς το παιδί
της και προσπαθεί να ισορροπήσει
το βάρος του παιδιού στην αγκαλιά
της δημιουργούν ένα κάλεσμα στον
θεατή.
Οι μορφές έχουν εντυπωσιακό όγκο,
σχεδόν γλυπτικό, κυλινδρικό. Τα
παιχνιδίσματα του φωτός στο
πρόσωπο και στο σώμα του παιδιού
τους δίνουν ζωή.

21. Tobias and the Angel, Ο Τωβίας και ο Άγγελος
Εδώ το μάτι απολαμβάνει την γλυπτική τεχνική
των προσώπων, την λεπτομέρεια των ενδυμάτων,
τα ζωντανά χρώματα και το ψάρι ζωγραφισμένο
από τον Leonardo.

22. Η Βάπτιση του Χριστού

23. VERROCCHIO LEONARDO DA VINCI

24. Verrocchio και Donatello

27. Το έφιππο άγαλμα του Donatello

28. Έφιππο άγαλμα Bartolomeo Colleoni στην Βενετία
Σύμφωνα με τον E.H. Gombrich στο Χρονικό της
Τέχνης “…. Το έφιππο άγαλμα του Βερρόκκιο, με
το καθαρό περίγραμμα και τον συμπυκνωμένο
δυναμισμό, ζωντανεύει τον αρματωμένο καβαλάρη
και το άτι του.” “... ο καβαλάρης μοιάζει να
οδηγεί τα στρατεύματα, αγέρωχος και
ατρόμητος…..”
Το υψωμένο αριστερό πόδι του αλόγου ήταν
εντυπωσιακό τεχνικό επίτευγμα: έπρεπε να
πετύχει την ισορροπία του βαριού χάλκινου
αγάλματος σε τρία λεπτά πόδια.

30. Η ελληνική παρουσία στη Βενετία της Αναγέννησης

31. Η πρώτη μετακίνηση Ελλήνων προς την
Βενετία τοποθετείται πριν από τον 10ο
αιώνα μ.Χ. Λίγο αργότερα, μετά την
τέταρτη σταυροφορία το 1204, η Βενετία
αναδείχτηκε σε σπουδαίο εμπορικό και
πνευματικό κέντρο. Εδώ κατέφθασαν μετά
την άλωση της Πόλης πολλοί Έλληνες
λόγιοι και από εδώ συνέβαλαν στην
διάδοση της ελληνικής παιδείας και του
πολιτισμού.

32. Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το
1453, ο συνολικός αριθμός των Ελλήνων
στη Βενετία έφτανε τους 4-5.000
κατοίκους, οπότε οι Έλληνες υπέβαλαν
αίτηση στις αρχές της πόλης για να
ιδρύσουν Αδελφότητα. Μεταξύ των ετών
1536-1577 ζήτησαν σχετική «βούλλα» από
τον Πάπα Λέοντα Ι’ και έκτισαν τον ναό
του Αγίου Γεωργίου. Το καμπαναριό της
εκκλησίας κτίστηκε λίγο αργότερα αλλά,
αμέσως μετά την οικοδόμησή του, έγειρε
και μέχρι σήμερα διατηρεί την ίδια κλίση
θυμίζοντας μας τον κεκλιμένο πύργο της
Πίζας.

34. Με έξοδα της Αδελφότητας, η
οποία ήταν ιδιαίτερα
δραστήρια, αγιογραφήθηκε ο
ναός από τον κρητικό αγιογράφο
Μιχαήλ Δαμασκηνό, τον ζωγράφο
Ιωάννη τον Κύπριο και με
ψηφιδωτά του Θωμά Μπαθά.

35. Τυπογραφεία
Τα τυπογραφεία ήταν επιχειρήσεις της εποχής,
που, συνήθως, ιδρύονταν σαν εταιρείες με
μετοχικά κεφάλαια, λόγω του κόστους του
τεχνικού εξοπλισμού. Οι «εργοστασιάρχες»
εκτελούσαν καί καθήκοντα διευθυντή. Ανάμεσα
στους υπαλλήλους σημαντική θέση είχαν οι
διορθωτές των δοκιμίων. Η εργασία των
τυπογραφείων ήταν λεπτή και επιμελημένη.
Συχνά δοκίμαζαν καινούργια τυπογραφικά
στοιχεία καί διακοσμούσαν τα βιβλία με
ξυλογραφίες, κοσμήματα καί κόκκινα γράμματα.
Το χαρτί και το δέσιμο ποίκιλε ανάλογα με το
είδος του βιβλίου. Συχνά, το χαρτί ήταν πολύ
λεπτό και το βιβλίο ντύνονταν με δέρμα
(κυρίως τα Μηναία). Άλλοτε χρησιμοποιούνταν
πολυτελές δέσιμο με παραστάσεις ζωγραφικές στο
εξώφυλλο καί επιχρυσώματα.

36. Εργαστήριο τυπογραφίας την εποχή
του Γουτεμβέργιου

37. Ελληνικές σχολές
Το 1593 άρχισε να λειτουργεί
στην Βενετία σχολή ελληνικών
και λατινικών γραμμάτων, η
οποία έμεινε ανοικτή μέχρι τα
τέλη του 18ου αιώνα. Αργότερα,
το 1665 ιδρύθηκε η Φλαγγίνειος
Σχολή, ως σχολή ανωτέρων
σπουδών, με χρήματα που
κληροδότησε ο Θωμάς Φλαγγίνης,
δικηγόρος από την Κέρκυρα. Η
Σχολή σταμάτησε τη λειτουργία
της το 1905.

38. Η Βιβλιοθήκη αποτελεί το κόσμημα της
Φλαγγινείου Σχολής. Τα 2.000 περίπου
βιβλία της είναι τυπωμένα στα ελληνικά
τυπογραφεία της Βενετίας από το τέλος
του 16ου μέχρι τον 18ο αιώνα και κυρίως
από τα τυπογραφεία του Νικολάου Γλυκή
και του Δημητρίου Θεοδοσίου. Τα θέματα
είναι εκκλησιαστικά και παιδαγωγικά με
σκοπό να διατηρηθεί η θρησκεία και η
παιδεία στην εποχή της τουρκοκρατίας. Τα
λίγα μη εκκλησιαστικά βιβλία καλύπτουν
έργα της κρητικής λογοτεχνίας και
έμμετρα μυθιστορήματα.

39. Η ελληνική Τυπογραφία

40. Επιτομή του Κωνσταντίνου Λάσκαρι με
χαρακτήρες του Δημήτριου Δαμιλά, Μιλάνο, 1476

41. Το λίκνο της ελληνικής τυπογραφίας και οι
ελληνικές εκδόσεις της περιόδου της
Αναγέννησης.
Το 1509 ο Ζαχαρίας Καλλέργης ιδρύει
στη Βενετία το πρώτο ελληνικό
τυπογραφείο. Στα σοκάκια και τα
κανάλια της, σπουδαίοι λόγιοι και
τυπογράφοι χάρασσαν -κυριολεκτικά
και μεταφορικά- με τα ελληνικά τους
τυπογραφικά στοιχεία, μια νέα σελίδα
στην ιστορία των ελληνικών
γραμμάτων. Το μοναδικό σωζόμενο
χειρόγραφο του σπουδαίου λόγιου και
εκδότη Άλδου Μανούτιου για την
ελληνική γραμματική, από το οποίο
προέρχονται οι πλάγιοι χαρακτήρες
των γραμματοσειρών, τα λεγόμενα
italics, κατέχει εξέχουσα θέση στην
ιστορία της τυπογραφίας διεθνώς.

43. Η εικοσάχρονη παρουσία του Άλδου Μανούτιου στην
Βενετία άλλαξε σημαντικά την τυπογραφική τέχνη
και εδραίωσε την αισθητική της Αναγέννησης ως
προς τον τρόπο που σχεδιάζονταν τα βιβλία. Η
μεγάλη επιτυχία του στην κυκλοφορία κομψών
εκδόσεων της ελληνορωμαϊκής γραμματείας υπήρξε
καθοριστική για τη διάδοση του αναγεννησιακού
Ανθρωπισμού στην Βόρεια Ευρώπη. Οταν ο Άλδος
Μανούτιος πέθανε, τον Φεβρουάριο του 1515, ο
πνευματικός κόσμος της Δύσης στερήθηκε τον
κυριότερο και αξιότερο εκπρόσωπο της διάδοσης
της ελληνικής σκέψης μέσω της τυπογραφίας.

45. ‘Τα βιβλία είναι η μνήμη της
ανθρωπότητας’
Χόρχε Λουίς Μπόρχες
Εκδότες & Τυπογράφοι στη Βενετία της
Αναγέννησης
ALDUS MANUTIUS
Νικόλαος Γλυκής
Νικόλαος Βλαστός
Δημήτριος Θεοδοσίου

46. Αντί επιλόγου
Τι είναι η εικόνα και η απεικόνιση;
Ένας τόπος αυτενέργειας και ανεξαρτησίας; Απελευθέρωση της έκφρασης;
Μία οδός προς την οπτική αλήθεια (optical truth) και την οπτική εμπειρία;
Είναι η εικόνα καθρέφτης της πραγματικότητας;

47. Τι είναι η εικόνα και η απεικόνιση;
Κατά πόσο, η καθημερινή ζωή, η οικονομία, η τεχνολογία διαμορφώνουν την εικόνα του ανθρώπου
για τον εαυτό του, την αίσθηση που έχει για την ύπαρξή του και τη θέση του στον κόσμο;
Εμείς, οι σημερινοί ευρωπαίοι, “εγγραφόμαστε” στην ίδια εικόνα του ανθρώπου για τον άνθρωπο
που ξεκίνησε να δημιουργείται κατά την Αναγέννηση; Πώς η εικόνα και η οπτική αίσθηση
επηρεάζει και κατευθύνει τη σκέψη και τη συνείδηση μας;
Κατά πόσο έχει ιστορικότητα η εικόνα για τον εαυτό μας; Κατά πόσο μπορούμε να κατανοήσουμε
την ανθρώπινη εμπειρία σε άλλες ιστορικές περιόδους και πολιτισμούς;

48. Βιβλιογραφία
Bramly Serge,(1991). Leonardo: Discovering the Life of Leonardo da Vinci. NY,USA. HarperCollins
Publishers
Bryson Norman,(1981). Word and Image. French Painting of the Ancien Regime. Cambridge. Cambridge
University Press
Burns Edward,(1983).Ευρωπαϊκή Ιστορία. Αθήνα. Παρατηρητής
Cipolla Carlo,(1988).Η Ευρώπη πριν από την Βιομηχανική Επανάσταση. Κοινωνία και Οικονομία. 1000-
1700. Αθήνα. Θεμέλιο
Gombrich E.H(1998).Το Χρονικό της Τέχνης.Αθήνα. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
National Gallery of Art ,Washington.Exhibition on Verrocchio: Sculptor and Painter of Renaissance
Florence
Stock Images

49. 1ο Γενικό Λύκειο Αλίμου
“ Θουκυδίδειο ”
◦ Επιμέλεια Παρουσίασης
◦ Κατερίνα Αθανασίου, Ελένη Νινίκα