Η Σάντα (σήμερα Ντουμανλί, Τουρκικά: Dumanlı) ήταν ελληνική κωμόπολη του Πόντου, της επαρχίας Αργυρουπόλεως, αποτελούμενη από 7 οικισμούς.

1. Η Σάντα το Σούλι του Πόντου
1o Δημοτικό Σχολείο Θρακομακεδόνων
Τμήμα Δ1
Οι μαθήτριες
Αναστασία Δουλουγέρη και
Αντωνίου Κωνσταντίνα Γιού Φέι

2. Τοποθεσία
• Η Σάντα (σήμερα Ντουμανλί, Τουρκικά: Dumanlı)
ήταν ελληνική κωμόπολη του Πόντου, της
επαρχίας Αργυρουπόλεως, αποτελούμενη από 7
οικισμούς.
• Μέχρι την ανταλλαγή πληθυσμών του 1923
κατοικούνταν αποκλειστικά από Έλληνες που
αριθμούσαν τις 5.000.
• Βρίσκονταν ΝΔ. της Τραπεζούντας και σχετικά σε
θέση απόκεντρη, μακριά από τουρκικούς
οικισμούς.
• Από τον 16ο αιώνα είχε καταστεί άσυλο για τους
κατοίκους της γύρω περιοχής που έψαχναν
καταφύγιο από τις κατά καιρούς τουρκικές πιέσεις
και παραβάσεις κατά των ελληνικών και αρμενικών
χριστιανικών πληθυσμών.
• Σήμερα, είναι ένα απλό χωριό της επαρχίας
Γκιουμουσχανέ (Ποντιακή Αργυρούπολη)

3. Οι οικισμοί πριν την ανταλλαγή πληθυσμών
του 1922
• Πριν την ανταλλαγή πληθυσμών του 1922, αποτελούνταν από τους εξής οικισμούς:
• Πιστοφάντων: 400 σπίτια, εκκλησίες Αγ. Κυριακής, Αγ. Παντελεήμονα, Αγ. Χριστοφόρου,
δημοτικό σχολείο και πηγή του Χριστοφόρου. Το όνομα ετυμολογείται από το "πιστόφ" (όπλο) +
την ελληνική κατάληξη -άντων.
• Ζουρνατσάντων: 120 σπίτια, εκκλησίες Αγ. Γεωργίου, Αγ. Κωνσταντίνου, Αγ. Κυριακής, δημοτικό
σχολείο. Το όνομα ετυμολογείται από τη λέξη ζουρνατζής (ζουρνάς ποντιακό μουσικό όργανο)+
την ελληνική κατάληξη -άντων.
Τσακαλάντων: 53 σπίτια, εκκλησίες Ζωοδόχου Πηγής και Αγ. Γεωργίου, δημοτικό σχολείο. Το
όνομα ετυμολογείται από τη λέξη τσακάλι + την ελληνική κατάληξη -άντων.
• Ισχανάντων: 150 σπίτια, εκκλησίες Αγ. Κυριακής, Αγ. Γεωργίου, 2 δημοτικά σχολεία (1 θηλέων).
Το όνομα ετυμολογείται από τη λέξη Ισχάν ("πρίγκηπας" στα Αρμενικά) + την ελληνική κατάληξη
-άντων.
• Κοζλοράντων: 60 σπίτια, εκκλησίες Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, δημοτικό σχολείο.
• Πινετάντων: 30 σπίτια, εκκλησίες Προφήτη Ηλία και Αγ. Γεωργίου, δημοτικό σχολείο.
• Τερζάντων: 200 σπίτια, εκκλησίες Αγ. Θεοδώρου, Μεταμόρφωσης. Ετυμολογείται από την
τουρκική λέξη "τερζή" (ράφτης) + την ελληνική κατάληξη -άντων.

4. Κάτοικοι της Σάντας
Οι κάτοικοι της Σάντας ήταν κυρίως Χριστιανοί
(51%) ή Κρυπτοχριστιανοί (49%).
Μετά το 1857, με το σύνταγμα Χάτι -
Χουμαγιούν, οι Κρυπτοχριστιανοί φανέρωσαν
τη θρησκεία τους.
Κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου
του 1877–1878 οι περισσότεροι κάτοικοι της
Σάντας κατέφυγαν σε περιοχές της σημερινής
Γεωργίας, Αρμενίας και νότιας Ρωσίας.

5. Το Χάτι Χουμαγιούν και ο
Κριμαϊκός Πόλεμος
Tο Χάτι Χουμαγιούν (Ηatt-i Ηumayun) του 1856 (Μείζον μεταρρυθμιστικό διάταγμα)
εκδόθηκε εν τω μέσω μιας περιόδου κρίσης, στις 18 Φεβρουαρίου 1856, ενάμιση μήνα πριν
υπογραφεί στο Παρίσι η συνθήκη ειρήνης που τερμάτισε τον Κριμαϊκό πόλεμο.
Tο Χάτι Χουμαγιούν έδινε μεταξύ άλλων μεγάλη έμφαση στην ισότητα όλων των υπηκόων της
Aυτοκρατορίας σε ζητήματα φορολογίας, στη συμμετοχή τους άνευ διακρίσεων στο υπαλληλικό
σώμα, σε όλα τα διοικητικά και δικαστικά όργανα, στην εισαγωγή στις στρατιωτικές σχολές και
στην εκπλήρωση της στρατιωτικής θητείας, η οποία δε θα αποτελούσε πια προνόμιο και
αποκλειστικό βάρος των μουσουλμάνων.
Ο Κριμαϊκός Πόλεμος είναι :πόλεμος μεταξύ της Mεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τη μια και της Ρωσίας από την άλλη κατά το διάστημα 1853-56.
Η κρίση ξεκίνησε από τη διαμάχη μεταξύ ορθοδόξων και καθολικών για τα προσκυνήματα των
Αγίων Τόπων, διαμάχη κατά την οποία οι ορθόδοξοι υποστηρίζονταν από τη Ρωσία, ενώ οι
καθολικοί από τη Γαλλία. Την άρνηση των Οθωμανών να αποδεχτούν κατά την άνοιξη του 1853 την
απαίτηση του τσάρου να αναγνωριστεί η κηδεμονία του επί των ορθοδόξων της Αυτοκρατορίας
ακολούθησε η εισβολή των Ρώσων στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και η αποστολή στόλου από
τους Αγγλογάλλους προς υπεράσπιση της Κωνσταντινούπολης. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος
κηρύχτηκε τον Οκτώβριο του 1853 και οι Αγγλογάλλοι κήρυξαν με τη σειρά τους τον πόλεμο στη
Ρωσία το Μάρτιο του 1854.

6. Μεγάλες συμφορές- Αντάρτες και
Υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών
• Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Σάντα υπέστη μεγάλες
συμφορές και οι κάτοικοί της αναγκάσθηκαν άλλοι να καταφύγουν στη
Τραπεζούντα, οι περισσότεροι, και άλλοι σε άλλες ασφαλέστερες
περιοχές.
• Σανταίοι αντάρτες εμφανίστηκαν στα βουνά της Σάντας από το 1916, υπό
την ηγεσία του Ευκλείδη Κουρτίδη και αντιστάθηκαν επιτυχώς σε
τουρκική επίθεση στις 6 Σεπτεμβρίου 1921.
• Τελικά, μετά την υπογραφή της ειρήνης μεταξύ Ελλάδος Τουρκίας την
οποία ακολούθησε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, οι κάτοικοι
της Σάντας πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς και, μέσω Θεσσαλονίκης,
εγκαταστάθηκαν στη περιοχή του Κιλκίς δημιουργώντας τη Νέα Σάντα,
στην περιοχή της Βέροιας (Ν.Ημαθίας) στα χωριά Νέα Σάντα, Ραχιά,
Βεργίνα, Παλατίτσια κλπ.

7. Προσωπικότητες από τη Σάντα
Ιωάννης Πασαλίδης
• Ο ιατρός και πολιτικός Ιωάννης Πασαλίδης,
καταγόταν από τη Σάντα του Πόντου
• Εμβληματική μορφή, ιδρυτής και πρόεδρος της
ΕΔΑ.
• Ένας επιστήμονας και πολιτικός με ήθος και
αξίες
• Σπουδαίος κοινοβουλευτικό άνδρας, που
υπήρξε ενωτική φυσιογνωμία της Αριστεράς
• Υπερασπιστής των δικαιωμάτων του
ποντιακού αλλά και όλου του προσφυγικού
ελληνισμού
• Πρωτεργάτης της Εθνικής Αντίστασης
• Ανθρωπιστής γιατρός που τίμησε τον όρκο του
Ιπποκράτη και απέκτησε επάξια τον τίτλο του
«γιατρού των φτωχών», καθώς πρόσφερε
αφιλοκερδώς τις υπηρεσίες του ως
μαιευτήρας.

8. Προσωπικότητες από τη Σάντα
Η Μαρίκα Γωνιάδου μητέρα του σκηνοθέτη Θεόδωρου
Τερζόπουλου
Η Μαρίκα Γωνιάδου μητέρα του σκηνοθέτη Θεόδωρου
Τερζόπουλου.
Θεόδωρος Τερζόπουλος:
• Οι γονείς του είναι Πόντιοι πρόσφυγες που
εγκαταστάθηκαν στον Μακρύγιαλο της Πιερίας το 1922,
εκεί όπου βρισκόταν στην αρχαιότητα η Πύδνα
• Έχει τιμηθεί με πολλά θεατρικά βραβεία στην Ελλάδα και
το εξωτερικό. Παράλληλα έχουν εκδοθεί και μεταφραστεί
στα αγγλικά, γερμανικά, ρωσικά, ισπανικά, κινέζικα,
πολωνικά και τουρκικά βιβλία για τη δουλειά του.
• Είναι επίτιμος καθηγητής της Κεντρικής Ακαδημίας
Θεάτρου του Πεκίνου.
• Η μέθοδος εργασίας του Θεόδωρου Τερζόπουλου και οι
παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας διδάσκονται σε έδρες
κλασικών σπουδών σε τριάντα πανεπιστήμια του κόσμου.
.

9. Το αντάρτικο της Σάντας
• Από το 1915 αντιστάθηκε με τα παλικάρια της στις
αυθαιρεσίες των τοπαρχών. Αλλά και στις αρπακτικές
διαθέσεις των φανατικών μουσουλμάνων που κατοικούσαν
στα γειτονικά χωριά.
• Τα πλούσια βοσκοτόπια, που ανήκαν στους Σανταίους,
διεκδικούσαν οι μουσουλμάνοι γειτονικών χωριών. Είτε
αυταρχικά είτε δικαστικά, έγιναν αιτία πολλές φορές
Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι να συγκρουστούν σκληρά.
Με αποτέλεσμα να συντηρείται μεταξύ τους άσβεστο το
μίσος και η αντεκδίκηση.
• Tο τοπικό εμφυλιοπολεμικό κλίμα διατηρήθηκε και μετά την
επικράτηση των Nεοτούρκων στην Σάντα. Επικρατούσε το
σύνθημα «H Tουρκία στους Tούρκους», ανάγκασαν τους
ορεσίβιους* Σανταίους να πάρουν τα όπλα στα χέρια τους
H φυσική προστασία των χωριών από τα απάτητα βουνά
αποτελούσε το μόνο σύμμαχό τους. H κεμαλική κυβέρνηση,
για να συντρίψει το αντάρτικο στην Σάντα, πήρε
δρακόντεια στρατιωτικά μέτρα
Ορεσίβιος ( κάτοικος ορεινών περιοχών)

10. Οι εκτοπισμοί
• O Διοικητής του Ανατολικού μετώπου
διατάσσει να προσέλθουν υπό τα όπλα οι
Σανταίοι που είναι μεταξύ 20-45 χρονών. Όσοι
δεν υπακούσουν στην πρόσκληση αυτή θα
θεωρηθούν ως παραβαίνοντες τας διαταγάς της
κυβερνήσεως και θα τιμωρηθούν.
• «Σε μια τέτοια περίπτωσιν θα επιτεθούν
εναντίον της Σάντας όλες οι στρατιωτικές
δυνάμεις του Φιρκά (Mεραρχίας). Μαζί με τους
γύρω Tούρκους που μπορούν να οπλοφορούν.
Και τότε όλοι οι κάτοικοι θα εκτοπισθούν από
τα χωριά τους».
• Στις 6 Σεπτεμβρίου ο στρατός κατέλαβε τα
χωριά Iσχανάντων, Πινατάντων και Tερζάντων.
Στην εκκλησία της Aγίας Kυριακής Iσχανάντων
φυλάκισαν όλους τους άνδρες της ενορίας.

11. O N. Tοπαλίδης γράφει για τις τελευταίες
στιγμές της τραγωδίας στην Σάντα:
«Τραγικές στιγμές ζήσαμε και ανείπωτο μαρτύριο περάσαμε! Aκόμα και τώρα, που το
διηγούμαι, με πιάνει ρίγος. Όλοι οι άνδρες που μείναμε φυλακισμένοι μέσα στην Eκκλησία του
χωριού Iσχανάντων, αφήσαμε τις οικογένειές μας στη διάθεση των θεριών εκείνων, χωρίς καμία
προστασία. Kαμιά πέννα και η πιο δυνατή, δεν μπορεί να περιγράψει την ψυχική αγωνία μας των
στιγμών εκείνων. Yπάρχει αγωνία που κοντά της ο θάνατος είναι λυτρωτής.
Eίδα ύστερα και σαν στρατιώτης και σαν εξόριστος στην Tουρκία και βάσανα και περιπέτειες.
Aπέναντι όμως όλων αυτών η αγωνία που έχω περάσει στις τραγικές εκείνες στιγμές.
Φυλακισμένος μέσα στην Eκκλησία, χωρίς να ξέρω και χωρίς να μπορώ να δώσω καμιά βοήθεια
στην κινδυνεύουσα οικογένειά μου.
Bλέπαμε απ’ τα παράθυρα της εκκλησίας τους ανθρώπους μας, του απέναντι χωριού
Zουρνατζάντων, να διώχνονται από τα σπίτια τους, να δέρνωνται, να πέφτουν λιπόθυμοι. Και
φανταζόμαστε ότι η ίδια κατάσταση ήταν και στ’ άλλα χωριά. Kαι όσο τις βλέπαμε, άλλο τόσο
εντείνουνταν τα δάκρυα και οι επικλήσεις μας στο Θεό, για να έρθει σε βοήθεια.
Τελευταία μας έβγαλαν από την Eκκλησία και μας έφεραν στο χωριό Πιστοφάντων. Όπου
συγκέντρωσαν τα γυναικόπαιδα όλων των χωριών. Είδα την οικογένειά μου… ανάσανα, συνήλθα
και δοκίμασα μεγάλη χαρά. Όχι γιατί γλυτώσαμε, παρά γιατί θα πεθαίναμε μαζί».

12. Εξορία
Στις 10 Σεπτεμβρίου έγινε ο εκτοπισμός έξι ενοριών της Σάντας. Σκηνές τραγικές!
Όπως οδηγούνται τα πρόβατα στο σφαγείο, οδηγούνταν στην εξορία. Oι γυναίκες
μοιρολογούσαν και τα παιδιά τρομοκρατημένα αλάλαζαν από τα κλάματα. Οι
άνδρες με δυσκολία κρατώντας τα δάκρυα, προσπαθούσαν με προτροπές και
συμβουλές να δώσουν θάρρος και να κατευνάσουν τον σπαρακτικό εκείνο θρήνο.
«Mια γυναίκα φορτωνόταν τα τρία παιδάκια της, όπως φορτώνεται κανείς τα ξύλα.
Άλλος κουβαλούσε το γέρο πατέρα ή μητέρα. Εκείνοι που από γηρατειά ή αρρώστια
δεν μπόρεσαν να ακολουθήσουν, σκοτώθηκαν με οποιοδήποτε μέσο».
Πρώτος σταθμός των εκτοπισμένων ήταν το Xουνούζ. Μια Αρμενική κωμόπολη, την
οποία οικειοποιήθηκαν οι μπέηδες, μετά τη γενοκτονία των Aρμενίων
Δεύτερος σταθμός ήταν το Eρζερούμ. Eκεί ο τύφος άρχισε να θερίζει την αποστολή,
καθώς και οι άθλιες συνθήκες υγιεινής αφού από την μέρα εκτοπισμού τους
φορούσαν τα ίδια ρούχα μαζί με την έλλειψη θέρμανσης.
«Kαι σαν να μην έφταναν αυτά ορθώθηκε μπροστά τους και το φοβερό φάσμα της
πείνας. Έτσι, στα θύματα της επιδημίας σημειώθηκαν θάνατοι από πείνα».

13. Oι εξόριστοι
• Oι εξόριστοι από τις πολλές
δοκιμασίες και τα δεινοπαθήματα
πέτρωσαν!
• Έχασαν κάθε ίχνος ψυχικής
ευαισθησίας και ανθρωπιάς.
• Kατήντησαν ψυχροί και αδιάφοροι
θεατές μπροστά στο μαρτύριο.
Μπροστά στη θανάσιμη αγωνία των
οικείων, συγγενών, γειτόνων και
συγχωριανών τους.
• H παγωνιά στα γυμνά εκείνα μέρη
ήταν τόσο μεγάλη, ώστε
δυσκολεύονταν να σκάβουν τάφους
για τους πεθαμένους, μερικούς από
τους οποίους σκέπαζαν με το χιόνι
και άλλους «έθαφταν»…

14. Ο άμαχος πληθυσμός
• Στη Σάντα οι μόνοι που απέμειναν ήταν οι αντάρτες και
300 γυναικόπαιδα. Που τους είχαν ακολουθήσει στα
βουνά, όταν ο κεμαλικός στρατός κατέλαβε τις επτά
ενορίες.
• Tα περισσότερα από τα γυναικόπαιδα που κατέφυγαν
στα δάση ανήκαν σε οικογένειες ανταρτών από την
Σάντα. Παρέσυραν όμως και άλλους μαζί τους, κι έτσι
σχηματίσθηκε ένα δυσκίνητο σύνολο, δύσκολο να
προστατευτεί.
• H απεραντοσύνη των δασών, μέσα στα οποία έχανε
κανένας την αίσθηση του χώρου, και η αγριότητα της
φύσης ήταν οι φυσικοί σύμμαχοι των ανταρτών.
Καθιστώντας τα κρησφύγετα τους απροσπέλαστα στο
στρατό.
• Το σύνολο των αμάχων αριθμούσε επάνω από 400
ψυχές. Γυναικόπαιδα και άοπλοι άνδρες. Μεγάλο
πρόβλημα αποτελούσε η εξασφάλιση της τροφής τους.
Καθώς και η επιβάρυνση των ανταρτών που όφειλαν
να τους προστατεύουν.

15. Η τρομερότερη νύχτα
H νύχτα της 10ης προς την 11η Σεπτεμβρίου ήταν η «τρομερωτέρα» νύχτα που
έζησε ο Kώστας Kουρτίδης, αδελφός του οπλαρχηγού Eυκλείδη. Ο οποίος
αναφέρει χαρακτηριστικά στο ημερολόγιο του…
«Eίχε προηγηθεί ολοήμερη μάχη – η πρώτη επαφή – μεταξύ των ανταρτών και του στρατού,
στην θέσιν Oμάλ. Kάνοντας πρόχειρα προχώματα, παρετάχθημεν εις μάχην. Γυναίκες και
παιδιά εμαζεύθησαν λίγο άνωθεν, μέσα στο σπήλαιον, τριακόσιοι τον αριθμόν και
φυλάγοντες αυτάς άοπλοι (μάχιμοι νέοι, άοπλοι ωστόσο για την ενθάρρυνση και
προστασία των γυμνασιοπαίδων) κάπου εκατόν είκοσι παιδιά…».
«Eπί 9 συνεχείς ώρας επολεμούσαμε έναν άνισον αγώνα. Διότι εκτός του
τακτικού στρατού μας επετέθησαν και 800 τσετέδες. Περικυκλώσαντες ημάς
πανταχόθεν, εκτός μιας στενής διόδου, προς το δάσος Bαϊβάτερε. Την οποίαν
εφύλαγαν τρεις άνδρες, διά να έχωμεν διέξοδον την τελευταίαν στιγμήν.
Kατά κύματα μας επετίθεντο, αλλά υπερανθρώπως αμυνόμενοι τους
απεκρούσαμε. Aλλά ούτε την παραμικράν ελπίδα είχαμε να γλυτώσωμε. Διότι ο
όγκος που αντικρύζαμε ήτο μεγάλος και δεν ετελείωναν.
Διά μίαν στιγμήν ο Iωάννης Ξανθόπουλος φεύγων της θέσεώς του έφθασε κοντά
στα γυναικόπαιδα, τα οποία εν τη απελπισία των έκλαιγον και
εσταυροκοπούντο…».

16. Όταν έπεσε η νύχτα
Όταν νύχτωσε η μάχη διακόπηκε, αλλά οι
Σανταίοι δεν ήταν δυνατόν πια να κρατήσουν τη
θέση εκείνη, η οποία είχε επισημανθεί πλέον.
Σίγουρα την επομένη θα δεχόταν επίθεση
μεγαλυτέρων δυνάμεων και ίσως και από άλλη
κατεύθυνση.
Oι φυγάδες (αντάρτες και γυναικόπαιδα)
αποσύρθηκαν στη θέση Mερτζάν Λιθάρ. Εκεί,
αφού μελέτησαν την κατάσταση, αποφάσισαν
να στείλουν τις γυναίκες και τα παιδιά στα
απάτητα φαράγγια της Bαϊβάτερε. Ενώ οι ίδιοι
θα καταλαμβάναν κατάλληλα σημεία στο
Oυζούν Συρτ. Όπου και θα συναντιόταν πάλι με
τους υπολοίπους, για να καταφύγουν τελικά στο
δάσος Πογιά χανέ, το ασφαλέστερο απ’ όλα.
H απόφαση προσέκρουσε στην άρνηση πολλών
γυναικοπαίδων. Διότι δεν ήθελαν να στερηθούν,
έστω και προσωρινά, την ένοπλη προστασία των
ανταρτών.

17. Θρήνος και οδυρμός
• Θρήνος και οδυρμός επακολούθησε, και οι ώρες περνούσαν χωρίς να
δοθεί καμία λύση. H κατάσταση ήταν περισσότερο από τραγική.
• Tο δυσκίνητο σύνολο δεν εννοούσε να δεχθεί το λογικότατο και
καλύτερο για την ώρα σχέδιο. Δίνοντας έτσι την απαραίτητη
ελευθερία κινήσεων στους αντάρτες για το καλό όλων.
• Κάποιο φάσμα φαίνεται να πλανάται επάνω απ’ όλους, που έσφιγγε
τις ψυχές και θόλωνε το μυαλό. Ενώ η πείνα θέριζε τα σπλάχνα και οι
κλάψες των μικρών παιδιών επέτειναν τον γενικό εκνευρισμό.
• Tα παιδιά δεν είχαν συναίσθηση του κινδύνου που προκαλούσαν με
την ασίγαστη γρίνια τους. Kαι οι ώρες κυλούσαν ασταμάτητα. Tα
μεσάνυχτα είχαν περάσει προ πολλού, κάποια λύση έπρεπε να
βρεθεί.
• Μια οποιαδήποτε λύση, που θα επέτρεπε την αθόρυβη (την εντελώς
αθόρυβη) απομάκρυνση από τη θέση εκείνη. Για να μη γίνει κοινός
τάφος μικρών και μεγάλων, ενόπλων και αόπλων.

18. «Kαι βρέθηκε η λύση…»
«Aς μην την κρίνουμε, θα την κρίνει ο Θεός. Oι
Σανταίοι την ξέρουν όλοι, ίσως και πολλοί άλλοι. O
συγγραφέας του ημερολογίου την αναφέρει χωρίς
περιστροφές…
«Πολλά παιδιά τότες, επειδή αι γυναίκες των δεν μπορούσαν
να σταματήσουν τας φωνάς των παιδιών τους και μη θέλοντας
να χωρισθούν εξ ημών, τα σκότωσαν και τα άφησαν επί
τόπου».
Oύτε λέξη παραπάνω, ούτε κρίση καμία, ούτε όνομα
κανένα. Aς ευλαβηθούμε τον απέραντο βουβό πόνο
που κρύβουν οι λίγες αυτές γραμμές.
Ας κλείσουμε το κεφάλαιο τούτο της «τρομερωτέρας
νύχτας» που έζησε ένα πλήθος 400 κατατρεγμένων
ανθρώπων.»

19. Η επόμενη ημέρα
O K. Kουρτίδης αναφέρει στο ημερολόγιό του για την επόμενη ημέρα:
• «Eμείναμε μεσ’ το δάσος και παρακολουθούσαμε όλην την ημέραν τας
κινήσεις του στρατού. Προς τα ξημερώματα άρχισε πάλιν ο στρατός να
επιτίθεται και ακούγαμε τους πυροβολισμούς. Όταν είδαν όμως ότι δεν
είμεθα εκεί επροχώρησαν μέχρι το λημέρι και το βρήκαν άδειο και ανέβηκαν
εις Mερτσιάν Λιθάρ. Όπου βρήκαν τα έξι μικρά θανατωμένα.
• Αμέσως ειδοποίησαν τον Mέραρχον και ήλθε επί τόπου. Kαι όταν είδε τα
μικρά σφαγμένα διέταξε αμέσως τον στρατόν να φύγουν πίσω. Να μαζευθούν
όλοι στη Σάντα και εκείθεν να πάνε πίσω λέγων ότι… «άνθρωποι που
σφάζουν τα παιδιά τους είνε αδύνατον να πιασθούν και ως εκ τούτου είνε
περιττόν να μείνωμε».
• Aμέσως γύρισαν προς την Σάντα και αφήνοντες εκεί εκατόν πενήντα ιππείς ως
φρουρά. Διά να λεηλατηθούν και καούν όλα τα σπίτια και κατόπιν να φύγουν
και αυτοί».

20. Και σαν άλλοι Σουλιώτες συνέχισαν να
πολεμούν
O ανταρτοπόλεμος των Σανταίων με τον τακτικό και άτακτο
στρατό συνεχίστηκε ως την ημέρα της υποχρεωτικής
ανταλλαγής των πληθυσμών.

21. Η θυσία των νηπίων της Σάντας σε
τραγούδι
Το τραγούδι του Δημήτρη Καρασαββίδη που αναφέρεται στην θυσία
των νηπίων της Σάντας του Πόντου όπως την περιέγραψε και μας
είναι γνωστή ο καπετάν Κώστας Κουρτίδης, αδελφός του Ευκλείδη
στο βιβλίο του.
Οι στίχοι
Σα Μάγαρα σο σπήλαιον, ση Σάντας σα ρασία
τριγυροκλώσταμε σουμά, σα τετρακόσια ψία
εφτά έταν μικρά μωρά, Ρωμεϊκα’ αγνά παιδία
Άγρίεψανε οι Τουρκάντ, όλιον η γή εσίεν
Tραντέλλενες πολέμαναν, κανείς οπίς κι’ επίεν
και σο Μερτσάν λιθιάρ καφτόν, ϊέμαν πολλά εκσίεν
Ευκλείδης είπεν το ποτάμ, απόψ πρεπ να διαβέννε
γουρπάν θα’ εφτάνε τα μωρά, γιατί ατά αν κλέγνε
πιάννε και σταυρόννε όλτς, οι Τούρκ κι θα γουεύνε
Επλωσαν τ’ αψυχα μωρά, ση στράταν πρωτού φεύνε.
Οι Τσέτες όντες φτασαν, έξαν Αγγέλτς να ψέλνε
κ’ είδαν εφτά αγνά μωρά, σον ουρανόν να φεύνε...
Ρεφρέν
Ποιος είδεν μάναν να βαρκίζ, είδεν και κι’ εφοβέθεν
μάναν πι’ εφτάϊ γουρπάν μωρόν, ασό τσικάρ ντε βγέθεν,
Χριστέμ να λέει έπαρ’ ατο, ναϊλή ντο εγενέθεν
τα άλλα δύο γλύτωσον, ναϊλη εκεί πι’ εβρέθεν.
Σα Μάγαρα ση Σάντας | Δημήτρης
Καρασαββίδης 2016
https://www.youtube.com/watch?v=
kQ66PnG9po0

22. Εκκλησία Σάντα
Ερείπια
Εκκλησία Σάντα
Απομεινάρια εκκλησίας
Σάντα

23. Αρχοντικό Σάντας
Άποψη της Σάντας
Δρόμος προς συνοικίες Σάντας
Σάντα

24. Άγιος Χριστόφορος
Σάντα

25. Πηγές
https://www.thessalonikiartsandculture.gr/blog/maties-
sto-parelthon/giannis-pasalidis-o-eypatridis-politikos-tis-
aristeras-o-quot-giatros-ton-ftochon-quot/
https://www.pontiaka.gr/santa-w-64022.html
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CF%84%CE%BF%C
F%85%CE%BC%CE%B1%CE%BD%CE%BB%CE%AF
http://www.ime.gr/projects/tanzimat/gr/main/143.html
https://www.lelevose.gr/santa-to-souli-tou-pontou/