1. PUNE ME PROJEKT
Myzeqeja
Myzeqeja është krahinë në Shqipëri. Treva e Myzeqesë së Madhe shtrihet nga jugu me
lumin Seman, nga veriu me lumin Shkumbin, nga lindja fillon me kodrat e Daresisë dhe
në perëndim me detin Adriatik ku gjenden komunat e Libofshes dhe Divjakës. Ajo
përfshin një popullsi prej afro 200 mije banorësh. Myzeqeja të kujton familjen princërore
të Muzakajve, e cila ka qenë sundimtare e kësaj krahine gjatë shekujve të XIV dhe XV.
Mendojmë se nga emri i Muzakajve doli edhe emri i sotëm i fushës së madhe të
Myzeqesë. Tek ky mendim të shpie edhe një dokument venedikas i 28 prillit 1412. Në
këtë dokument, emri i kësaj fushe është Muzakia. Ky toponim, ndër më të mëdhenjtë në
Shqipëri, arriti deri në ditët tona në saj të autoritetit dhe ndikimit që ka pasur familja
princërore e Muzakajve, e cila ka luajtur një rol të rëndësishëm ekonomik gjatë mesjetës.
Edhe në një dokument tjetër venedikas të 13 qershorit të vitit 1382 përmendet për herë të
parë "Kulla e Pirgut" në jug të Karavastasë. Ishte Nikolla Muzaka ai, që e pa të
nevojshme ndërtimin e një fortifikimi të tillë për të mbrojtur skelën lumore me të njëjtin
emër, Skela e Pirgut të Myzeqese.
Myzeqeja ne 100 vjet histori
Në fillimet e shek. XIX-të, treva e Myzeqesë përmendet si një trevë aktive dhe e populluar. Rreth
vitit 1835, Myzeqeja e Lushnjes njihet në dokumentat Osmane me Kryengritjen e madhe të
Myzeqarëve kundër pushtuesve Osman. Në vitin 1840 kjo lëvizje fshatare antiosmane, përfshiu
rreth 22 çifliqet e Karatoprakut në zonën e bregdetit midis dy grykëderdhjeve të Semanit dhe
Shku-mbinit. Kjo lëvizje antiosmane udhëhiqej nga pleqësia e kësaj zone, të cilët rea-lizuan një
rezistencë të fuqishme të bujqëve myzeqarë kundër sunduesve Os-man, duke mos shlyer
detyrimet e taksat ndaj pushtetit, madje duke rrahur dhe taksidarët. Stambolli kërkoi dënimin e 5
drejtuesve të Karatoprakut siç ishin: Jorgji Perriu, Mançe Malko, Sul Sinani, Met Roshe dhe një
klerik ortho-dhoks i quajtur Papa Jorgji.
Çetat e para për liri
Nga fundi shekullit të XIX-të dhe fillimet e shekullit të XX-të në Myzeqenë e Lushnjes lindën çetat
e para me luftëtarë patriot si: Çeta e Karbunarës e drejtuar nga patrioti Taulla Sinani, Çeta e
Karatoprakut në zonën bregdetare e drejtuar nga kleriku patriot Ikonom Kozma Dhima, Çeta e
Ngurrëz-Bubullimës e Kolonjës e drejtuar nga patriotët Jashar Blezencka, Llazar Bozo dhe
Hajdar Ngurrëza, si dhe Çeta e Krutje-Fiersheganit e drejtuar nga Lam Shtëmbari dhe Pal
Kadillari. Krijimi i këtyre formacioneve me luftëtarë, e zgjeroi më tej rezi-stencën kundër
pushtuesve osman. Në këto luftra u shquan dhe patriot të tjerë si: Jovan Ndreko, Jakov Bozo,
Nasi Lepuri, Jorgji Dhamo, Selim Rredhi, Tun Gjergji, Gaq Gradishta, Llambi Pambuku, Hamit
Hasko e të tjerë.
2. Rrugëtimi historik i Ismail Qemalit nëpër Myzeqe.
Çetat e luftëtarëve myzeqarë kontribuan dhe për ngjarjen e madhe të shpalljes së Pamvarësisë
Kombëtare nga patrioti Ismail Qemal Vlora, të cilin e siguruan në rrugën e kalimit të tij në Myzeqe me
patriotët që e shoqëronin, duke mbështetur totalisht aktin e shpalljes së Pamvarësisë dhe krijimin e
shte-tit shqiptarë në 28 nëntor 1912. Në këtë ngjarje të madhe kontribuan dhe dy firmëtarë nga
Myzeqeja e Lushnjes, Nebi Sefa dhe Qemal Bej Karaosmani.
Dritë dhe shpresë.
Në vitin 1907 në Lushnje u tentua të hapej një shkollë shqipe me 26 nxënës në hanin e patriotit Nebi
Sefa, por nënprefekti i asaj kohe Eman Naili me origjinë armene, e mbylli atë me dhunë, ku arrestoi dhe
vëllezërit Nebi dhe Abaz Sefën duke i interrnuar në burgun e Janinës. Në vitin1912 nënprefekt në
Lushnje ishte Emin Vokopola deri në prill 1913 dhe më pas Qeveria e Ismail Qemalit emroi nënprefekt
Qazim Kokoshin. Nga viti 1913 deri në vitin 1927 kur nënprefekt ishte Shefqet Dibra, në nënprefekturën
e Lushnjes kishin kaluar mandatet e tyre 9 nënprefektë. Në këtë periudhë u ndërtua godina e re e
nënprefekturës.
Kryengritja Antizogiste të Fierit e vitit 1935.
Në vitin 1935 shumë patriotë të Myzeqesë së Lushnjes mbështetën totalisht Kryengritjen Antizogiste të
Fierit, ku në këtë rezistencë u burgosën nga regjimi i Zogut rreth 40 luftëtarë myzeqarë, midis tyre dhe
disa krerë të lëvizjes patriotike të Lushnjes si, Taulla Sinani, Rahman Uruçi, Llazar Bozo, Hekuran
Manoku e të tjerë, që u dënuan me vdekje. Nga protestat masive të popullit, dënimi i tyre u kthye me
burgime të ndryshme. Hekuran Maneku dhe 9 patriotë të tjerë nga Berati, Skrapari, Fieri dhe
Mallakastra u ekzekutuan.
Shkollat e para.
Shkolla e parë në Myzeqe u hap në Libofshë në vitin 1908 dhe po në këtë periudhë në gjimnazin e
Manastirit të Ardenicës, krahas gjuhës greke zhvillohej dhe mësimi shqip. Në vitin 1912 u hapën shkolla
shqipe dhe në fshatrat Këmishtaj, Ngurrëz, Krutje, Bubullimë, Delisufaj, Shegas, Karbunarë, Zharrnec,
Divjakë e tjera. Mësuesit e parë përmenden, Ikonom Dhima, Jani Minga që ishte dhe drejtor i shkollës
së Manastirit, Rrap Mërtiri, Anastas Laska, Naun Prifti, Aleks Rista, Prof Dani, Tun Gjergji, Themi Koço
Dhima, Maxhit Libohova, Beqir Nova, Jorgaq Semini, Kol Sako, Goni Nushi e të tjerë.
3. Në qytetin e Lushnjes shkolla e parë shqipe u hap në vitin 1913, megjithse mësimi shqip ishte futur
edhe më parë. Nën regjimin e Zogut shumë shkolla u mbyllën dhe për munges kuadri. Në vitin 1935-39
analfabetizmi në Myzeqe përfshinte rreth 85% të popullsisë. Në 1938 shkonin në shkollë për të mësuar
1 në çdo 46.7 banorë, ose rreth 2 veta për 100 banorë.
Lushnja në vitet e Mbretit Zog.
Regjistrimi zyrtar i popullsisë së Myzeqesë së Lushnjes për herë të parë u bë në vitin 1922, duke
përfshirë dhe zonën e komunës së Libofshës që bënte pjesë atëherë në nënprefekturën e Lushnjes, ku
nga ky regjistrim rezultuan rreth 28348 banorë. Kurse qyteti i Lushnjes kishte 1678 banorë. Në këtë
periudhë kjo nënprefekturë përbëhej nga 134 fshatra të ndara në 3 katundari: katundaria e qendrës me
70 fshatra, katundaria e Libofshës me 40 fshatra dhe katundaria e Bubullimës me 24 fshatra. Në vitin
1938, popullsia e rrethit arriti në 46420 banorë, pra me një shtesë prej rreth 18000 banorë. Gjatë viteve
1924-40 në gjithë territorin e Myzeqesë erdhën rreth 500 familje kosovare, që u vendosën në 30
fshatra, po ashtu erdhën dhe shumë familje nga malësit e Skraparit e Gramshit, Vllehë, Çamë e të tjerë.
Myzeqeja në ato vite të Monarkisë Zogiste nuk kishte industri, veç disa mullinjë bloje, që punonin me
ujë në afërsi të lumenjëve e prrenjëve si: në Thanë, Çërragë, Kasharaj, Thanasaj e tjera. Më vonë u
ngritën mullinjë me motor në qytetin e Lushnjes, në Bishqethëm, Bubullimë, Divjakë, Remas, Libofshë.
Në qytet mbizotronte zejtaria, kryesisht bakërr e teneqepunues, prodhim rro-gozash, punishte druri,
këpucarë, rrobaqepës e tjerë. Rreth viteve 1937-38 u ngrit në qytetin e Lushnjes një ofiçinë riparimi
mjetesh dhe centrali elektrik i qytetit, që punonte në darkë me orar të reduktuar 4-5 orë. Në këto
punishte zejtarie punonin disa dhjetra punëtorë.
Mjerim ekstrem.
Në gjendje të mjerueshme ishte dhe shëndeti i popullit. Një plagë e rëndë për myzeqarët ishte
sëmundja e malarjes, e cila çdo vit bënte kërdinë sidomos në fshat. Qeveria e Zogut nuk mori
asnjë masë për ta luftuar këtë murtajë vdekjeprurëse. Në vitin 1938 nga 650 fëmijë fshatarësh
të ekzaminuar në qendrën shëndetësore të Lushnjes, 75.7% e tyre rezultonin të prekur me
malarje. Evidente ishin dhe disa sëmundje të tjera si, tuberkulozi, sifilizi, fruthi, zgjebja e tjera.
Vdekjet në Myzeqe ishin nga më të lartat në Në gjendje të mjerueshme ishte dhe shëndeti i
popullit. Një plagë e rëndë për myzeqarët ishte sëmundja e malarjes, e cila çdo vit bënte
kërdinë sidomos në fshat. Qeveria e Zogut nuk mori asnjë masë për ta luftuar këtë murtajë
vdekjeprurëse. Në vitin 1938 nga 650 fëmijë fshatarësh të ekzaminuar në qendrën shëndetësore
të Lushnjes, 75.7% e tyre rezultonin të prekur me malarje. Evidente ishin dhe disa sëmundje të
tjera si, tuberkulozi, sifilizi, fruthi, zgjebja e tjera. Vdekjet në Myzeqe ishin nga më të lartat në
gjithë Shqipërinë. Gjatë viteve 1936-38, vdekshmëria e popullsisë në këtë trevë arriti në 26
vetë për 100 banore.
4. Ja kur u bë Lushnja qytet…
Rreth vitit 1850, Lushnja njihej si katund. Kishte rreth 17 hane, mbi 57 shtëpi me rreth 500 banorë. Në
vitin 1870 u njoh si qendër administrative e Myzeqesë. Në vjeshtën e vitit 1878 erdhi në Lushnje dhe në
gjithë Myzeqenë, udhëheqësi i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Abdyl Frashëri, për të përçuar vendimet e
kësaj Lidhjeje, për organizimin e nëndegëve të saj, si dhe nxitjen për krijimin e çetave me luftëtarë
patriot për kundër pushtuesve Osman. Rreth vitit 1890 Lushnja kishte 280 shtëpi dhe një popullsi të
përzier me të krishterë e myslimanë. Qendra e banuar e Lushnjes po merte formën e një qyteze të
vogël me rrugë të shtruara me kalldrëm, u ngritë një kishë, një xhami dhe dy teqe. Pranë këtyre kulteve
ishin dhe katër varreza publike të vogla si dhe ekzistonte një treg ku shiteshin e bliheshin prodhime
bujqësore, blegtorale, kafshë e shpendë, si dhe prodhime artizanale. Në vitin 1893 administrata
osmane ndërtoi një godinë për pushtetarët e vendit e xhandermarinë. Rreth këtyre viteve kjo
administrate lëvizi nga Karbunara që ishte dikur si kryeqendër, dhe u vendos në Lushnje që po merrte
formën e një qyteze të vogël.
Kongresi i Lushnjes 1920
Shqipëria ka tri ngjarje kryesore, kulmore dhe shumë të rëndësishme të historisë së saj; Lidhjen e
Prizrenit, Shpalljen e Pavarësisë dhe Kongresin e Lushnjes, i cili merr merita të veçanta, pasi pikërisht
këtu u krijua dhe u arrit bashkimi i ëndërruar i vendit. Ai vazhdoi punimet nga 21 deri më 31 janar të vitit
1920. Në fund të punimeve të kongresit u miratua një akt kushtetues për pavarësinë e plotë të
Shqipërisë si dhe u zgjodh Këshillin e Lartë prej 4 vetash, që do të kryente funksionet e kryetarit të
shtetit dhe një këshill kombëtar me 37 veta. Ai shpalli Pavarësinë, duke hedhur poshtë ç’do vendim apo
mandat të huaj që coptonte Shqipërinë. Kryeministër u zgjodh Sulejman Delvina. Ky kongres e bëri
Lushnjen të njohur në arenën ndërkombëtare, që me vendimet e tij i tha ndal coptimit të Shqipërisë.
Myzeqeja e Lushnjes në këtë Kongres përfaqësohej nga tre delegatë, Ferit Vokopola, Llazar Bozo dhe
Sheh Ibrahim Karbunara. Pak muaj më vonë këtë Kongres e pasoi dhe Kongresi i Arsimit Shqiptar,
organizuar po në qytetin e Lushnjes, që i hapi rrugë një perspektive të mëtejshme zhvillimi për dituri
dhe arsimim të popullit shqiptarë.
Të varfër në një tokë të pasur
Në fillimet e shekullit të XX-të, vendin kryesor në ekonomi e zinte bujqësia. Në Myzeqenë e Lushnjes
ishin gjithsej 63 çifliqe me 15585 ha tokë. Në të gjithë rrethin numëroheshin rreth 250 pronarë tokash,
16 prej të cilëve zotëronin mbi 500 ha tokë secili, 203 pronarë të mesëm që zotronin 1812 ha tokë dhe
31 kulte fetare me 133 ha, nga të cilat Manastiri i Ardenicës zinte vendin kryesor. Ndërsa fshatarët që
ishin vendosur në të ashtuquajtura toka të shtetit, dispononin gjithsej 5640 ha tokë. Ndër pronarët më të
mëdhenj të tokave në Myzeqenë e Lushnjes, përmenden Biçakllinjtë e Elbasanit, që kishin pronë 4
fshatra të Çermës, familja Resulaj në Lushnje, që kishin çiflik të tyre Krutjen e Poshtëme, Lifaj, Zhymin
dhe Fierveizbeun, familja e Këlcyrëve, kishte çiflik fshatin Rrupaj, ndërsa familja Meçe, kishte çiflik
fshatin Fierseman. Prona të mëdha kishin dhe familjet e pasura të Kurtëve në fshatin Ngurrëz,
Kasimbeas e Kadipashaj, familja Xhindole kishte prona në Imësht, Eskaj, Kamçisht, kurse Manastiri i
Ardenicës kishte prona në Bubullimë, Kolonjë, Halilaj, Libofshë e tjera. Bujqit në këto çifliqe të
bejlerëve, u jepnin pronarëve 1/3 e prodhimit dhe1/10 ia jepnin qeverisë. Në ato vite në Myzeqe
mbisundonin mardhëniet feudale në fshat. Fusha e Myzeqesë ishte kryesisht moçalore dhe e pa
bonifikuar, ishte me këneta e moçale dhe pjesa më e madhe e tokave në verë zhuritej për ujë se nuk
5. vaditej. Varfëria e fshatarësisë ishte e tejskajshme. Ajo është përjetuar qartë dhe në vargjet e një
kënge myzeqare:
Më dhe nuse në Myzeqe,
mortja nëne ku më dhe.
Shtypja plisa me varé.
mortja nëne ku më dhe….
Prefekti i Qarkut të Beratit në një telegram drejtuar qeverisë më 13 maj 1938 shkruante: “Po na vijnë
telegrame alarmante që tregojnë mjerimin e popullit të vobekët, i cili shpesh herë ngryset e gdhihet pa
bukë. Kërkon misër, kjo gjendje është dhe në nënprefekturën e Lushnjes “.
LANÇ, një faqe e ndritur e historisë myzeqare
Në këtë gjendje e gjeti popullin e Myzeqesë pragu i Luftës së Dytë Botrore dhe pushtimi fashist italian
në 1939. Populli i Myzeqesë u ngritë i gatshëm për luftë kundër pushtimit fashist. 200 vullnetarë
myzeqarë u nisën të orga-nizuar drejt Durrësit, 300 vullnetarë u bashkuan me forcat e Vlorës dhe të
Beratit pranë ullishtave të Vlorës, dhe qindra të tjerë në grykëderdhjen e Semanit e në bregdetin e
Divjakës. Por mungesa e armëve dhe rënia e shtetit, i lanë ata si dhe shumë luftëtarë të tjerë të
Shqipërisë të tradhëtuar, pasi dhe vet mbreti Zog mori arratinë, duke lënë vendin pa shtet në mëshirën
e fatit. Luftëtarët popullorë u kthyen të dëshpëruar, pa mundur dot ti delnin për zot mbrojtjes së vendit.
Më 8 prill 1939, forcat italiane u dislokuan në qytetin e Lushnjes. Që në ditët e para, okupatori fashist
organizoi në qytetin e Lushnjes seksionin e federatës së partisë fashiste me sekretar federal Ali Bej
Fugën.
Nisi dhe antarësimi në partinë fashiste, ku kryesisht u afruan njerëz nga shtresat e bejlerëve, tregtarëve
dhe disa intelektual të lëkundur, që u vunë në shërbim të fashizmit. Shtresat e pasura kishin dhe
interesa ekonomike për të ruajtur pasuritë e tyre. Po ashtu u antarësuan dhe disa arsimtarë e nëpunës
të administratës shtetrore me detyrim për të mbajtur vendet e punës.
Fashizmi, vëmendjen e përqëndroi veçanërisht për të bërë për vete rininë, duke ngritur disa shoqata si,
Shoqata “Xhovani fashista” me të rinjë të mo-shës mbi 18 vjeç. Shoqata “Avanguardista” me moshën
14-18 vjeç. dhe shoqata “Balila” me moshën 14 vjeç. Në këto shoqata u përfshinë kryesisht fëmijë të
shtresave të pasura dhe njerëz të lëkundur. Këta të rinjë i edukonin kryesisht me ide fashiste, i vishnin
me rroba karakteristike të uniformës fashiste, i mëso-nin të nderonin “Alaromana”, u mësonin këngë që
i këndonin fashizmit italian, i dërgonin në shërbime paraushtarake, në kampe e në vende pushimi në
Itali e tjera.
Partia fashiste organizoi në Lushnje klubin “Dopo lavoro” për argëtimin e të rinjëve me koncerte,
vallëzime, lojëra bixhozi, pije energjike e alkolike, kanconeta dashurie e tjera. U hap dhe një qendër
prostitucioni me një shtëpi pub-like me prostituta italiane.
Fashizmi italian nisi dhe kolonizimin e fushës së Myzeqesë. Fillimisht në komunën e Fiersheganit në
katundet Barbullinjë dhe Sejmenëz, u krijua shoqëria bujqësore “Italba”. Kjo shoqëri shpronësoi një
pjesë të tokave të fshatarëve, solli disa traktorë e makina bujqësore, si dhe disa bujqë italianë për
ekperiencë, ndërtoi zyra, depo drithi e tjera. Më pas kjo shoqëri u shtri në 16 fshatra të tjerë të komunës
së Fiersheganit dhe në 1940 ky territor iu bë dhu-ratë Duçes për ta administruar si çiflik të tij.
U krijua dhe shoqëria EBA (Enta Bonifika Albaneze), për të bonifikuar fushat e Myzeqesë, planet e së
cilës mbetën në letër dhe nuk u bë asnji përpje-kje. Për qëllime ushtarake u ndërtuan kazerma të
ushtrisë dhe në fushën e Savrës u ndërtua një aerodrom i vogël për avionët ushtarakë italianë.
Në këtë periudhë, ndjenjat antifashiste nisën të zgjohen në popullin e Myzeqesë si në tërë Shqipërinë.
Lindën shpresa të reja, ide dhe vullnet i pa përkulur për të luftuar deri dhe me armë në dorë për çlirimin
e vendit. Dhe kjo lëvizje erdhi duke u zgjeruar deri në luftën legjendare partizane, që solli çlirimin e
plotë të Shqipërisë. Nga Myzeqeja e Lushnjes luftuan në formacionet luftarake me armë në dorë 3450
partizanë, përveç qindra të tjerë që u aktivizuan në komandat e vendit në terren. Midis tyre ishin dhe
rreth 80 gra e vajza dhe mbi 200 shtëpi ishin baza lufte. Gjatë Luftës Nacionalçlirimtare dhanë jetën në
betejat luftarake 197 dëshmorë dhe 29 dëshmorë kanë rënë në përpjekje me bandat kriminale pas
çlirimit të vendit, që bëjnë gjithsej 226 dëshmorë djem e vajza myzeqare. Në 18 tetor 1944 për çlirimin e
qytetit të Lushnjes kontribuan në luftime Brigadat e VIII-të dhe e XVI-të Sulmuese, ku kjo e fundit për-
bëhej kryesisht nga partizanë myzeqarë.
6. Veshjet tradicionale myzeqare
Veshjet popullore, janë pa dyshim një nga manifestimet më të fuqishme të kulturës
tradicionale. Ato janë trashëguese e transmetuese të shumë elementëve, që vijnë nga
lashtësia dhe nga koha e mesme, por janë njëkohësisht edhe shprehje e marrëdhënieve
kulturore me popuj të tjerë gjatë shekujve.
Veshja me fustanelle
Edhe kjo veshje burrash kete emertim e merr nga nje lloj fundi i bardhe, i bere me
pelhure pambuku dhe me shume rrudha. Nen kete fund mbatheshin te mbathura te gjata,
mbi te cilat nga nyje e kembes e deri tek gjuri visheshin kallei prej shajaku. Ne disa raste
keto zgjateshin deri ne rreze te kofsheve, prandaj dhe quhen kofshare.
Veshja me fustanelle
Ne pjesen e siperme vishej nje kemishe e shkurter me menge te gjera, jeleku dhe
mengorja (ne menyre te varura pas). Ne bel vinin nje brez te gjere leshi, mbi te dhe nje
tjeter prej lekure te zbukuruar mbi te cilin futeshin e vareshin armet e brezit. Ne stinen e
ftohte pjese e kesaj veshje ishte edhe flokata e leshit. Ndonse ne koke vihej nje feste e
bardhe me nje thumb ne mes. Deri ne fillim te shek. XX kjo veshje eshte mbajtur ne te
gjitha trevat shqiptare, qe nga Kosova e deri ne eameri. Me pas ajo u kufizua vetem ne
fshatrat e Shqipërise se Jugut.
