Kalaja e petreles

1. Kalaja e Petrelës nga zbulimet e bëra, është kala mesjetare e ndërtuar në kohën e
sundimit të Perandorit Bizantin Justianit të I, në shekullin e VI pas Krishtit. Kjo qe një prej
kalave të ngritura prej tij në sistemin mbrojtës së Perandorisë.
Është kala e ngritur mbi një terren me shpate mjaft të pjerrëta, madje nga ana jugore
dhe juglindore të thepisura, të cilat e kanë bërë kalanë shumë të mbrojtur. Ajo u ngrit në
momentin kur Kalaja e Vilës, kala antike, e cila ndodhet përballë Kalasë së Petrelës, e
humbi rëndësinë e saj. Ajo u ngrit kryesisht për qëllime ushtarake. Kalaja e Petrelës
kontrollonte rrugën Egnatia, dega Durrës-Tiranë-Elbasan, e cila për kohën kishte rëndësi
të veçantë. Në fillim të shek. XIV-të ishte nën sundimin e Topiajve, në atë kohë zotërues
midis Matit e Shkumbinit, në një faqe të murit ruhet dhe emblema e parë e Topiajve.+

2. Kalaja është ndërtuar mbi një kodër shkëmbore që ndodhet në juglindje
të qytetit të Tiranës. Kjo kodër është vashdim i malësisë së Krrabës, dhe
ndahet nga fusha e Tiranës nga një sërë valëzimesh si dhe nga gryka të
shumta të përshtatshme për kalim. Pikërisht këtu që në periudhat më të
hershme kanë kaluar rrugë që kanë pasur rëndësi ushtarake por edhe
ekonomike. Në një nga kodrat e shumta të malësisë së Krrabës ndodhet
dhe kalaja e Petrelës. Ajo kishte një pozitë mjaft të favorshme gjeografike,
pasi nga Petrela mund të shihej Kruja si dhe sistemi i fortifikimeve
mbrojtëse përreth Durrësit, pjesë e të cilës ishte dhe vet Petrela. Ajo
kishte një terren mjaft të përshtatshëm edhe për zhvillimin e ekonomisë
bujqësore. Si pasojë e kësaj gjatë antikitetit lindi dhe u zhvillua qyteti
Vilës, kurse në mesjetë si pasojë e ndryshimeve të shumta që ndodhën,
Vila reduktohet si qendër dhe shpërngulet në një vend më të sigurt, pra
atje ku sot është ndërtuar kështjella e Petrelës.

3. Petrela ka një sistem të dyfishtë fortifikues. Ai përbëhet
nga vet kështjella dhe nga një mur rrethues që ndodhet
jashtë saj. Ky mur fillon në lindje të kalasë dhe vazhdon
në drejtim të perëndimit. Në fillim të tij gjendet dhe
rruga që të çon në kështjellë, e cila kurorëzon pjesën e
sipërme të shkëmbit. Ana lindore dhe jugore e shkëmbit
bie thikë, kurse ana veriore e tij ka një pjerrtësi prej 30-
350. Pikërisht këtu nga ishte më e lehtë për të depërtuar
në kala, është përqendruar dhe fortifikimi i saj. Në këtë
anë janë ndërtuar dhe dy kulla të fuqishme që lidhen
midis tyre po nga një kurtinë fortë. Hyrja e vetme e
kështjellës përbëhet nga një korridor i ngushtë dhe i
shkurtër.

4. Pranë portës ndodhen rrënojat e një kullë vëzhgimi, ndërsa afër
kullës lindore janë indetifikuar gjurmët e dy ambienteve që mund
të kenë shërbyer për banim. Pjesë e sistemit fortifikues të kalasë
janë dhe tre stera uji.
Në brendësi të murit të periudhës antike që përmëndëm më lartë,
ndodhet dhe një nymfe i po të njëjtës periudhë. Nga ai na është
ruajtur vetëm baseni ujëmbledhës. Për ndërtimin e tij janë
përdorur tulla të pjekura mirë, si dhe llaç hidroizolues që ka
shërbyer për suvatim si dhe për ndërtimin e plotë të sterës.

5. Ndërtimet në kështjellë u përkasin 6 periudhave të ndryshme
ndërtimi që dallohen qartë nga teknika.
Fazës së parë i përket kulla 1, e cila përbëhet nga 3 kate, 2 kate
kanë shërbyer për luftim, ndërsa kati i parë ka shërbyer si sterë
për ujë. Sipas autorëve ajo duhet të ketë një lartësi të përgjithsme
prej 18-20 m. Muret e kullës janë ndërtuar sipas teknikës së
njohur ‘‘opus testaceum’’, ndërsa frengjitë, qemeret dhe muret në
pjesën më të madhe të tyre janë të ndërtuara me tulla. Gjurmët e
suvasë të vrejtura në katin e dytë të kullës tregojnë se ky kat ka
qënë i suvatuar.

6. Stera që ndodhet në katin e parë të kullës, ka një diametër prej 2.90 m
dhe është e mbuluar me kupolë sferike. Nga brenda ajo është e izoluar
me llaç hidroizolues me pluhur tulle. Për furnizimin e saj me ujë
shërbente një sistem tubash prej qeramike, të cilët kalonin nga tarraca e
kullës në faqen e murit, që më pas e çonin ujin në sterë. Kati i dytë i
kullës ka diametër të brendshëm 4.15 m dhe trashësi muresh që shkojnë
deri në 2.70 m. Edhe kati i dytë i kullës ashtu si dhe stera, ishte i mbuluar
me kupole. Kati i dytë i kullës kishte në përbërje të vetë edhe tre frengji,
të cilat ishin të orientuar në jugperëndim dhe juglindje, aty ku dhe sulmi
ishte më i thjeshtë. Frengjitë mbuloheshin me qemer, dhe kishin një
hapësirë që shkonte deri në 40cm. Duke parë se mungonin rampat e
shkallëve, autorët mendojnë se ngjitja dhe zbritja në kullë bëhej
nëpërmjet shkallëve të lëvizshme, edhe komunikimi midis ambienteve të
brendshme bëhej po nëpërmjet shkallëve të lehta.

7. Pra, në këtë fazë të parë kemi të bëjmë me një kullë të fuqishme, e
pajisur dhe me rezerva të mjaftueshme uji, e aftë për ti rezistuar edhe
rrethimeve të gjata.
Fazës së 2 të fortifikimit i përket muri që autorët e kanë indetifikuar si
muri ‘‘K L A B C D G’’. Ky mur është ndërtuar në anën veriore të kalasë,
dhe pjesërisht nga lindja dhe perëndimi, pasi këtu mbrojtën e siguronte
terreni që është mjaft i pjerrët. Ky mur ka një gjatësi prej 37 m, gjerësi
1.05 m që në disa raste shkon dhe 1.30, si dhe ruhet në një lartësi prej 5
m. Për ndërtimin e murit janë përdorur gurë që janë vendosur në
mënyrë të çrregullt, dhe të lidhur midis tyre me llaç të një cilësie të mirë.
Për ta bërë këtë mur sa më të qëndrueshëm, është përdorur dhe lënda
drusore. Brenda zonës së këtij muri ruhet dhe një sterë me planimetri të
rregullt katërkëndore. Për hidroizolimin e saj është përdorur llaçi me
pluhur tulle.

8. Fazës së 3 i përket kulla lindore, pjesa e brendshme e murit ballor, dhe sipas
autorëve, ndoshta të njëjtës fazë i përket dhe hyrja. Për ndërtimin e mureve të
kësaj faze janë përdorur gurë të papunuar gëlqerorë, që kanë vendosje pak a
shumë të rregullt. Gurët lidhen midis tyre me llaç të një cilësie të mirë, ndërsa
në mur shpesh janë përdorur copa tullash e tjegullash. Kulla numër 3 ka një
trashësi muresh prej 2.70 m dhe një lartësi të përgjithshme prej 12.80 m. Katet
e kullës ndahen nga njëri tjetri me dysheme druri të vendosur mbi trarë. Kati i 2
i saj mbulohet nga një kupolë sferike. Në përbërje të katit të dytë janë dhe 2
frëngji, që kanë ngjashmëri me frëngjitë e kullës perëndimore. Ndërsa për të
hyrë brenda murit të sipërpërmendur, kalohej në një hyrje që kishte formën e
shkronjë L. Hyrja ishte e mbuluar me qemer të punuar me gurë çmërsi.
Ndërsa fazës së 4 të kalasë i përket muri rrethues i jashtëm. Muri i jashtëm
është ndërtuar me gurë të vegjël të lidhur midis tyre me llaç të një cilësie mjaft
të mirë

9. brendësi të tij janë përdorur fragmente të shumta tjegullash për
nivelimin e murit. Megjithse muri i jashtëm ka një mbroitje të mirë
natyrore, ai është i pajisur me 3 frengji. Ky mur ka një gjerësi prej 1.30
m. Ai ruhet në një lartësi që shkon deri në 4 m, si dhe një gjatësi prej 80
m.
Fazës së 5 i përket veshja e kullës lindore, murit të jashtëm, si dhe
rindërtimet që i janë bërë kullës perëndimore. Për ndërtimet që janë
bërë gjatë kësaj faze janë përdorur gurë të vegjël të papunuar, si dhe
fragmente tjegullash të hedhura në mënyrë të çrregullt. Në sipërfaqet e
murit duken qartë gjurmë të trarëve që janë përdorur si breza, por dhe
gjurmët e skelerive.

10. Gjatë fazës së 6 dhe të fundit të saj, janë ndërtuar gjoksmburojat në jug dhe në lindje të
kalasë. Muri i kësaj faze mbështetet mbi fazën e 5. Ndërtimet e kësaj faze kanë një
muraturë mjaf të çrregullt, dhe për ndërtimin e saj janë përdorur gurë të vegjël.
Duke u nisur nga teknika e ndërtimit ‘‘opus testaceum’’ të kullës 1, autorët mendojnë se
ajo i përket antikitetit të vonë romak. Pra kulla numër 1 që i përket fazës së parë duhet
të jetë ndërtuar midis shekujve IV-VI, datim ky që mbështetet edhe nga qeramika e
gjetur. Ndërsa muri i fazës së 2 ( i identifikuar si muri ‘‘K L A B C D G’’) i përforcuar dhe
me lëndë drusore duhet të jetë ndërtuar gjatë mesjetës së hershme. Ky mur mund të
ketë shërbyer dhe si vend strehimi për banorët e Petrelës gjatë mesjetës së hershme.
Ndërtimet e fazës së 3 duhet të jenë bërë nga gjysma e dytë e shek. XII, ku në burime ajo
na shfaqet si kështjellë, pas përfundimit të luftërave midis normanëve dhe bizantinëve.
Ky datim përkon edhe me teknikën e ndërtimit si dhe me materialin e gjetur. Në
shekullin e XV kala e Petrelës ishte kthyer në një kala e vogël por dhe mjafte fuqishme.
Barleti na lë të kuptojmë një gjë të tillë. Ai e cilësonte kalanë e Petrelës si të
papushtueshme, madje për të marrë atë Skënderbeu dërgoi një ushtri tepër të
fuqishme. Është po Barleti i cili na jep të dhëna për kohën e ndërtimit të kalasë. Sipas tij
kalaja është ndërtuar nga të parët e familjes së madhe Topia. Më vonë kjo kala do të
meremetohet nga osmanët në shek. XVI. Njoftimet për këtë na i jep një autor anonim, i
cili e konsideron Petrelën të fortë në krahasim me Ndroqin e dobët. Ndërtimet që janë
bërë gjatë fazës së fundit duhet ti përkasin shek. XVII-XIX.

11. Roli i Petrelës si qendër e fortifikuar do të rritet gjatë
mesjetës së hershme, pas braktisjes së qytetit antik të
Persqopit. Në mesjetën e hershme qendra e banuar do
të shpërngulet në Petrelë pasi ajo ofronte siguri më të
madhe.
Gjithashtu me anë të saj mund të kontrollohej rruga që
kalonte në qafën e Krrabës dhe që bashkohej më pas me
rrugën Egnatia. Edhe Petrela bënte ishte pjesë përbërse
në sistemit fortifikues përreth Durrësit, gjatë antikitetit
të vonë dhe mesjetës.