Εισήγηση των M. Rusu, Θ. Χανδρινού και Α. Τσίγκου στο διήμερο σεμινάριο «Τέχνη και Εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία: Μεθοδολογία και Εφαρμογές» που διοργάνωσαν τα ΚΠΕ Λαυρίου, ΚΠΕ Δραπετσώνας, ΚΠΕ Ελευσίνας στο 70ο ΔΣ Αθηνών στις 13 & 14 Μαρτίου 2015.

1. «Άνθρωπος και φύση:
ένα διαχρονικό ταξίδι
στην τέχνη με άξονα τις
κοινωνικές αντιλήψεις»
Marinela Rusu
PhD, Romanian Academy, Iași Branch
Θεοδώρα Χανδρινού
Ζωγράφος-Χαράκτρια-Εκπαιδευτικός
Αλεξάνδρα Τσίγκου
Yπ/νη ΠΕ ΔΠΕ Δυτ. Αττικής, Εικονογράφος
«Τέχνη και Εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία:
Μεθοδολογία και Εφαρμογές»
ΚΠΕ Λαυρίου, ΚΠΕ Δραπετσώνας, ΚΠΕ Ελευσίνας
70ο ΔΣ Αθηνών- 13 & 14 Μαρτίου 2015
«Ο νέος που μπορούσε να βλέπει το φως χωρίς
να χαμογελά», Digital art, by George Kordis, 2014

2. 2
Η καλλιτεχνική αναπαράσταση της φύσης
συνδέεται στενά με την κοινωνική
αντίληψη του φυσικού κόσμου.
Αυτή είναι μια αμφίδρομη διαδικασία,
αφού η κοινωνία αντλεί τις ιδέες της
σχετικά με το πώς βλέπει και πώς βιώνει
την εμπειρία της φύσης από τις
συμβάσεις του οπτικού πολιτισμού, ενώ
την ίδια στιγμή, οι καλλιτέχνες
απεικονίζουν και αντιδρούν σε τρέχουσες
κοινωνικές αντιλήψεις για το περιβάλλον.
Το σύστημα αξιών που ισχύει ως κοινή
σύμβαση μεταξύ ανθρώπων που μετέχουν
σε έναν κοινό πολιτισμό δημιουργεί μια
καλλιτεχνική γλώσσα, τεχνοτροπία, έναν
εικαστικό τρόπο.

3. Α΄ ενότητα
(επιμέλεια: Θεοδώρα Χανδρινού)
• Προϊστορική Ελληνική τέχνη
• Γεωμετρικοί χρόνοι
• Αρχαϊκοί χρόνοι
• Κλασικοί χρόνοι
• Ύστερη Κλασσική εποχή
• Ρωμαϊκοί χρόνοι
3

4. 4
Η παρουσία θεμάτων και μοτίβων παρμένων από την φύση είναι πολύ πιο
έντονη από την Μυκηναϊκή μέχρι την Αρχαϊκή περίοδο παρά στα Κλασσικά
και υστερότερα χρόνια, όπου πλέον κυριαρχεί απόλυτα η ανθρώπινη μορφή.
Η Προϊστορική Ελληνική τέχνη (Μυκηναϊκή, Μινωϊκή, Κυκλαδική) εκφράζεται
όμως με ένα πλούτο μέσων ενώ κεντρική θέση έχουν τα θέματα από το
φυσικό περιβάλλον.
Είναι ευτύχημα που έχουν σωθεί πολλά έργα ζωγραφικής από αυτά τα
χρόνια στην Κρήτη, την Θήρα αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα. Τα πιο
φημισμένα είναι οι τοιχογραφίες από το Ακρωτήρι της Θήρας με πιο
αντιπροσωπευτική ανάμεσα τους την περίφημη τοιχογραφία ‘’της Ανοίξεως’’.

5. 5Τοιχογραφία «της Ανοίξεως», Ακρωτήρι Θήρας

6. 6
Αγγειογραφία Προϊστορικής Ελληνικής τέχνης
Μυκηναϊκά αγγεία
Τα θέματα
ζωγραφίζονται
ελεύθερα στην
επιφάνεια του
αγγείου, η οποία
είναι συνήθως
ενιαία και όχι
χωρισμένη σε
ζώνες όπως στις
μεταγενέστερες
περιόδους.

7. 7
Μνημειακή γλυπτική, Αρχαϊκά χρόνια
Με επίδραση της Ανατολής γεννιέται στην Ελλάδα η μνημειακή γλυπτική και ορθώνονται οι πρώτοι
μεγάλοι λίθινοι ναοί. Για την διακόσμησή τους επιλέγονται, όχι τυχαία, θέματα από την μεγάλη φύση.

8. 8
Επιτύμβιο ανάγλυφο, Κλασσικής εποχής
Στην Κλασσική εποχή βλέπουμε να υποχωρεί
πάρα πολύ το φυσικό θεματολόγιο και ο
άνθρωπος να παίρνει την κεντρική θέση στις
συνθέσεις.
Σε επιτύμβιες στήλες ανθέμια μπαίνουν σαν
επίστεψη και στα αγγεία το ίδιο μοτίβο
πλαισιώνει τις κεντρικές συνθέσεις.

9. 9
Ερυθρόμορφο αγγείο, Κλασσικής εποχής

10. 10
Χρυσά στεφάνια από Μακεδονικούς τάφους
.
Τα μοτίβα από την φύση εξακολουθούν όμως να κυριαρχούν στην μικροτεχνία,
ιδιαίτερα στα κοσμήματα σε μία ατελείωτη σειρά συνθέσεων.

11. 11
Πορφυρό ύφασμα της Βεργίνας
Από τα ελάχιστα έργα υφαντικής τέχνης ξεχωρίζει το μοναδικό πορφυρό ύφασμα της
Βεργίνας. Bλέπουμε να έχει κεντηθεί με χρυσή κλωστή ένα κομψό φυτό άκανθας.
Η άκανθα με την πολύ διακοσμητική, στριφογυριστή φυλλωσιά της ενέπνευσε και τον
τρίτο κύριο αρχιτεκτονικό ρυθμό των αρχαίων ναών, τον Κορινθιακό.

12. 12
Κορινθιακό κιονόκρανο

13. 13
Τοιχογραφία από τον τάφο του Φιλίππου, Βεργίνα, Ύστερη Κλασσική εποχή (4ος αιώνας)
Τοιχογραφία από το λεγόμενο τάφο της Περσεφόνης
Από την Ύστερη Κλασσική εποχή (4ος αιώνας) το πνεύμα στην τέχνη αρχίζει πάλι ν’ αλλάζει. Οι
συνθέσεις γίνονται πιο πολύπλοκες και ανήσυχες.

14. 14
Ψηφιδωτό δάπεδο, Ανάκτορα Αιγών, Ύστερη Κλασσική εποχή (4ος αιώνας)
Νέες τεχνικές αρχίζουν αυτή την εποχή να εφαρμόζονται, όπως αυτή του ψηφιδωτού,
η οποία αρχικά γίνεται με πολύχρωμα βότσαλα και διακοσμεί δάπεδα.

15. 15
Ζωοφόρος «του Τηλέφου»
Βωμός του Δία στην Πέργαμο
Στην Ελληνιστική εποχή οι τάσεις της
προηγούμενης περιόδου
καλλιεργούνται στο έπακρο.
Μια αγάπη για αφήγηση αρχίζει να
κυριαρχεί στις καλλιτεχνικές συνθέσεις
με αντιπροσωπευτικό δείγμα τη
λεγόμενη ζωοφόρο «του Τηλέφου».

16. 16
Ρωμαϊκή-Αυτοκρατορική εποχή
(Νυμφαίο στα Γέρασα της Ιορδανίας)
Στην Αυτοκρατορική εποχή η μπαρόκ τάση φτάνει σε ακρότητες
με υπερφορτωμένες διακοσμήσεις.

17. 17
Τοιχογραφίες Πομπηίας
Η φύση κατακλύζει τις συνθέσεις και
δημιουργούνται οι πρώτες καθαρές τοπιογραφίες.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η “ατμοσφαιρική
προοπτική” και η ποικιλία στην χλωρίδα, στοιχεία
που μαρτυρούν άμεση παρατήρηση.

18. Β΄ ενότητα
(επιμέλεια: Αλεξάνδρα Τσίγκου)
• Ελληνιστική τέχνη (Φαγιούμ)
• Βυζαντινή τέχνη
• Αναγέννηση
• Σύγχρονη βυζαντινή τέχνη
• Αφαίρεση
18

19. 19
Aρτεμίδωρος ο νεότερος, Νεκρικό
πορτραίτο Φαγιούμ (98 - 117 μ.X.)
Ρυθμός=
Ζωή (κίνηση) + Αιωνιότητα (ακινησία)
Τα Φαγιούμ είναι έργα ελλήνων ζωγράφων,
επιγόνων του μεγάλου Απελλή, και
ανήκουν στο κλίμα μιας νατουραλιστικής
ζωγραφικής. Έχουν όμως τα δικά τους
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

20. Unknown-fayum-portrait-of-a-
woman-encaustic-greco-roman 20
Ο θεατής αποτελεί σημείο
αναφοράς του ζωγραφικού έργου
Χαρακτηριστικά
Η δυναμική μετωπική στάση
Η επιδίωξη της πλαστικότητας
Η έκφραση του προσώπου

21. Χριστός Παντοκράτωρ, Πανσέληνος,
Πρωτάτο, Άγιο Όρος, 14ος αι.
21
Παναγία της Λύδδας, 5ος αι.
Διακρίνονται για την δυναμική μετωπικότητα.
Το χρώμα-φως, το οποίο είναι δυνατό στη
φαρδιά πλευρά.
Τα βυζαντινά πρόσωπα δεν διακρίνονται
για την νατουραλιστική τους απόδοση. τα
πρόσωπα είναι απόλυτα καθαρά, χωρίς να
εκφράζουν συναισθήματα.

22. Θεολόγος και Πρόχορος, Πανσέληνος,
Πρωτάτο, Άγιον Όρος, 14ος αι.
22
Δεν υπάρχει εξωτερική πηγή
φωτός
Το φως είναι δομικό στοιχείο
της μορφής
Επιδιώκει την πλαστικότητα
Επιδιώκει την κίνηση της
μορφής προς τον θεατή
Συνθέτει τα στοιχεία με
κάθετο τρόπο
Τα εμπρός «κάτω» και τα
πίσω «πάνω»

23. Γέννηση Χριστού, Παναγία του Άρακος,
Κύπρος, 11ος αι. 23
Απομάκρυνση από τον
ελληνιστικό νατουραλισμό
Κατάργηση του βάθους
Υπέρβαση χώρου-χρόνου
Παροντοποίηση εικονιζομένων
Ρυθμικός-ποιητικός τρόπος
στη σύνθεση
«Σχετική» ή «αντίστροφη»
προοπτική στα εικονιζόμενα
Ενάργεια των εικονιζομένων
Τα σημαντικά δείχνονται
μεγαλύτερα

24. 24
Βαϊοφόρος, Θεοφάνης Στρελίτζας ο Κρής,
1546, Μονή Σταυρονικήτα
Το προοπτικό σύστημα επιδιώκει
τη σχέση με τον θεατή
Τα πάντα συμβαίνουν στον
χωροχρόνο του θεατή

25. 25Άγιος Μάμας, Κύπρος, 16ος αι. Άγιος Γεράσιμος ο Ιορδανίτης
Ο Αδάμ δίνει ονόματα στα ζώα, Μονή Αγίου
Νικολάου Αναπαυσά, Μετέωρα, 16ος αι.
Άγιος Μόδεστος
Κάθαρση της μορφής
Κάθαρση των παθών
Συμφιλίωση με τη φύση

26. Χριστός Παντοκράτωρ, Εμμανουήλ Πανσέληνος, Πρωτάτο, Άγιον Όρος26
Εσωτερικός ρυθμός
Εξωτερικός ρυθμός
«Αντίστροφη» ή
«Σχετική» προοπτική
Κλιμακωτή δομή-
Κίνηση του φωτός
προς τον θεατή
Ισορροπία
Ρυθμική διάταξη
Κάθετος τρόπος
συνθέσεως των
στοιχείων

27. Εισόδια της Θεοτόκου, Πανσέληνος,
Πρωτάτο, Άγιον Όρος, 14ος αι.
27
Όταν ο θεατής κινείται, η εικόνα
συν+κινείται και ζωντανεύει.
Ενοποιείται ο χώρος και ο χρόνος
Σχετικοποιούνται τα εικονιζόμενα
ως προς τους θεατές
Η διάσπαση και η διαίρεση
καταργούνται
Επιτυγχάνεται η ενότητα

28. Summertime II, Digital engraving, 2014,
by George Kordis 28
Με το βυζαντινό εικαστικό σύστημα
σύγχρονοι ζωγράφοι επεκτείνουν τη
θεματολογία τους εκφράζοντας
διαχρονικούς υπαρξιακούς
προβληματισμούς, χρησιμοποιώντας
ακόμη και σύγχρονα τεχνολογικά
μέσα, όπως ταμπλέτες.

29. Leonardo da Vinci, Μυστικός Δείπνος, 1495-1498, Σάντα Μαρία ντελα Γκράτσιε 29
Αναγέννηση - Νατουραλισμός
Ο αναγεννησιακός ρεαλισμός είναι προϊόν της σχολαστικής θεολογίας και του
νεοπλατωνισμού. Ένα ακόμη στοιχείο που τον καθόρισε είναι ο τρόπος, με τον οποίο ο
δυτικός κόσμος ερμήνευσε τον ρεαλιστικό χαρακτήρα της αρχαίας ελληνικής τέχνης.

30. Botticelli, Προσκύνησις των Μάγων, 1475,
Πινακοθήκη Uffici, Φλωρεντία
30
Η εφαρμογή της
γραμμικής προοπτικής με
την αυτονόμηση του
ζωγραφικού χώρου
συνεπάγεται τη
δημιουργία
αυτονομημένου χρόνου
σε σχέση με την
πραγματικότητα του
θεατή.
Η σύνθεση γίνεται ένα
«κλειστό» προς τον θεατή
γεγονός και αυτονομείται
ως προς αυτόν.

31. Leonardo da Vinci, Παναγία με το βρέφος
και Αγία Άννα, 1508, Λούβρο, Παρίσι
31
Γραμμική Προοπτική
Contraposto
Chiaroscuro
Sfumato
Ατμοσφαιρική προοπτική

32. Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: «Ο διαμερισμός
των ιματίων του Χριστού», 1579 32
Μανιερισμός
Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος
παρακάμπτει αισθητά την κλασική
νατουραλιστική σύνθεση και
ακολουθεί έναν πολύ μοντέρνο για
τα δεδομένα της εποχής του τρόπο
συσχετισμού των επιμέρους
στοιχείων. Παρόλα αυτά κρατά τη
σύνθεση του κλειστή ως προς τον
θεατή και αποστασιοποιημένη ως
προς τον χωροχρόνο του.

33. Wassily Kandinsky, Composition VII
33
Paul Klee, Bust of a child
Τέχνη μη παραστατική- Αφαιρετική
Ο πραγματικός λόγος της αφαίρεσης
είναι η περιγραφή και έκφραση
υπερβατικού περιεχομένου, το οποίο
ενυπάρχει στη φύση των ζωγραφικών
στοιχείων και το οποίο ο ζωγράφος με
την τέχνη του φανερώνει.

34. Γ΄ ενότητα
(επιμέλεια: Marinela Rusu)
• Σύγχρονη τέχνη (1960/1970 μέχρι σήμερα)
(ζωγραφική, γλυπτική, εγκαταστάσεις, performance,
ψηφιακά μέσα, εννοιολογική τέχνη, Ephemeral art,
άλλα εναλλακτικά μέσα)
34

35. Ephemeral art
35
Pop artConceptual art
Performance art

36. 36
Pure abstract art
Σε περίπτωση
ενασχόλησης με τη
σύγχρονη τέχνη, οι
θεατές προκαλούνται
να αναιρέσουν
ερωτήσεις όπως:
"Είναι ένα έργο
τέχνης καλό;" ή
"Είναι το έργο
αισθητικά
ευχάριστο;"
Αντ’ αυτού, οι θεατές
εξετάζουν κατά
πόσον η τέχνη είναι
"προκλητική" ή
"ενδιαφέρουσα" .

37. 37
City -abstract art
Η Σύγχρονη τέχνη αντικατοπτρίζει τα σύγχρονα παγκόσμια
προβλήματα (ρύπανση, την ασφυκτική μεγαλούπολη, την
υπερβολική τεχνολογοποίηση κ.ά.)

38. 38
Conceptual art
Αντικατοπτρίζει την ατομική εσωτερικότητα, τα ειδικά προβλήματα της
προσαρμογής σε μια νέα τεχνολογική εποχή.

39. 39
Pure abstract art
Η Φύση είναι έντονα
συμβολισμένη ή εντελώς
αφαιρετική (καθαρά
αφηρημένη τέχνη).

40. 40
Cosmic vision – Enviromental art
Το σύμπαν στο άπειρό του γίνεται το αντικείμενο της καλλιτεχνικής
αναπαράστασης.

41. 41
Enviromental art
Η ανησυχία για την
Ομορφιά, είναι ένα
χαρακτηριστικό του
σύγχρονου κόσμου
(είτε πρόκειται για την
αρχιτεκτονική, τη μόδα,
το περιβάλλον, κ.ά.)

42. 42
Performance art – Stelarc
Αντανακλά τη φύση
μέσω της φαντασίας
χωρίς αναστολές,
σχεδόν χωρίς όρια,
με καθαρή αφαίρεση,
με τη μετακίνηση ή
την τοποθέτηση του
ανθρώπινου
σώματος στο κέντρο.

43. 43
Performance art
Μπορεί να γίνει ένα μανιφέστο για την άμυνα και τη διατήρηση της φύσης.

44. 44
Τα Σύγχρονα μουσεία έχουν αλλάξει
πάρα πολύ το βλέμμα τους, σε
σύγκριση με τα παλιά μουσεία, για να
εντυπωσιάσουν ή να σοκάρουν μερικές
φορές τον θεατή.

45. 45
Helen Mayer Harrison and Newton Harrison,
The Lagoon Cycle, 1974-1984
Helen and Newton Harrison, Tibet is the
High Ground: Part III, 2009, digital mapping
70 x 70 inches
Η Οικολογία αμφισβήτησε τον
ανθρωποκεντρισμό ενός πολιτισμού, που
βασίζεται στην αντικειμενοποίηση και την
εκμετάλλευση της φύσης.

46. 46
Matko Vekic, Mountain (2000)
Καταγγέλλει την
εμμονή μας με την
ταξινόμηση και
χαρτογράφηση της
φύσης ως όργανο του
ορθολογισμού και της
κυριαρχίας.

47. 47
Goldsworthy, Icicle Star, 2003
Τα εφήμερα έργα καταγράφονται φωτογραφικά . Οι διαδικασίες μέσω των οποίων
τελικά εξαφανίζονται παραμένουν σιωπηρές και αθέατες.

48. 48
Anya Gallaccio (Ephemeral art)
Τα οργανικά στοιχεία υποβάλλονται
σε μια διαδικασία μετασχηματισμού,
ακόμη και καθώς αυτά εκτίθενται.

49. 49
Robert Irwin, Getty garden
Έργα τέχνης
παραγγέλλονται από
μουσεία, για να
βελτιώσουν το
περιβάλλον τους.

50. 50
Martin Puryear , «Το προφίλ», Getty Center
Οι καμπύλες γραμμές του έργου έχουν μια "φωτεινή και ευάερη"
ποιότητα, που κεφαλαιοποιεί τα γύρω βουνά και τη θέα στον ωκεανό.

51. 51
Οι θεατές σήμερα χρησιμοποιούν
διαφορετικά κριτήρια για την
αξιολόγηση των έργων τέχνης από τα
κριτήρια που χρησιμοποιήθηκαν στο
παρελθόν. Αντί να ρωτούν "Μου αρέσει
το πώς αυτό φαίνεται;", οι θεατές θα
μπορούσαν να ρωτούν, «Μου αρέσει η
ιδέα που αυτός ο καλλιτέχνης
παρουσιάζει;"
Έχοντας ανοιχτό το μυαλό μας ας
ξεκινήσουμε μία πορεία για την
κατανόηση, και ακόμη την εκτίμηση, της
τέχνης της δικής μας και κάθε εποχής!
Με αυτά τα εφόδια ας ψάξουμε να
βρούμε δρόμους για να εντάξουμε την
κάθε μορφή τέχνης στην Περιβαλλοντική
Εκπαίδευση, στην Εκπαίδευση για την
Αειφορία.

52. 52
• Αριστοτέλης, Άπαντα- 7 Ηθικά Νικομάχεια, Κάκτος-Οδυσσέας Χατζόπουλος, 1993, Αθήνα.
• Boardman John, Ελληνική πλαστική – Αρχαϊκή περίοδος, 1982, εκδ. Καρδαμίτσα.
• Γιαννακόπουλος Κωνσταντίνος, , Ο Αριστοτέλης ως παιδαγωγός και ως δάσκαλος, εκδ., 1961, Θεσσαλονίκη.
• Ελύτης Οδυσσέας, Εν λευκώ, Αθήνα.
• Καρούζος Χρήστος, Αρχαία Τέχνη – ομιλίες μελέτες, Εκδοτική Ερμής, 1981, Αθήνα.
• Λογγίνος Διονύσιος, ερμηνευτική έκδοση Μ.Ζ. Κοπιδάκης, Περί ύψους, Ελληνικά Βικέλαια Βιβλιοθήκη, 1990, Ηράκλειο, Κρήτης.
• Πικιώνης Δημήτρης, Κείμενα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα.
• Πλάτων, Απολογία Σωκράτους – Φαίδρος – Ίππαρχος, Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια, Κουράβελος, Αχείμαστος, Πετρίδης, Βιβλιοθήκη των Αρχαίων
Συγγραφέων 27-IZ, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα.
• Τσάτσος Κωνσταντίνος, 9η έκδοση, Η κοινωνική φιλοσοφία των Αρχαίων Ελλήνων,Εστία, 2005, Αθήνα.
• Χατζηκυριάκος- Γκίκας, , Η γέννηση της Νέας Τέχνης, Αστρολάβος/ Ευθύνη, 1987, Αθήνα.
• Beardsley M., (1989), Ιστορία των αισθητικών θεωριών, ΝΕΦΕΛΗ
• Kadinky W., (1981), Για το πνευματικό στην τέχνη, ΝΕΦΕΛΗ
• Ouspensky L.-Lossky V. : The meaning of the icons, svs press
• Εκδοτική Αθηνών: Βυζαντινές Τοιχογραφίες
• Κόρδης Γ.(2000), Εν ρυθμώ, εκδ. Αρμός
• Κόρδης Γ. (2001), Οι προσωπογραφίες του Φαγιόυμ και η Βυζαντινή εικόνα, εκδ. Αρμός
• Κόρδης Γ. (2009), Αυγοτέμπερα με υποζωγράφιση, εκδ. Αρμός
• Σκλήρης Στ.: Εν εσόπτρω, εκδ. Γρηγόρης
• Carlson, Allen, (2002), Aesthetics and the Environment: the Appreciation of Nature, Art and Architecture, Routledge: London and New York, 4.
• Mitchell, W.J.T., (1994), Landscape and Power, University of Chicago Press: Chicago and London, 1.
• Wallis, Brian, (2003) 'Survey', in Land and Environmental Art, edited by Jeffery Kastner, Phaidon: London and New York, 25.
• Gablik, Suzi, (1998), The Reenchantment of Art, Thames and Hudson: London and New York, 1991; reprinted, 125.
• Gablik, Suzi, (1995, paperback 1997), Conversations before the End of Time, Thames & Hudson: London and New York, 244.
• Willoughby, Sharp, (1970), Notes towards an Understanding of Earth Art, in Land and Envrionmental Art, 200.
• Schama, Simon (1995), Landscape and Memory, New York, 10.
• Steven Adams and Anna Gruetzner Robins, eds, (2000), Gendering landscape art (Manchester University Press: Manchester,1.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ