2. Εισαγωγή
Οι κατακτήσεις του Αλεξάνδρου και οι μετέπειτα πολιτικές εξελίξεις, που οδήγησαν στη δημιουργία
νέων κρατών στην Ανατολή από τους Διαδόχους του, έδωσαν στο ελληνικό στοιχείο τη δυνατότητα να
κινηθεί σε έναν ευρύτατο γεωγραφικά χώρο. Ως άποικοι των νέων πόλεων του ανίκητου στρατηλάτη
και των Διαδόχων του στην Ανατολή, αλλά και ως έμποροι και βιοτέχνες στη μητροπολιτική Ελλάδα, οι
Έλληνες πέτυχαν μια συστηματικότερη επαφή και συνύπαρξη με το ανατολίτικο στοιχείο, γεγονός που
οδήγησε στην εμφάνιση σημαντικών αλλαγών στις πολιτειακές, κοινωνικές και οικονομικές δομές του
πρόσφατου παρελθόντος της ανατολικής μεσογείου και Εγγύς Ανατολής. Οι Έλληνες εγκαινίασαν τότε
μια νέα εποχή της ιστορίας τους, την Ελληνιστική, η οποία θα διαρκούσε ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση.
Στη διάρκειά της δημιουργήθηκαν νέες πολιτιστικές μορφές, καρπός της συνένωσης και
αλληλεπίδρασης των δυο αντιμαχόμενων στο παρελθόν κόσμων της Ελλάδος και της Ασίας.
Σαρκοφάγος του Μεγάλου Αλεξάνδρου από τη Σιδώνα: Βασιλικό κυνήγι. Ο Αλέξανδρος
εμφανίζεται αριστερά έφιππος και τον συνοδεύει και ένας επίσης έφιππος Ανατολίτης,
που πρέπει να είναι ο Αβδαλώνυμος, ο οποίος μάλλον είχε παραγγείλει την περίφημη
σαρκοφάγο περί το 310. Κωνσταντινούπολη, Αρχαιολογικό Μουσείο.
3. Το επίθετο «ελληνιστικός» προέρχεται από τον γερμανικό
όρο Hellenismus τον οποίο εισηγήθηκε ο ιστορικός
Johann Gustav Droysen με το τρίτομο έργο του
Geschichte des Hellenismus (άρχισε να δημοσιεύεται
τμηματικά από το 1833 και εκδόθηκε στο σύνολό του το
1877) που αφορούσε την ιστορία του Αλεξάνδρου και
των διαδόχων του. Κατά τον Droysen, ο «ελληνισμός»
(=Hellenismus), δηλαδή τα 300 χρόνια που ακολούθησαν
τον θάνατο του Αλεξάνδρου, συμβολίζει τη μίξη του
ελληνικού και του ανατολικού πολιτισμού, μια
πολιτισμική ανάμιξη που προετοίμασε το έδαφος για την
επικράτηση του Χριστιανισμού. Σε αντίθεση με πολλούς
μελετητές πριν αλλά και μετά από αυτόν, που
αντιμετώπισαν την ελληνιστική εποχή ως μια περίοδο
παρακμής σε σύγκριση προς την χρυσή εποχή του
κλασικού 5ου και 4ου αι. π.Χ., ή έστω ως μια
αναγκαστική μετάβαση ανάμεσα στην κλασική Αθήνα
και στην ηγεμονία της Ρώμης, ο Droysen υπήρξε θερμός
υποστηρικτής της πολιτικής του Αλεξάνδρου που πρώτα
«κατέκτησε» και στη συνέχεια «εξελλήνισε» τον κόσμο.
Ήταν αυτός που ανέδειξε τη σημασία της ηγετικής
προσωπικότητας του Αλεξάνδρου και της πεφωτισμένης
μοναρχίας που επέβαλε, εγκαινιάζοντας έτσι μια ολότελα
καινούρια εποχή για την ανθρωπότητα.
Ο ιστορικός Johann Gustav Droysen.
4. Οι αγώνες μεταξύ των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου
κι η παγίωση νέων κρατών (323-276 π.Χ.)
Τη στιγμή του θανάτου του Αλεξάνδρου στη Βαβυλώνα το κράτος του είχε πλέον προσλάβει διαστάσεις
αχανούς αυτοκρατορίας. Εκτεινόταν από τον Εύξεινο Πόντο ως τη Λιβύη και από την Αδριατική ως την
Ινδία. Βασικό μέλημα του μακεδόνα στρατηλάτη στη διάρκεια της βασιλείας του υπήρξε η εφαρμογή
σειράς πολιτικών και κοινωνικών μέτρων που εισήχθησαν μετά την κατάκτηση των ανατολικών
περιοχών και αποσκοπούσαν στη δημιουργία συνεκτικών δεσμών μεταξύ των εθνικά ανομοιογενών
πληθυσμών του νέου κράτους. Το αιφνίδιο τέλος του βασιλιά ανέκοψε τις παραπάνω προσπάθειες και
επέτρεψε την εμφάνιση διασπαστικών τάσεων που οδήγησαν στο διαμελισμό της αυτοκρατορίας του.
5. Το ζήτημα της επιλογής διαδόχου
μετά το θάνατο του μεγάλου ηγέτη
προκάλεσε σοβαρές
αντιπαραθέσεις στις τάξεις του
μακεδονικού στρατού. Η εμφύλια
σύγκρουση αποφεύχθηκε μόνο
χάρη στην υιοθέτηση μιας
συμβιβαστικής λύσης που
προέβλεπε να συμβασιλέψουν ο
ετεροθαλής και ανάπηρος
διανοητικά αδερφός του νεκρού
Αρριδαίος, ως Φίλιππος Γ’, και το
αναμενόμενο να γεννηθεί τέκνο του
Αλεξάνδρου από τη Ρωξάνη, αν
ήταν αγόρι, ως Αλέξανδρος Δ’.
Ο Μέγας Αλέξανδρος αντικρίζει τη
Ρωξάνη. Πίνακας του ιταλού
μπαρόκ ζωγράφου Pietro Rotari
(1756).
6. Η ανικανότητα των νομίμων διαδόχων να ασκήσουν την εξουσία επέβαλε όμως και μια ταυτόχρονη με
την εκλογή τους διανομή των ευθυνών διακυβέρνησης μεταξύ των επιφανών Μακεδόνων στρατηγών
του Αλεξάνδρου. Στα πλαίσιά της ορίστηκε να παραμείνει ο Αντίπατρος, που ήταν στρατηγός
Ευρώπης, υπεύθυνος δηλαδή για τα ελληνικά εδάφη, στη θέση του. Το ίδιο ίσχυσε και για τον
Περδίκκα, που ασκούσε τότε καθήκοντα χιλιάρχου και ήταν υπεύθυνος για τις ανατολικές κτήσεις.
Ένα άλλο σημαντικό στέλεχος του αλεξανδρινού επιτελείου, ο Κρατερός, που τη στιγμή του θανάτου
του βασιλιά βάδιζε προς τη Μακεδονία, επιφορτίστηκε με την προστασία της βασιλείας του
Αρριδαίου, αρμοδιότητα ασαφής. Πάντως, επωφελούμενος της απουσίας του Κρατερού από τη
Βαβυλώνα άρχισε να συγκεντρώνει τις εξουσίες στα χέρια του σε βάρος του τελευταίου.
Χρυσός στατήρας του Φιλίππου Γ’ Αρριδαίου (359-317), γιου του Φιλίππου Β’ και της
Φιλίννας από τη Λάρισα. Βασίλευσε (τυπικά) από το 323 ως το 317. Στη μια όψη η
κεφαλή της Αθηνάς και στην άλλη η φτερωτή νίκη με την επιγραφή ΦΙΛΙΠΠΟΥ.
7. Σε πρωτοβουλία του Περδίκκα οφειλόταν μια νέα
διανομή των ανατολικών κτήσεων μεταξύ των
στρατιωτικών διοικητών η οποία σημειώθηκε
εκείνη την εποχή. Βάσει αυτής ο Πτολεμαίος του
Λάγου ανέλαβε την Αίγυπτο, ο Αντίγονος ο
Μονόφθαλμος τη δυτική Μικρά Ασία (που
περιελάμβανε και τη Μεγάλη Φρυγία, την
Παμφυλία και τη Λυκία), ο Λυσίμαχος τη Θράκη
και ο Λεονάττος την ελλησποντιακή Φρυγία. Ο
Ευμένης ο Καρδιανός θα αναλάμβανε την
Καππαδοκία και την Παφλαγονία, αφού εξεδίωκε
τον εκεί τοπικό ηγεμόνα Αριαράθη.
«Ο Απόλλων του Μπελβεντέρε». Μαρμάρινο
ρωμαϊκό αντίγραφο (130-140 μ.Χ.) ελληνιστικού
χάλκινου αγάλματος του τέλους του 4ου αι. π.Χ.
(330-320 π.Χ.) που αποδίδεται στο Λεωχάρη.
Ύψος: 224 εκ.
Ανακαλύφθηκε κοντά στη Ρώμη στα τέλη του
15ου αι. και αμέσως αναγνωρίστηκε ως κορυφαίο
έργο τέχνης. Αρχικά στην ιδιωτική συλλογή του
Καρδιναλίου Giuliano della Rovere, ο οποίος
έγινε αργότερα ο πάπας Ιούλιος Β΄ (1503–13), το
1509 μεταφέρθηκε στο Βατικανό και το 1511
τοποθετήθηκε στο Cortile del Belvedere, από το
οποίο παίρνει το όνομά του.
8. Ο θάνατος του Αλεξάνδρου εγκυμονούσε όμως για το κράτος ουσιαστικότερους κινδύνους από
την κρίση της διαδοχής. Το βραχύβιο της διακυβέρνησής του δεν είχε επιτρέψει να
δημιουργηθούν ενοποιητικοί δεσμοί ικανοί να αποτρέψουν ενδεχόμενο διαμελισμό του κράτους
που στηριζόταν προς ώρας στα όπλα. Η έλλειψη συνεκτικών δεσμών στο ανατολικό τμήμα της
αυτοκρατορίας θα εκδηλωνόταν αργότερα, με πρώιμες εξαιρέσεις την επανάσταση των Ελλήνων
της Βακτρίας (325-323) και την απόσχιση περιοχών (Ινδία) που ήδη από την εποχή του
Αλεξάνδρου είχαν χαλαρή σύνδεση με την κεντρική εξουσία, λόγω απόστασης και γεωγραφίας.
Γκραβούρα του 19ου αι. Φανταστική αναπαράσταση της μεγάλης πομπής που
συνόδευε τη σαρκοφάγο με τη σωρό του Αλεξάνδρου, καθώς αυτή διέσχιζε την
αυτοκρατορία με κατεύθυνση την Αλεξάνδρεια. Ο χώρος που θάφτηκε τελικά ο
ένδοξος βασιλιάς παραμένει ως σήμερα ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της
ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας.
9. Διαφορετικές όμως υπήρξαν οι εξελίξεις στο
δυτικό τμήμα του κράτους. Στον ελλαδικό χώρο
η είδηση του θανάτου του Αλεξάνδρου οδήγησε
τους νότιους Έλληνες στην οργάνωση ένοπλου
αγώνα (Λαμιακός Πόλεμος) με αρχηγούς του
Αθηναίους και τους Αιτωλούς, προκειμένου να
τερματιστεί η μακεδονική ηγεμονία που είχε
επιβληθεί ήδη από τον Φίλιππο. Με ψήφισμα
της εκκλησίας του δήμου των Αθηνών, υπό τις
πιέσεις της αντιμακεδονικής μερίδας της οποίας
ηγούνταν ο Υπερείδης, αποφασίστηκε ο
πόλεμος κατά του Αντιπάτρου, με τη συμμαχία
και άλλων ελληνικών πόλεων, ως ιδανική
ευκαιρία αποτίναξης της μακεδονικής
κυριαρχίας αυτού. Έτσι κλήθηκε ο Λεωσθένης
να αναλάβει την αρχηγία των δυνάμεων των
συμμαχικών πόλεων, και να εκστρατεύσει κατά
του Αντιπάτρου στη Θεσσαλία. Με τους
Αθηναίους συνέπραξαν οι Αιτωλοί, οι Αχαιοί,
οι Αρκάδες και οι Κορίνθιοι. Εκεί έσπευσε ο
Λεωσθένης με δύναμη 30.000 πεζών,
αναμένοντας τον Αντίπατρο που ηγούνταν
δύναμης μόλις 13.000 πεζών και 600 ιππέων.
Τις αρχικές τους επιτυχίες ακολούθησαν στις
Θερμοπύλες ακολούθησε η αποτυχημένη
πολιορκία επί των Μακεδόνων στη Λαμία και
δυο καθοριστικές ήττες.
Καλλιτεχνική αναπαράσταση Μακεδόνα ιππέα
του τέλους του 4ου αι. Οι Μακεδόνες αξιοποίησαν
πολύ περισσότερο από τους νότιους Έλληνες το
ιππικό τους και τούτο αποτέλεσε ένα ακόμη
στοιχείο της στρατιωτικής υπεροχής τους.
10. Η πρώτη στη θάλασσα, κοντά στις Εχινάδες νήσους (Ναύπακτος) από τον ισχυρότερο μακεδονικό
στόλο κατά την οποία καταστράφηκε συντριπτικά ο αθηναϊκός στόλος. Η δεύτερη στην
Κραννώνα όπου ο Αντίπατρος συνεπικουρούμενος με τις μεγάλες ενισχύσεις υπό τον Κρατερό και
συνολική δύναμη πεζικού στρατού άνω των 30.000, επιτέθηκε κατά του Αντίφιλου – διαδόχου
του πεσόντος Λεωσθένη. Εκεί ο Αντίφιλος ηττήθηκε κατά κράτος, οι δε σύμμαχοι διαλύθηκαν και
μόνο οι Αθηναίοι και οι Αιολείς έμειναν μέχρι την πλήρη καταστροφή. Μετά τη νίκη αυτή ο
Αντίπατρος πέρασε τις Θερμοπύλες χωρίς κανένα εμπόδιο και στρατοπέδευσε κοντά στη Θήβα.
Το κύκνειο άσμα του πολέμου ήταν η νέα ήττα του αθηναϊκού στόλου στην Αμοργό το
Σεπτέμβριο του 322. Έτσι, οι Μακεδόνες , πέτυχαν την αποκατάσταση της επιρροής τους στη
νότια Ελλάδα, ενώ στην Αθήνα επιβλήθηκαν σοβαρές κυρώσεις (τιμοκρατικό πολίτευμα,
μακεδονική φρουρά στον Πειραιά, πολεμική αποζημίωση, παράδοση αντιμακεδόνων και
αποχώρηση από τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου). Αντίθετα, η Αιτωλία διέφυγε την τιμωρία.
Τα λιγοστά ερείπια του αρχαίου Πειραιά στο σημερινό κέντρο της πόλης.
11. Οι μεθοδεύσεις του Περδίκκα στην Ασία
είχαν πλέον καταστήσει φανερό ότι ο
στρατηγός επιδίωκε τη μονοκρατορία. Η
προσπάθειά του να προσεγγίσει με επιγαμία
τον οίκο του Αλεξάνδρου νομιμοποιώντας
τις αξιώσεις του στο θρόνο προκάλεσε την
αντίδραση του Αντιπάτρου και του
Κρατερού, οι οποίοι μετά το πέρας του
Λαμιακού Πολέμου έσπευσαν στην
Ανατολή, αποφασισμένοι να
αντιμετωπίσουν τον στρατηγό. Με την
πλευρά τους τάχθηκαν τότε και οι
Λυσίμαχος, Αντίγονος και Πτολεμαίος. Η
σύγκρουση του συνασπισμού με τον
Περδίκκα διακόπηκε, αφού ο τελευταίος
δολοφονήθηκε στη διάρκεια εκστρατείας
εναντίον της Αιγύπτου (321).
Η θρυλική μακεδονική φάλαγγα συνέχισε
να αποτελεί τη βασική μονάδα μάχης
στους στρατούς των Διαδόχων από το
τέλος του 3ου αι ως την πτώση των
ελληνιστικών κρατών. Μια ενδιαφέρουσα
προσθήκη αποτέλεσαν οι πολεμικοί
ελέφαντες που αξιοποιήθηκαν, κυρίως στα
πεδία των μαχών της Ασίας.
12. Μετά το θάνατο του Περδίκκα έλαβε χώρα
μια δεύτερη διανομή των ευθυνών
διακυβέρνησης στο Τριπαράδεισο της Συρίας.
Στα πλαίσιά της διακηρύχτηκε η ενότητα του
κράτους και ο σεβασμός των νομίμων
βασιλέων. Επιμελητής της βασιλείας και
στρατηγός της Ευρώπης ορίστηκε ο
Αντίπατρος, ο οποίος και αποφάσισε να
μεταφέρει τους βασιλείς στη Μακεδονία,
υποδηλώνοντας έτσι τη μετάθεση του κέντρου
βάρους του κράτους από την Ανατολή στη
Δύση. Στρατηγός της Ασίας ορίστηκε ο
Αντίγονος ο Μονόφθαλμος. Άλλοι
σημαντικοί παράγοντες όπως ο Λυσίμαχος
και ο Πτολεμαίος, παρέμειναν στις θέσεις
τους. Ο Κρατερός είχε ήδη πεθάνει στη
διάρκεια μιας σύγκρουσης με τον Ευμένη, ο
οποίος θεωρούνταν από τους υπόλοιπους
εχθρός του κράτους. Για πρώτη φορά, τέλος,
επιφορτίστηκε με ευθύνες διακυβέρνησης στη
Βαβυλώνα και τη Συρία ο Σέλευκος του
Νικάτορα.
Προτομή του Λυσιμάχου. Μουσείο της Εφέσου.
13. Στη διαμόρφωση των πολιτικών εξελίξεων της εικοσαετίας που ακολούθησε το διακανονισμό του
Τριπαραδείσου (320-301), αποφασιστικός υπήρξε ο ρόλος του Αντιγόνου. Ο στρατηγός επιδίωξε,
όπως άλλοτε ο Περδίκκας, τη μονοκρατορία, γεγονός που προκάλεσε αλλεπάλληλες συγκρούσεις
με τους άλλους διεκδικητές. Στα πλαίσιά τους δρομολογήθηκαν οι διαδικασίες που οδήγησαν
στον οριστικό διαμελισμό της αυτοκρατορίας. Την περίοδο αυτή αρθρώθηκε καθαρά μια άλλη
άποψη για το μέλλον της. Η πλειονότητα των ιθυνόντων στρατηγών εκδήλωσε την πρόθεσή της
για ανεξαρτητοποίηση και επέκταση των περιοχών, στις οποίες ασκούσε καθήκοντα
διακυβέρνησης, εν ονόματι των νομίμων βασιλέων.
Αργυρή δραχμή του Αντιγόνου Μονόφθαλμου στο όνομα του Αλεξάνδρου με την κεφαλή του
τελευταίου εμπρός και τον ένθρονο Δία με τον αετό του στον οπισθότυπο (316-301).
14. Αφορμή για την έναρξη των συγκρούσεων μεταξύ
των στρατηγών υπήρξε η επιλογή του Αντιπάτρου
να ορίσει ως αντικαταστάτη, πριν από το θάνατό
του το 319, τον Πολυσπέρχοντα. Η κίνηση
δυσαρέστησε τον Αντίγονο, τον Πτολεμαίο, το
Λυσίμαχο και το γιο του Αντιπάτρου, τον
Κάσσανδρο. Ο Πολυσπέρχων, προκειμένου να
αποκτήσει ερείσματα στον ελλαδικό χώρο,
διακήρυξε την αναγνώριση της ελευθερίας των
πόλεων-κρατών, επιδιώκοντας να πλήξει την
επιρροή του Κασσάνδρου που υποστήριζε τους
ολιγαρχικούς κύκλους των πόλεων. Επρόκειτο για
την εισαγωγή μιας προπαγάνδας, που σταδιακά
οικειοποιήθηκαν όλοι οι Διάδοχοι στην προσπάθεια
να αποκτήσουν πρόσβαση στον κόσμο των
ελληνικών πόλεων, εντούτοις οι μεθοδεύσεις του
Πολυσπέρχοντα δεν αναχαίτισαν τον αντίπαλό του.
Μαρμάρινη προτομή του Πτολεμαίου Α΄ του
Σωτήρος (3ος αι. π.Χ.).
Η ταύτιση με τον Πτολεμαίο Α΄ βασίστηκε σε
απεικονίσεις του επάνω σε νομίσματα.
15. Ο Κάσσανδρος επιβλήθηκε σε σημαντικό τμήμα της νότιας Ελλάδος και εδραίωσε τη θέση του
στη Μακεδονία. Στα πλαίσια της αντιπαράθεσης αυτής δολοφονήθηκε ο Φίλιππος Γ’ το 317 από
τη μητέρα του Αλεξάνδρου Ολυμπιάδα, συνεργάτιδα του Πολυσπέρχοντα. Μοναδικός βασιλιάς
απέμεινε πλέον το βρέφος Αλέξανδρος Δ’, ελεγχόμενο από τον Κάσσανδρο. Ο τελευταίος είχε
κατορθώσει να εκτοπίσει από το μακεδονικό βασίλειο όλους τους αντιπάλους του.
Πήλινο ειδώλιο Έρωτα που κοιμάται από την Πέλλα, τέλη 4ου αι. π.Χ.
Βρέθηκε στα ανατολικά της νεκρόπολης, σε κιβωτιόσχημο τάφο (πιθανόν ενός παιδιού).
16. Στην Ασία ο Αντίγονος, ως υπεύθυνος της
περιοχής, είχε αναλάβει μακροχρόνιο αγώνα
εναντίον του Ευμένη, θιασώτη της ενότητας
του κράτος και παλαιού συνεργάτη του
Περδίκκα. Οι σημαντικές επιτυχίες του
αποτελούσαν απειλή για τον Αντίγονο, ο
οποίος απαλλάχθηκε από το δυναμικό
διεκδικητή μόλις το 316, οπότε και ο
Ευμένης δολοφονήθηκε. Απερίσπαστος στη
συνέχεια, εγκαινίασε μια νέα επεκτατική
πολιτική. Το 315 πέτυχε να εξασφαλίσει
νέες θέσεις στις ιρανικές περιοχές και να
αποσπάσει τη Βαβυλωνία από τον Σέλευκο.
Το ίδιο έτος ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του
μια ομοσπονδία που περιελάμβανε νησιά
του Αιγαίου και μικρασιατικές πόλεις, το
Κοινό των Νησιωτών. Αναλαμβάνοντας την
ηγεμονία της ομοσπονδίας εξασφάλισε τον
έλεγχο του Αιγαίου και προκάλεσε την
αντίδραση των υπολοίπων Διαδόχων. Η
άρνηση του Αντιγόνου να αποχωρήσει από
τη Βαβυλωνία πυροδότησε τη σύγκρουσή
του με τον Κάσσανδρο, το Λυσίμαχο και τον
Πτολεμαίο (315-311).
17. Ο Αντίγονος κινήθηκε εναντίον των δυο πρώτων στη Θράκη και τον Ελλήσποντο. Προσπάθησε
να προσεταιρισθεί τους Έλληνες του ηπειρωτικού χώρου, καλώντας τους σε συνεργασία εναντίον
του αντιπάλου του Κασσάνδρου. Η επιτυχία όμως του Πτολεμαίου στη Γάζα της Παλαιστίνης σε
βάρος του Δημητρίου, γιου του Αντιγόνου, το 312 και η ανάκτηση της Βαβυλωνίας από το
Σέλευκο, ανάγκασαν τον Μονόφθαλμο να τερματίσει τις εχθροπραξίες και να προχωρήσει στη
σύναψη ειρήνης με τους αντιπάλους του. Στα πλαίσια της ειρήνης αυτής που δεν συμπεριέλαβε
τον Σέλευκο, ο Κάσσανδρος αναγνωρίστηκε ως στρατηγός της Ευρώπης ως την ενηλικίωση του
Αλεξάνδρου Δ’, ο Πτολεμαίος ως κύριος της Αιγύπτου, ο Λυσίμαχος ως κύριος της Θράκης και ο
Αντίγονος ως κύριος της Ασίας. Σε ειδικό όρο αναγνωριζόταν η ελευθερία όλων των Ελλήνων. Η
ειρήνη του 311 τυπικά μόνο δεν αμφισβητούσε την ενότητα του κράτους και τον νόμιμο βασιλιά.
Στην ουσία αποτέλεσε την πρώτη επικύρωση του υφισταμένου διαμελισμού του κράτους.
Καλλιτεχνική
αναπαράσταση της
μάχης της Γάζας
(312) μεταξύ του
αγήματος του
23χρονου Δημητρίου
και των εταίρων του
Πτολεμαίου. Οι
εμφύλιες μάχες
μεταξύ των Διαδόχων
ήταν σφοδρές και
ενέπλεκαν σημαντικό
αριθμό αντρών,
Ελλήνων και μη.
18. Αμέσως μετά τη σύναψή της ο Αντίγονος ανέλαβε επιχειρήσεις εναντίον του Σέλευκου που, βάσει
της συμφωνίας, παρουσιαζόταν να κατέχει περιοχές της δικής του δικαιοδοσίας. Οι συγκρούσεις
κράτησαν μέχρι το 308 χωρίς όμως να φέρουν θετικά αποτελέσματα στον Μονόφθαλμο. Ο
Σέλευκος διατήρησε τη Βαβυλωνία και κατέλαβε τις περιοχές της Μηδίας και Σουσιανής. Μετά
το 308 ό Αντίγονος με το γιο του Δημήτριο μετατόπισε τη δραστηριότητά του από την Ασία στην
κυρίως Ελλάδα, όπου ο ρόλος του Κάσσανδρου παρουσιαζόταν αναβαθμισμένος. Έχοντας
πιθανόν δολοφονήσει τον νεαρό Αλέξανδρο Δ’ μετά το 310, ο στρατηγός αυτός φάνηκε να
διαθέτει προϋποθέσεις ικανές να τον καταστήσουν διεκδικήτή ολόκληρης της αυτοκρατορίας.
Χάλκινο νόμισμα του Κάσσανδρου, βασιλιά της Μακεδονίας (319-297) και εκ των
σημαντικότερων Διαδόχων. Κυβέρνησε τη Μακεδονία σχεδόν για μια 20ετία και ίδρυσε
τη Θεσσαλονίκη.
19. Είχε προσεγγίσει τον οίκο των Αργεαδών με επιγαμία και στην εξουσία του βρισκόταν η ίδια η
Μακεδονία. Εναντίον του στράφηκε κι ο Πτολεμαίος, ο οποίος όμως νικήθηκε και αναγκάστηκε να
συμμαχήσει μαζί το 308. Έτσι, ο Αντίγονος τα επόμενα έτη βρέθηκε αντιμέτωπος με τους δυο αυτούς
Διαδόχους. Το 307 ο γιος του Δημήτριος έπληξε σημαντικά τον Κάσσανδρο αποσπώντας την Αθήνα,
την οποία κυβερνούσε από το 317 ο τοποτηρητής των Μακεδόνων Δημήτριος ο Φαληρεύς. Το επόμενο
έτος ο Δημήτριος έθιξε και τα συμφέροντα του Πτολεμαίου από τον οποίο απέσπασε την Κύπρο.
Ελαφρύ μακεδονικό ιππικό του 4ου
αι.
20. Οι παραπάνω επιτυχίες ενίσχυσαν την αυτοπεποίθηση του Αντιγόνου ο οποίος το 306 προχώρησε σε
μια ιστορική κίνηση. Περιβλήθηκε τον τίτλο του βασιλιά και έχρισε συμβασιλέα το γιο του,
διακηρύσσοντας τη βούλησή του να διαδεχθεί επίσημα τον Αλέξανδρο στην αυτοκρατορία. Η
αυτοκρατορία αποκτούσε πλέον και επίσημα νέο βασιλιά, τουλάχιστο μονομερώς.
Η άτυπη διάσπαση της
αυτοκρατορίας του Αλεξάνδρου στα
305.
21. Ένα νέο βήμα προς τη διάσπαση του μεγάλου
κράτους είχε συντελεστεί. Ο Δημήτριος
επιχείρησε ακολούθως να καταλάβει τη νήσο
Ρόδο, πολιορκώντας την πόλη επί ένα έτος
(305-304). Μετά την αποτυχία του
εγχειρήματος, στο οποίο οφείλει και την
προσωνυμία Πολιορκητής, ο στρατηγός συνήψε
ειρήνη με τη φιλοπτολεμαϊκή τούτη πόλη και
στράφηκε στην κυρίως Ελλάδα. Οι νέες
προσπάθειές του στέφθηκαν τούτη τη φορά με
επιτυχία. Το 302 η επιρροή του ήταν τόσο
μεγάλη ώστε ήταν σε θέση μαζί με τον πατέρα
του να ανανεώσει τη Συμμαχία της Κορίνθου,
αναλαμβάνοντας την ηγεμονία των Ελλήνων
και διακηρύσσοντας πώς ξεκινά τον αγώνα
εναντίον του Κασσάνδρου που παρουσιαζόταν
ως σφετεριστής της ελευθερίας των νοτίων
Ελλήνων.
Προτομή του Δημητρίου Α' του
Πολιορκητή (ρωμαϊκό αντίγραφο
ελληνιστικού πρωτοτύπου).
22. Οι μεγάλες επιτυχίες του Δημητρίου και του Αντιγόνου ανησύχησαν τους άλλους Διαδόχους. Ο
Λυσίμαχος κι ο Σέλευκος αποφάσισαν τότε να δράσουν στον ασιατικό χώρο σε βάρος των
κτήσεων του Αντιγόνου, αναγκάζοντάς τον να εγκαταλείψει την Ελλάδα και να περάσει εκ νέου
στην Ασία. Ακολούθησε η καθοριστική σύγκρουση στην Ιψό της Φρυγίας το 301. Στη μάχη αυτή
ηττήθηκε και έπεσε ο Αντίγονος, ενώ ο Δημήτριος τράπηκε σε φυγή. Το τέλος του Αντιγόνου
σήμανε και το ουσιαστικό τέλος της προσπάθειας να διατηρηθεί ενιαίο το κράτος του Αλεξάνδρου
Σχηματική αναπαράσταση της ιστορικής μάχης στην Ιψό. Ο Αντίγονος με το γιο του
(μπλε) παρέταξαν περί τους 70 χιλιάδες πεζούς και 10 χιλιάδες ιππείς καθώς και 75
πολεμικούς ελέφαντες. Οι συνασπισμένοι αντίπαλοί τους διέθεταν ανάλογες
δυνάμεις όμως τριπλάσιους ελέφαντες. Η διαφορά αυτή διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο
στη μάχη καθώς οι ελέφαντες αυτοί εμπόδισαν τον Δημήτριο να βοηθήσει τον πατέρα
του στο κέντρο της μάχης, αφότου ο νεαρός στρατηγός είχε απωθήσει τον Αντίοχο
απέναντί του (δεξί μέρος). Έτσι ο Αντίγονος κυκλώθηκε από το κέντρο και το
αριστερό της αντίπαλης παράταξης και ηττήθηκε συντριπτικά.
23. Μετά την Ιψό οι νικητές προσχώρησαν απερίσπαστοι στην ίδρυση νέων δυναστικών κρατών. Τα
εδάφη του Αντιγόνου μοιράστηκαν μεταξύ του Λυσιμάχου (Μικρά Ασία) και του Σελεύκου (Συρία).
Την ίδια περίοδο, ο Πτολεμαίος σε χωριστή εκστρατεία κατέλαβε τη νότιο Συρία που ανήκε στον
Σέλευκο μετά την Ιψό. Ο Κάσσανδρος, τέλος παρέμεινε ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης του μακεδονικού
και νοτιοελλαδικού χώρου. Η μάχη της Ιψού οδήγησε, λοιπόν, στη δημιουργία τεσσάρων βασιλείων,
του Κασσάνδρου στη Μακεδονία (πράσινο χρώμα), του Λυσιμάχου στη Θράκη και δυτική Μικρά Ασία
(πορτοκαλί χρώμα), του Σέλευκου στις ανατολικότερες επαρχίες των αλεξανδρινών κτήσεων (κίτρινο
χρώμα) και του Πτολεμαίου στην Αίγυπτο και Παλαιστίνη (μπλέ χρώμα). Μετά το τέλος του
Αντιγόνου, οι μεταξύ των Διαδόχων συγκρούσεις συνεχίστηκαν παραταύτα.
24. Ο Δημήτριος επιχείρησε να ανακτήσει τις
περιοχές που ανήκαν στον πατέρα του και
προκάλεσε την αντίδραση των υπολοίπων.
Διαθέτοντας ορισμένες θέσεις στο Αιγαίο και
τα παράλια, συγκέντρωσε αξιόλογες ναυτικές
δυνάμεις που του επέτρεψαν να κινηθεί στον
ασιατικό και ελλαδικό χώρο με ευχέρεια.
Επωφελούμενος το θάνατο του Κασσάνδρου
(298) μετέφερε τον πόλεμο στην Ελλάδα,
όπου σημείωσε επιτυχίες με αποκορύφωμα το
294 να καταλάβει το μακεδονικό θρόνο.
Συνεχίζοντας τις προσπάθειές του βελτίωσε
περισσότερο τη διεθνή του θέση και συνήψε
διπλωματικές σχέσεις με τον τύραννο
Αγάθωνα των Συρακουσών. Το 288 όμως
νικήθηκε από τις ενωμένες δυνάμεις του
Λυσιμάχου και του βασιλιά Πύρρου της
Ηπείρου και μετακινήθηκε στην Ασία,
αφήνοντας πίσω το γιο του Αντίγονο Γονατά
με περιορισμένες κτήσεις στο νότο
(Δημητριάδα, Χαλκίδα, Κόρινθο).
Ο σπουδαιότερος ηπειρώτης βασιλιάς, ο
Πύρρος, σε καλλιτεχνική
αναπαράσταση κατά τους πολέμους του
εναντίον του Δημητρίου.
25. Η Μακεδονία μοιράστηκε μεταξύ των δυο
νικητών, αλλά ο Λυσίμαχος κατόρθωσε το
284 να διώξει τον Πύρρο και να παραμείνει
κυρίαρχος του συνόλου της χώρας. Η
αύξηση της δύναμής του τον οδήγησε στην
επεκτατική πολιτική προς τη νότιο Ελλάδα.
Οι εξελίξεις αυτές δεν άφησαν αδιάφορο το
Σέλευκο που εκστράτευσε εναντίον του
Λυσιμάχου και τον νίκησε στο Κούρου
Πεδίο το 282. Μετά τη μάχη και το θάνατο
σε αυτή του Λυσιμάχου, ο Σέλευκος
προσεταιρίστηκε το κράτος του και φάνηκε
να διαθέτει πλέον εκείνος τις προϋποθέσεις
για να γίνει μονοκράτορας σε Ευρώπη και
Ασία. Ο στόχος όμως δεν πραγματοποιήθηκε
καθώς ο συνεργάτης του Πτολεμαίος
Κεραυνός, γιος του Πτολεμαίου Α’ του
Λάγου και ετεροθαλής αδερφός του
Πτολεμαίου Β’, τον δολοφόνησε το 281.
Μπρούτζινη προτομή του Σέλευκου Α’ Νικάτορος, ιδρυτή της ομώνυμης δυναστείας.
Ρωμαϊκό αντίγραφο ενός ελληνιστικού πρωτοτύπου. Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης.
26. Μετά το τέλος του Λυσιμάχου και του
Σέλευκου, συντελέστηκε η παγίωση των
τριών νέων κρατών στα εδάφη της παλαιάς
αλεξανδρινής επικράτειας. Στα βασίλεια του
Πτολεμαίου και του Σέλευκου σημειώθηκε
ομαλή μετάβαση της εξουσίας στους γιους
των ιδρυτών τους, τον Πτολεμαίο Β’ (283)
και τον Αντίοχο Α’ (281). Στο βασίλειο της
Μακεδονίας ο Πτολεμαίος Κεραυνός έπεσε
μαχόμενος εναντίον των Γαλατών που
εισέβαλαν με μεγάλες δυνάμεις το 279 από
το βορρά στην Ελλάδα και τη βόρειο Μικρά
Ασία. Το θάνατο του Κεραυνού ακολούθησε
αναρχία στο βασίλειο (με μια δίμηνη
βασιλεία του Μελέαγρου, αδερφού του
Κεραυνού, την οποία τερμάτισε ο Αντίγονος
Γονατάς. Ο γιος του Δημητρίου του
Πολιορκητή νίκησε τους Γαλάτες στη
Λυσιμάχεια το 277 και, ως επακόλουθο,
ανήλθε αμέσως στο μακεδονικό θρόνο. Ο
εγγονός, λοιπόν, του Αντιγόνου του
Μονόφθαλμου έδωσε στην ταραγμένη χώρα
νέο δυναστικό οίκο, τους Αντιγονίδες, που
διατήρησαν το θρόνο ως την κατάλυση του
κράτους από τους Ρωμαίους το 168.
27. Η περίοδος της εξισορρόπησης των δυνάμεων του ελληνιστικού κόσμου (276-217)
Α. Μακεδονία και νότιος Ελλάς
Στα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 3ου
αι. π.Χ. οι νέες μοναρχίες της Ανατολής εμφανίστηκαν
να έχουν παγιώσει τη θέση τους πλέον.
28. Το ίδιο ίσχυσε λίγο αργότερα για τη Μακεδονία, όταν το 272 πέθανε ο Πύρρος, δυναμικός αντίπαλος
του βασιλιά της Αντίγονου Γονατά. Κατά την επόμενη πεντηκονταετία και οι τρεις μοναρχίες
ακολούθησαν πολιτική που αποσκοπούσε τη διατήρηση των κεκτημένων και στην επέκταση, χωρίς
όμως η τελευταία να παίρνει διαστάσεις ικανές να προκαλέσουν αλλαγές στην καθεστηκυία τάξη του
ελληνιστικού κόσμου. Το μακεδονικό κράτος επί Αντιγόνου Γονατά διέθετε, εκτός από τη Μακεδονία
και τη Θεσσαλία, κτήσεις και στη νοτιότερη Ελλάδα. Η διασφάλιση των κτήσεων αυτών αποτελούσε
κύριο μέλημα του βασιλιά. Η πολιτική αστάθεια που αντιμετώπισε η μοναρχία μετά την απομάκρυνση
του Δημητρίου Πολιορκητή από το θρόνο (286) είχε αφήσει περιθώρια για την ανάπτυξη
αντιμακεδονικών δυνάμεων. Οι τάσεις αυτές έβρισκαν πάντοτε τη στήριξη της ισχυρότερης την εποχή
αυτή μοναρχίας των Πτολεμαίων, οι οποίοι λόγω των κτήσεών τους στο Αιγαίο και τα μικρασιατικά
παράλια, είχαν ζωτικής φύσης συμφέροντα στην περιοχή.
Αργυρό τετράδραχμο του Αντιγόνου Γονατά στο όνομα του Αλεξάνδρου (3ος αι.) με την
κεφαλή του μακεδόνα στρατηλάτη μπροστά και τον ένθρονο Δία πίσω.
29. Ο Αντίγονος Γονατάς κατείχε θέσεις στη νότιο Ελλάδα και πριν την ανάρρησή του στο θρόνο ως
κληρονομιά από τον πατέρα του Δημήτριο. Διέθετε τη Δημητριάδα, τον Πειραιά, την Εύβοια, την
Κόρινθο και μερικές πόλεις στην Αργολίδα και την Αχαΐα. Στη διάρκεια όμως της αντιπαράθεσής
του με τον Πτολεμαίο Κεραυνό που έληξε με την ήττα του (280), οι πόλεις της δυτικής Αχαΐας
αποφάσισαν την ανανέωση του παλιού Αχαϊκού Κοινού (Συμπολιτείας), μιας ομοσπονδιακής, θα
λέγαμε σήμερα, δύναμης η οποία στις επόμενες δεκαετίες αποτέλεσε τον σημαντικότερο αντίπαλο
της μακεδονικής επιρροής στην Πελοπόννησο.
Η αρχαία πόλη της Δημητριάδας, κτισμένη σε στρατηγική θέση του Παγασητικού κόλπου,
πήρε το όνομά της από τον ιδρυτή της, Δημήτριο Πολιορκητή. Ο Μακεδόνας βασιλιάς στις
αρχές του 3ου αι. συνοίκησε τις μικρές κώμες της περιοχής, για να δημιουργήσει ένα ισχυρό
οικονομικό και πολιτικό κέντρο, χρησιμοποιώντας ως πυρήνα την κλασική πόλη των
Παγασών. Στην εικόνα ερείπια του ανακτόρου του Δημητρίου στην πόλη αυτή.
30. Εξάλλου στου χώρο της κεντρικής Ελλάδος δυο χρόνια αργότερα (278) οι τοπικές δυνάμεις με
πρωτοστάτες τους Αιτωλούς, αντιμετώπισαν με επιτυχία το γαλατικό κίνδυνο που δεν είχε
αναχαιτίσει ικανοποιητικά η εξασθενημένη Μακεδονία. Επρόκειτο για εξέλιξη που συνέβαλε στην
αναβάθμιση του επίσης ομοσπονδιακά οργανωμένου κράτους των Αιτωλών, της έτερης μεγάλης
αντιμακεδονικής εστίας κατά την ελληνιστική περίοδο.
Το αρχαίο Θέρμο, έδρα της ισχυρής Αιτωλικής Συμπολιτείας, μιας νέας
μεγάλης δύναμης στον ελληνικό χώρο κατά τους αλεξανδρινούς χρόνους.
31. Παρά τις αντιδράσεις πάντως ο Αντίγονος
Γονατάς, μετά το θάνατο του Πύρρου,
διατήρησε στην κυριότητά του σειρά
ελληνικών πόλεων. Μακεδονικές φρουρές
ήταν εγκατεστημένες στην Κόρινθο, στη
Χαλκίδα και στον Πειραιά. Από την άλλη
πλευρά με την πολιτική της στήριξης
ολιγαρχικών και τυραννικών καθεστώτων
ενίσχυε περισσότερο τη θέση του.
Εντούτοις ο νότιος ελληνισμός
διατηρούσε ισχυρά αντιμακεδονικά
αισθήματα που έσπευσε να εκδηλώσει
όταν βρήκε πτολεμαϊκή υποστήριξη. Ήδη
από το 270 ο Πτολεμαίος Β’ είχε
επεκταθεί σημαντικά στη νοτιοδυτική
Μικρά Ασία και στη Φοινίκη, γεγονός που
επέσυρε την προσοχή των Σελευκιδών, οι
οποίοι απώλεσαν σημαντικά λιμάνια, και
του Αντιγόνου . Ο τελευταίος
προσπαθούσε να συγκροτήσει αξιόμαχες
ναυτικές δυνάμεις προκειμένου να
περιορίσει τους Πτολεμαίους που ήδη
ήλεγχαν το Κοινό των Νησιωτών από το
301.
32. Ο Πτολεμαίος για να ανακόψει τα σχέδια
του αντιπάλου του, έσπευσε να
υποστηρίξει τις αντιμακεδονικές
δυνάμεις της Πελοποννήσου, οι οποίες
με ηγέτη το βασιλιά της Σπάρτης Αρέα,
συνήψαν συμμαχία εναντίον του
Αντιγόνου, στην οποία προσχώρησε και
η Αθήνα το 268. Στη διάρκεια του
πολέμου που ακολούθησε (Χρεμωνίδειος
Πόλεμος 267-261), οι αντίπαλοι του
Αντιγόνου δεν κατάφεραν να νικήσουν.
Η στρατιωτική στήριξη των Πτολεμαίων
ήταν περιορισμένη και μετά το θάνατο
του Αρέα το 264 οι ενωμένες δυνάμεις
λύγισαν. Η Αθήνα υπέκυψε στα τέλη του
262 και ο Πειραιάς δέχθηκε πάλι
μακεδονική φρουρά. Η διακυβέρνηση
της πόλης ανατέθηκε τότε σε
φιλομακεδόνες. Το 261-257 ο Αντίγονος
Γονατάς, έχοντας αποκαταστήσει
απόλυτα τη θέση του στην ελληνική
χερσόνησο, πέτυχε να περιορίσει και την
παρουσία της Αιγύπτου στο Αιγαίο.
Ο Αλέξανδρος ως κατακτητής της Ινδίας σε αργυρό
τετράδραχμο των Πτολεμαίων της Αιγύπτου. Ο
Αλέξανδρος καθ’ όλη την ελληνιστική εποχή τιμήθηκε
από τους Διαδόχους και τους μετέπειτα βασιλείς ως ο
ενδοξότερος βασιλιάς της Μακεδονίας είτε μέσω της
λογοτεχνίας είτε μέσω των καλών τεχνών και της
νομισματοκοπίας.
33. Η επιρροή του Αντιγόνου στην περιοχή διατηρήθηκε ως το 252, έτος θανάτου του ετεροθαλούς
αδερφού του Κρατερού, που ήταν επιφορτισμένος με τη στρατηγία των κτήσεων στη νότιο
Ελλάδα και είχε έδρα την Κόρινθο. Ο γιος του τελευταίου Αλέξανδρος επαναστάτησε και κήρυξε
τον εαυτό του βασιλιά. Προκειμένου να βρει ερείσματα, συντάχθηκε με τους Αχαιούς αφήνοντας
εκτεθειμένους τους φιλομακεδόνες τυράννους της Πελοποννήσου, οι οποίοι με τη σειρά τους
άρχισαν να προσχωρούν στους Αχαιούς. Το 251 στη Συμπολιτεία εντάθηκε η Σικυώνα, χάρη στη
δράση του πολίτη Άρατου. Ο τελευταίος στα επόμενα χρόνια εξελίχθηκε σε σημαντικό ηγέτη της
Συμπολιτείας συμβάλλοντας αρκετά στην αύξηση της δύναμής της.
Το θέατρο της αρχαίας
Σικυώνας ήταν από τα
μεγαλύτερα του ελληνικού
κόσμου.
34. Οι εξελίξεις αποτελούσαν σημαντικό πλήγμα για τη δύναμη της Μακεδονίας, αφού ο Αλέξανδρος
διέθετε σημαντικό μέρος των μακεδονικών στρατιωτικών δυνάμεων. Ο Αντίγονος έτσι δεν μπόρεσε
να αποτρέψει την επέκταση των Αχαιών στην Πελοπόννησο και απώλεσε την επιρροή του στη
Βοιωτία. Το 245 πάντως ανέκτησε την Κόρινθο για να την χάσει πάλι μετά από δυο χρόνια από τον
Άρατο. Τελικά, ως το θάνατό του το 239 ο μακεδόνας βασιλιάς είχε αποκαταστήσει εν μέρει τη θέση
του στη νότιο Ελλάδα, αντιμετώπιζε όμως το νέο δεδομένο των ισχυρών Συμπολιτειών.
Ο Ακροκόρινθος, η ακρόπολη της αρχαίας και μεσαιωνικής Κορίνθου, από ψηλά.
35. Η Σπάρτη, η παλαιά εστία των
αντιμακεδονικών κινήσεων είχε εξασθενήσει
εντελώς μετά τον Χρεμωνίδειο Πόλεμο. Στα
τέλη της βασιλείας του Αντιγόνου Γονατά
γνώρισε, όμως, την αναβίωσή της ως σύμμαχος
των Αχαιών και μέσω των μεταρρυθμίσεων που
θέλησε να εφαρμόσει ο βασιλιάς Άγις Δ’ (243-
241). Η πόλη λόγω της κοινωνικοοικονομικής
κρίσης του 4ου
αι. αντιμετώπιζε το πρόβλημα
της συγκέντρωσης πλούτου σε λίγους και της
εμφάνισης οξυμένων αντιθέσεων μεταξύ
πλουσίων και φτωχών. Η εμμονή της όμως στη
διατήρηση παλαιοτέρων μορφών εσωτερικής
οργάνωσης που συνέδεαν τα πολιτικά
δικαιώματα με τη δυνατότητα χρηματοδότησης
των συσσιτίων είχε προκαλέσει – σε
συνδυασμό με τους πολέμους – τη συρρίκνωση
του σώματος των πολιτών της και, συνεπώς,
του βασικού πυρήνα των στρατιωτικών της
δυνάμεων. Τα ίδια προβλήματα μάστιζαν την
πόλη και τον 3ο
αι.
Σύγχρονη αναπαράσταση Λακεδαιμόνιου οπλίτη
από το Σύλλογο Ιστορικών Μελετών
«Κορύβαντες».
36. Με στόχο την ανάκαμψη της παλιάς σπαρτιατικής δύναμης, ένας από τους βασιλείς της, ο Άγις
Δ’, δρομολόγησε το 243 την εφαρμογή ριζοσπαστικού χαρακτήρα μέτρων με στόχο την αύξηση
των πολιτών-οπλιτών της πόλης. Αποφάσισε την κατάργηση των χρεών και την ανακατανομή της
γης σε ίσους κλήρους προκειμένου να αποκατασταθεί η παράδοση της ισότητας μεταξύ των
Σπαρτιατών που αποδιδόταν στον θρυλικό Λυκούργο. Στο πρόγραμμα περιελήφθησαν και 4.500
περίοικοι. Τα μέτρα, πάγια αιτήματα των αδύνατων οικονομικά στρωμάτων των ελληνικών
πόλεων της εποχής, πρόδιδαν πάντως ότι στόχος του βασιλιά δεν ήταν τόσο η εξάλειψη των
κοινωνικών ανισοτήτων, όσο η ανάκαμψη του κράτους.
Αργυρό νόμισμα από την Αρκαδία των ελληνιστικών χρόνων. Η Αρκαδία, ως
μέρος της Αχαϊκής Συμπολιτείας, αντιτάχθηκε στα μεταρρυθμιστικά σχέδια των
Σπαρτιατών βασιλέων.
37. Η στήριξη που βρήκε ο βασιλιάς στους ιθύνοντες της πόλης ήταν περιορισμένη μόνο στο μέρος
της κατάργησης των χρεών, που απέβαινε σε όφελος και των μεγάλων γαιοκτημόνων, οι οποίοι
την εποχή αυτή βαρύνονταν επίσης από χρέη. Αυτοί έσπευσαν να ανακόψουν τη δράση του
μεταρρυθμιστή τον οποίον οδήγησαν στο θάνατο το 241με τη βοήθεια του άλλου βασιλιά
Λεωνίδα που ήταν σύμμαχός τους.
Φανταστική αναπαράσταση της Σπάρτης των ελληνιστικών χρόνων.
38. Στη Μακεδονία, ο διάδοχος του
Αντιγόνου Γονατά Δημήτριος Β’
αντιμετώπισε στη διάρκεια της
δεκάχρονης βασιλείας του (239-229) την
από κοινού οργανωμένη αντίσταση των
δυο Συμπολιτειών στον λεγόμενο
Δημητριακό Πόλεμο. Επί της εποχής του
σημειώθηκε επίσης η επίθεση των
Δαρδάνων της Παιονίας και η απώλεια της
φιλικής ηπειρωτικής μοναρχίας των
Μολοσσών που καταλύθηκε το 231. Στη
θέση της ιδρύθηκε το Κοινό των
Ηπειρωτών που αμέσως δέχθηκε την
ιλλυρική επίθεση. Παρά τις δυσκολίες
αυτές, ο Δημήτριος αποδείχθηκε ικανός να
διατηρήσει μέρος των κτήσεών του στο
νότο. Το τέλος του ήρθε στο πεδίο της
μάχης εναντίον των Δαρδάνων το 229.
Ο Άτλας με την υδρόγειο σφαίρα στους
ώμους του. Ρωμαϊκό μαρμάρινο
αντίγραφο ελληνιστικού αγάλματος από
το ανάκτορο των Φαρνέζε. 2ος αι. μ.Χ.
39. Διάδοχός του είχε οριστεί ο ανήλικος γιος του Φίλιππος Ε’, κηδεμόνας του οποίου ήταν ο θείος
του Αντίγοος Δώσων, ο οποίος όμως ανακηρύχτηκε βασιλιάς από τη μακεδονική συνέλευση με
τον όρο να σεβαστεί τα δικαιώματα του νόμιμου διαδόχου. Ο νέος ηγεμόνας ανέλαβε τη χώρα σε
στιγμή εξαιρετικά κρίσιμη. Οι Ιλλυριοί είχαν επιτεθεί στην Ακαρνανία, αποσύρθηκαν όμως χάρη
στη δράση του Δώσωνος. Βασιλιάς αντιμετώπισε επίσης την απώλεια τμήματος της Θεσσαλίας
που εξεγέρθηκε με την βοήθεια των Αιτωλών, και την απώλεια των συμμάχων του Δημητρίου Β’
Βοιωτών. Η Αχαϊκή Συμπολιτεία εξάλλου είχε αποσπάσει τις μακεδονικές κτήσεις των Μεγάρων
και της Τροιζήνας, ενώ στο πλευρό της τάχθηκαν επίσης και οι άλλοτε φιλομακεδονικές πόλεις
της Ερμιόνης, του Άργους και του Φλειούντα. Η Αθήνα, τέλος, ανέκτησε την ανεξαρτησία της το
228 δωροδοκώντας την εκεί εγκατεστημένη μακεδονική φρουρά.
Αργυρό τετράδραχμο του Αντιγόνου Δώσωνος (229-221) με την κεφαλή του
Ποσειδώνα μπροστά και τριήρη πίσω με την επιγραφή ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΑΝΤΙΓΟΝΟΥ.
40. Τη ίδια περίοδο στο χώρο της Πελοποννήσου δρομολογήθηκαν διαδικασίες που οδήγησαν στη
διακοπή της συνεργασίας των δυο ισχυρών Συμπολιτειών, επιτρέποντας νέα μακεδονική ανάμειξη
στο νότο. Η δε Σπάρτη επιχείρησε για δεύτερη φορά την έξοδό της από την βαθιά κρίση υπό την
ηγεσία του βασιλιά Κλεομένη Ε’ που ανέβηκε στο θρόνο το 235. Ο νέος ηγεμόνας ενστερνίστηκε
πλήρως τα μεταρρυθμιστικά σχέδια του Άγιδος και επιχείρησε την εφαρμογή των αλλαγών, που
περιελάμβαναν την αναδιανομή της γης σε ίσους κλήρους μεταξύ των ακτημόνων Σπαρτιατών και
4.000 περιοίκων. Σε αντίθεση με τον προκάτοχό του, δεν αρκέστηκε μόνο στην αναβίωση
παρελθόντων θεσμών, αλλά προχώρησε και σε άλλους νεοτερισμούς τους οποίους προσπάθησε να
επιβάλει με τη βοήθεια μισθοφόρων.
Το θέατρο της αρχαίας Σπάρτης, κτίριο των ρωμαϊκών χρόνων, και στο βάθος η
σύγχρονη πόλη που σχεδιάστηκε εξ αρχής το 1834 στην κοιλάδα του Ευρώτα.
41. Τα μέτρα του Κλεομένη έδωσαν ελπίδες στα
οικονομικά αδύναμα στρώματα των πολιτών σε όλη
την Πελοπόννησο. Με την υποστήριξή τους άρχισαν
τότε να σημειώνονται αντιδράσεις μεταξύ των
μελών της Αχαϊκής Συμπολιτείας που λόγω της
ολιγαρχικής δομής της, αποτελούσε στήριγμα των
οικονομικά ισχυρών. Ακολούθησε ένοπλη
αναμέτρηση του Κλεομένη με τους Αχαιούς που
έφερε τους Σπαρτιάτες σε πλεονεκτική θέση μετά τις
νίκες στους στην Αρκαδία (226). Τότε, ο Άρατος
ζήτησε τη βοήθεια του Δώσωνος, αφού οι
Πτολεμαίοι υποστήριζαν τη Σπάρτη.
Ερείπια της Μεγαλόπολης, της σημαντικότερης
αρκαδικής πόλης των ελληνιστικών χρόνων. Η
Μεγαλόπολη χτίστηκε με προτροπή του
Επαμεινώνδα το 370 με σκοπό να αποτελέσει ένα
κέντρο για όλους τους Αρκάδες και έναν αντίπαλο
πόλο δύναμης στη γειτονική της Σπάρτη. Μετά
το 337 η πόλη συντάχθηκε με τους Μακεδόνες
και έκτοτε αντιμετώπιζε τη σπαρτιατική
εχθρότητα. Το 223 ο Σπαρτιάτης βασιλιάς
Κλεομένης Γ΄ την κατέλαβε και την έκαψε. Το
208 ο Φιλοποίμην ως στρατηγός της Αχαϊκής
Συμπολιτείας την ανοικοδόμησε. Αργότερα, η
πόλη καταστράφηκε οριστικά.
42. Ο Δώσων κατάφερε να δημιουργήσει την
Κοινή Συμμαχία στην οποία ο ίδιος
κατείχε ηγετικό ρόλο. Συγκεκριμένα, το
224 στο Αίγιο αποφασίστηκε η σύσταση
συνασπισμού του οποίου τα μέλη, πλην
της Μακεδονίας, ήταν μεγάλα
ομοσπονδιακά κράτη: οι Θεσσαλοί, οι
Ηπειρώτες, οι Ακαρνάνες, οι Βοιωτοί, οι
Φωκείς, οι Οπούντιοι Λοκροί, οι Ευβοείς
και οι Αχαιοί. Παρά τη διακύρηξη του
σεβασμού της ανεξαρτησίας των μελών,
ο στόχος του Δώσωνος δεν ήταν άλλος
από την εγκαθίδρυση της επιρροής του
σε όλη την Ελλάδα. Η υποστήριξη
τυράννων δεν ήταν πλέον ανεκτή υπό τις
παρούσες συγκυρίες, γεγονός που
οδήγησε στη δημιουργία Συμμαχίας στα
πρότυπα εκείνης της Κορίνθου τον 4ο
αι.
43. Με τη βοήθεια των συμμάχων του ο
μακεδόνας βασιλιάς κατόρθωσε σε
διάστημα δυο ετών να καταλύσει τη
δύναμη του Κλεομένη. Το 222
κατανίκησε σε αποφασιστική μάχη το
σπαρτιατικό στρατό στη Σελλασία. Ο
Κλεομένης κατέφυγε στους
Πτολεμαίους και στη Σπάρτη, που για
πρώτη φορά στην ιστορία της είδε
εχθρικά στρατεύματα να εισβάλουν στην
πόλη, επανήλθε το παλαιό καθεστώς. Ο
Δώσων, επιπρόσθετα, εγκατέστησε
μακεδονικές φρουρές στην Κόρινθο και
στον Ορχομενό. Επιστρέφοντας στη
Μακεδονία αντιμετώπισε τους Ιλλυριούς
και έπεσε το 221 μαχόμενος εναντίον
τους.
44. Στο θρόνο ανήλθε ο νεαρός Φίλιππος Ε’ γιος του Δημητρίου Β’. Η Κοινή Συμμαχία σήμαινε την
απομόνωση των Αιτωλών οι οποίοι προσπάθησαν να τη διασπάσουν αυτή τη χρονική στιγμή.
Παρά το νεαρό της ηλικίας του ο Φίλιππος ανέλαβε πόλεμο εναντίον τους και τους ανάγκασε στη
σύναψη ειρήνης (Συμμαχικός Πόλεμος, 220-217). Βάσει της συμφωνίας της Ναυπάκτου, οι
Αιτωλοί δεν έχασαν σημαντικό μέρος της δύναμής τους, όμως ο Φίλιππος είχε κατορθώσει να
παρουσιαστεί ως υπερασπιστής της ελευθερίας των υπόλοιπων Ελλήνων από τις επεκτατικές
αιτωλικές βλέψεις. Η Ειρήνη της Ναυπάκτου αποτέλεσε τομή στις πολιτικές εξελίξεις της
Ελληνιστικής περιόδου. Ήταν η τελευταία φορά που οι Έλληνες ρύθμισαν τις μεταξύ τους
διαφορές χωρίς τη μεσολάβηση ξένων. Σε σύντομο χρονικό διάστημα θα έκανε την εμφάνισή της
στα ελλαδικά πράγματα η Ρώμη, που ήδη είχε καταλύσει της ελευθερία των Ελλήνων της Δύσης.
Νόμισμα του Κλεομένη, βασιλιά της Σπάρτης από το 235 μέχρι το 219 .
Γιος του βασιλιά της Σπάρτης, Λεωνίδα , πήρε το θρόνο όταν ο πατέρας του πέθανε το 235 .
Εξακολουθούσε τις μεταρρυθμίσεις του Άγη Δ', προσπαθώντας να αποκαταστήσει την Σπάρτη
ως την μεγάλη δύναμη της Πελοποννήσου. Αναμόρφωσε τα συσσίτια και το στρατό, μοίρασε τη
γη στους ακτήμονες Σπαρτιάτες και επανέφερε τον αυστηρό τρόπο ζωής των νέων. Μετά την
ήττα του στη Σελλασία κατέφυγε στην Αίγυπτο όπου και αυτοκτόνησε το 218.
45. Β. Τα κράτη των Πτολεμαίων και των Σελευκιδών
Η άνοδος στην εξουσία της δεύτερης γενιάς των μοναρχών της Ανατολής, Πτολεμαίου Β’ και
Αντιόχου Α’, σηματοδοτεί την έναρξη της περιόδου ακμής των νέων κρατών, που κράτησε ως την
προτελευταία δεκαετία του 3ου
αι. Ισχυρότερο αναδείχθηκε το κράτος των Πτολεμαίων χάρη στο
ευρύ δίκτυο εξωτερικών κτήσεων, το οποίο δημιούργησαν οι τρεις πρώτοι ηγεμόνες του. Εκτός από
τον πυρήνα της, την Αίγυπτο (με πρωτεύουσα την νεότευκτη Αλεξάνδρεια), κατείχε την Κυρηναϊκή,
τη νότια Συρία, την Παλαιστίνη, την Κύπρο, τα νοτιοδυτικά μικρασιατικά παράλια, κάποιες θέσεις
στη Θράκη και σημαντική επιρροή στα νησιά του Αιγαίου. Οι εξωτερικές κτήσεις εξασφάλιζαν
πολιτικά και οικονομικά οφέλη, καθώς η διατήρησή τους συνεπαγόταν πρωταγωνιστικό ρόλο της
Αιγύπτου στην οικονομική δραστηριότητα της Ανατολικής Μεσογείου, αλλά και την εξασφάλιση
πρώτων υλών (μέταλλα και ξυλεία) που έλειπαν από τη χώρα του Νείλου.
Χρυσό οκτάδραχμο που εικονίζει τον
Πτολεμαίο Β’ Φιλάδελφο (285-246) και την
αδερφή και σύζυγό του Αρσινόη Β’ , χήρα του
Λυσιμάχου. Ο Πτολεμαίος Β’ αναδείχθηκε σε
εξίσου ικανό ηγεμόνα με τον πατέρα του, αλλά
έμεινε γνωστός στην ιστορία περισσότερο για τη
μεγάλη αγάπη του στις τέχνες και τα γράμματα.
Επί της εποχής του η Αλεξάνδρεια γίνεται το
μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο του
ελληνισμού, με τη λειτουργία του Μουσείου
και της Βιβλιοθήκης.
46. Συγκεκριμένα, τα λιμάνια της Φοινίκης και της Παλαιστίνης έδιναν τη δυνατότητα εμπορικών
συναλλαγών με την Αραβία και την Ινδία, ενώ η Συρία και η Κύπρος ήταν σε θέση να
αποτρέψουν ενδεχόμενα σιτοδείας. Η κατοχή αυτών των περιοχών παρείχε στην πτολεμαϊκή
μοναρχία τις οικονομικές δυνατότητες , αλλά και τις στρατηγικές θέσεις που ήταν απαραίτητες για
την αποτροπή κάθε επεκτατικής προσπάθειας των δυο άλλων ισχυρών δυνάμεων της εποχής, για
τις οποίες ο έλεγχος του Αιγαίου ήταν ζωτικός.
47. Η δεύτερη μεγάλη μοναρχία της Ανατολής
περιελάμβανε, χάρη στη δράση του ιδρυτή της
Σέλευκου, μεγάλο τμήμα της Μικράς Ασίας, τη
βόρειο Συρία, τη Μεσοποταμία και είχε ως
πρωτεύουσα από το 300 την καινούργια πόλη
Αντιόχεια στον ποταμό Ορόντη. Το κράτος αυτό, σε
αντίθεση με το πτολεμαϊκό που διέθετε ομοιογενή
πυρήνα υπηκόων, αντιμετώπισε από την ίδρυσή του
προβλήματα λόγω της μεγάλης εθνικής
ανομοιογένειας των κατοίκων του, με αποτέλεσμα
να απολέσει σταδιακά σημαντικά τμήματα των
εδαφών του ήδη από τις πρώτες δεκαετίες της
ύπαρξής του ως το τέλος του τον 1ο
αι.
Ρωμαϊκό μαρμάρινο αντίγραφο από το κολοσσιαίο
χάλκινο άγαλμα της θεάς Τύχης που κατασκεύασε
ο Ευτυχίδης της Σικυώνας, μαθητής του
Λύσιππου, στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. Πρόκειται
για αλληγορική απεικόνιση της πόλης Αντιόχειας,
πρωτεύουσας των Σελευκιδών: η μορφή είναι
καθισμένη επάνω σε βράχο και στα πόδια της
βρίσκεται έφηβος που κολυμπά και συμβολίζει τον
Ορόντη ποταμό. Στα χέρια της κρατάει στάχυα από
σιτάρι (σύμβολο ευημερίας) και στο κεφάλι φέρει
ως στέμμα τα τείχη της πόλης.
48. Μεγάλο μέρος της δραστηριότητας του Αντιόχου Α’ (281-261), γιου και διαδόχου του ιδρυτή
Σελεύκου, απορρόφησε η προσπάθεια για τη σταθεροποίηση της εξουσίας του στο δυτικό τμήμα
του κράτους του και, κυρίως, στις μικρασιατικές περιοχές και τη νότιο Συρία. Μεταξύ των ετών
280 και 278 ο βασιλιάς βρέθηκε αντιμέτωπος με τις πόλεις Καλχηδόνα και Ηράκλεια και τις
δυνάμεις του Πόντου, της Βιθυνίας και της Καππαδοκίας, που είχαν τη βοήθεια του Αντιγόνου
Γονατά και του Πτολεμαίου Β’.
Ψηφιδωτό από την ελληνιστική Αντιόχεια. Έρως και Ψυχή.
49. Την εποχή εκείνη ο Σελευκίδης προσπάθησε να επιβληθεί στο βόρειο μικρασιατικό χώρο, ο οποίος
του ανήκε τυπικά μετά την ήττα του Αντιγόνου του Μονόφθαλμου στην Ιψό (301) και την κατάλυση
του κράτους του Λυσιμάχου (282). Στην περιοχή όμως ήδη από την εποχή των προκατόχων του και
των αγώνων μεταξύ των στρατηγών του Αλεξάνδρου, είχαν εμφανιστεί κινήματα που οδήγησαν στη
δημιουργία μικρότερων κρατών. Οι ηγέτες τους, σε αρκετές περιπτώσεις, είχαν αποφύγει την άμεση
μακεδονική στρατιωτική παρουσία. Μάλιστα ο τοπικός άρχοντας της Βιθυνίας Ζιποίτης, που φαίνεται
ότι διατήρησε αυτονομία την εποχή του Αλεξάνδρου, κατόρθωσε το 297 να αναγνωριστεί από τους
ισχυρούς γείτονές του ως ανεξάρτητος βασιλιάς της περιοχής
Αργυρό τετράδραχμο της Καλχηδόνας, πόλης έναντι του Βυζαντίου με τις μορφές
του Απόλλωνος και της Δήμητρας (230 π.Χ.). Η αρχαιότατη και σημαντική
εμπορική πόλη είχε να αντιμετωπίσει την επιθετικότητα των Βιθυνών βασιλέων
κατά την ελληνιστική περίοδο.
50. Την ανεξαρτησία του πέτυχε επίσης και ο ιρανός Μιθριδάτης, ιδρυτής βασιλείου στην ποντική
Καππαδοκία, άλλοτε σατραπεία των Αχαιμενιδών, που μεταγενέστερα πήρε το όνομα Πόντος
(280). Στην περιοχή της Φρυγίας εγκαταστάθηκαν το 275, μετά την ήττα τους από τον Αντίοχο
Α’, οι Γαλάτες που πέτυχαν χάρη στην στρατιωτική τους δεινότητα, να επιβληθούν και να
δημιουργήσουν ένα εφήμερο ανεξάρτητο κράτος, τη Γαλατία. Με την περιοχή της Καππαδοκίας,
όπου φαίνεται να ίσχυε ένα καθεστώς ανεξαρτησίας ήδη επί περσικής αυτοκρατορίας, οι
Σελευκίδες καλλιέργησαν φιλικές σχέσεις. Ο ιρανός ηγεμόνος Αριαράθης Β πέτυχε γύρω στο 255
την αναγνώρισή του ως ανεξάρτητου ηγεμόνα από τον Αντίοχο Β’ με τον οποίο είχε συνάψει
σχέσεις επιγαμίας.
Ο Αντίοχος Β΄ Θεός (286 – 246 π.Χ.),
ήταν βασιλιάς του ελληνιστικού
βασιλείου των Σελευκιδών κατά την
περίοδο 261-246. Ήταν γιος του
Αντίοχου Α' του Σωτήρος και της
Στρατονίκης, κόρης του Δημητρίου του
Πολιορκητή.
51. Γι το κράτος της Αρμενίας τον 3ο
αι. οι πληροφορίες είναι περιορισμένες. Φαίνεται ότι οι ηγεμόνες του
αναγνώριζαν αρχικά τη σελευκιδική κυριαρχία και ότι κατόρθωσαν να αυτονομηθούν κατά το 260. Επί
της εποχής του Αντιόχου Γ’ όμως επανήλθαν στο καθεστώς υποτέλειας που κράτησε μεταξύ των ετών
212-187. Σοβαρές επιπτώσεις για τη σταθερότητα της σελευκιδικής παρουσίας στο μικρασιατικό χώρο
είχε, τέλος, η ίδρυση ανεξάρτητου κράτους που είχε ως πυρήνα την Πέργαμο. Στην πόλη αυτή, που
ανήκε κάποτε στο Λυσίμαχο, είχε τοποθετηθεί από εκείνον ως διοικητής ο Φιλέταιρος που
συνεργάστηκε όμως με το Σέλευκο. Μετά το θάνατο του αντιπάλου του ο Σέλευκος εκχώρησε την πόλη
και τη γύρω χώρα στο συνεργάτη του διατηρώντας την επικυριαρχία.
Η Ρέα πάνω σε λιοντάρι. Από το βωμό του Διός της Περγάμου με την
παράσταση της Τιτανομαχίας (2ος αι.).
52. Ανεξάρτητο κράτος ιδρύθηκε από τον Ευμένη, διάδοχο του Φιλέταιρου, ο οποίος κατόρθωσε το
262 να νικήσει τον Σέλευκο Β’ και να απαλλάξει την επικράτειά του από την επικυριαρχία του.
Ανεξαρτησία απέκτησαν επίσης σε κάποιο βαθμό και μικρότεροι ηγεμόνες εγκατεστημένοι στην
Κιλικία, τη Φρυγία, την Πισιδία και την Καρία. Λίγο μετά το 250 οι Σελευκίδες αντιμετώπισαν ένα
νέο πρόβλημα, την απώλεια των ανατολικότερων επαρχιών τους, όπου ιδρύθηκε το ιρανικό κράτος
της Παρθίας και το ελληνικό κράτος της Βακτρίας.
Η κατάσταση στον ελληνιστικό κόσμο στο τέλος του 3ου αι, επί Αντιόχου Γ’. Στην Ανατολή,
τα κράτη της Παρθίας και της ελληνικής Βακτρίας αποτελούν οντότητες σταθεροποιημένες
στην κεντρική Ασία, ενώ στη Δύση η Ρώμη αποτελεί ήδη την πρώτη δύναμη.
53. Την προσπάθεια των σελευκιδών μοναρχών να διατηρήσουν την ευαίσθητη συνοχή του
πολυεθνικού κράτους τους ανέκοψαν κατ’ επανάληψη δυναστικές κρίσεις. Ο Αντίοχος Β’ (261-
246) είχε ορίσει πριν από το θάνατό του ως διάδοχο τον γιο του Σέλευκο από την πρώτη του
σύζυγο Λαοδίκη. Η τελευταία κατόρθωσε να παραμερίσει τη δεύτερη σύζυγο Βερενίκη, η οποία
ήταν αδερφή του Πτολεμαίου Γ΄, βασιλέα της Αιγύπτου πλέον από το 246. Το γεγονός προκάλεσε
πόλεμο μεταξύ των δυο μοναρχιών με το πρόσχημα της υποστήριξης από τον Πτολεμαίο της
αδερφής του. (Γ’ Συριακός Πόλεμο ή Λαοδίκειος Πόλεμος, 246-241). Στις μεθοδεύσεις της
φιλόδοξης Λαοδίκης προσέκρουσε κι ο γιος της Σέλευκος Β’ ο οποίος κλήθηκε να αναγνωρίσει το
νεότερο αδερφό του Αντίοχο ιέρακα ως συμβασιλέα και να του παραχωρήσει τις δυτικά του
Ταύρου μικρασιατικές περιοχές.
Πτολεμαϊκό νόμισμα της εποχής του
Πτολεμαίου Γ΄ (246-221 π.Χ.) που
εικονίζει τη Βερενίκη Β΄, αδερφή του
βασιλιά της Αιγύπτου και «πέτρα του
σκανδάλου» που έδωσε αφορμή για τον Γ’
Συριακό Πόλεμο.
54. Ο Σέλευκος δέχθηκε αλλά κράτησε την επικυριαρχία με αποτέλεσμα τη σύγκρουση μεταξύ των
αδερφών οι οποία ειρήνευσαν μετά τη μάχη στην Άγκυρα (240). Ο ίδιος βασιλιάς αναγκάστηκε να
επιστρέψει το 227 από εκστρατεία που είχε αναλάβει για την αποκατάσταση της επιρροής του
στο Ιράν, λόγω εξέγερσης που είχε προκαλέσει τη Συρία ξ φιλόδοξη θεία του Στρατονίκη,
σύζυγος του Δημητρίου Β’ της Μακεδονίας. Η τελευταία θανατώθηκε από το Σέλευκο μετά την
ανακατάληψη της Αντιόχειας (227)
Χαρακτηριστικό όπλο του
σελευκιδικού στρατού
αποτέλεσε ως τις αρχές
του 2ου αι. η χρήση
πολεμικών ελεφάντων. Οι
τελευταίοι έγιναν γνωστοί
στους Έλληνες με την
εκστρατεία του
Αλεξάνδρου και
αξιοποιήθηκαν εν μέρει
από τους Διαδόχους και
τους απογόνους τους ως
«άρματα μάχης», κυρίως
στους πολέμους της Ασίας.
Καλλιτεχνική απεικόνιση
του εν λόγω όπλου στην
παράταξη του στρατού των
Σελευκιδών.
55. Μετά το θάνατο του Σέλευκου Β’ την εξουσία ανέλαβε ο γιος του Σέλευκος Γ’ (226-223). Επί της
εποχής του σοβαρό κίνδυνο αποτελούσε ο βασιλιάς της Περγάμου Άτταλος Α’ (241-197), ο
οποίος ύστερα από αλλεπάλληλες νίκες σε βάρος του Αντιόχου Ιέρακα μεταξύ 230-228, έθεσε υπό
την κατοχή του τις σελευκιδικές κτήσεις της Μικράς Ασίας. Τον αγώνα εναντίον του διεξήγαγε
πλέον ο Αχαιός, συγγενής του βασιλιά, ο οποίος και περιόρισε τελικά τον Άτταλο, δεν παρέλειψε
όμως να επιδιώξει το δικό του ανεξάρτητο κράτος. Τη σελευκιδική κυριαρχία στο χώρο πέτυχε ο
επόμενος σελευκιδης, ο Αντίοχος Γ’ (223-187) που εξουδετέρωσε τον Αχαιό (216) και πριν από
αυτόν το στασιαστή Μάλωνα στη Μηδία (221) .
Η αγορά της Πέργης, σημαντικής πόλης στην
Παμφυλία, μήλο της έριδος στους πολέμους των
Διαδόχων κατά τον 3ο
και 2ο
αι.
56. Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα για τους σελευκίδες αποτέλεσαν οι Πτολεμαίοι, οι οποίοι στην
περίοδο της ακμής του επιδίωκαν τη διατήρηση και τη διεύρυνση των εξωτερικών τους κτήσεων,
σε βάρος των σελευκιδικών παραλίων. Μετά την Ιψό, η νότια Συρία αναγνωρίστηκε ως τμήμα της
επικράτειας του Σελεύκου. Την ίδια περίοδο όμως ο Πτολεμαίος Α’ είχε καταλάβει την περιοχή
και αρνήθηκε να την επιστρέψει. Η πολιτική του διαδόχου του Πτολεμαίου Β’ ήταν ανάλογη. Ο
τελευταίος μάλιστα φρόντισε να αποσπάσει κι άλλες σελευκιδικές κτήσεις, ενώ ο Αντίοχος Α’
ήταν απασχολημένος με την αντιμετώπιση των μικρασιατών ηγεμόνων και των εισβολέων
Γαλατών. Στους Πτολεμαίους περιήλθαν τότε καίριες θέσεις της Μικράς Ασίας, ενώ φρουρές του
εγκαταστάθηκαν στη Σάμο και στην Καρία (Αλικαρνασσός, Μύνδος, Καύνος). Πιθανώς γύρω στο
280 ο Πτολεμαίος Β’ ήταν ήδη κύριος των παραλίων της Λυκίας, Παμφυλίας και Κιλικίας.
Τάφοι λαξευμένη στο βράχο με πρόσοψη σαν ελληνικού ναού στην Καύνο της
Λυκίας. Θαυμάσια έργα τέχνης και πρακτικής σημασίας της ελληνιστικής εποχής.
57. Με αιτία τη διεκδίκηση της νότιας Συρίας (που θα έφερνε το στρατό τους στα πρόθυρα της
Αιγύπτου και θα τους εξασφάλιζε πλούσιες εμπορικές πόλεις στα παράλια) μεταξύ των ετών 274
και 271 σημειώθηκε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση των Σελευκιδών με τους Πτολεμαίους γνωστή
ως Α΄ Συριακός Πόλεμος. Το πέρας της ανέδειξε νικητή την Αίγυπτο της οποίας η κυριαρχία στη
Συρία, την Παλαιστίνη και την παράλια νότιο Μικρά Ασία διατηρήθηκε. Μια δεύτερη μεγάλη
σύγκρουση σημειώθηκε μεταξύ 260-253 (Β’ Συριακός Πόλεμος).
Αργυρό νόμισμα του Πτολεμαίου Β' Φιλάδελφου (285-246). Στη μια όψη η κεφαλή του
βασιλιά με το χαρακτηριστικό διάδημα και στην άλλη ο αετός και η επιγραφή
ΠΤΟΛΕΜΑΙΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ.
58. Ο Πτολεμαίος Β’ επωφελήθηκε τα προβλήματα του Αντιόχου Β’ (261-246) με τον ηγεμόνα της
Περγάμου Ευμένη και ανέλαβε νέες επεκτατικές επιχειρήσεις σε βάρος του σελευκίδη στη Μικρά
Ασία. Ο τελευταίος όμως κατόρθωσε να αντεπιτεθεί επιτυχώς και να ανακτήσει τις ιωνικές πόλεις
των παραλίων καθώς και κάποιες θέσεις στην Παμφυλία και την Κιλικία..
Ο Πτολεμαίος Β΄ Φιλάδελφος με
την αδελφή και σύζυγό του
Αρσινόη Β΄. Καμέο από όνυχα.
Ελληνιστικό, 278-270 π.Χ.
Είναι μία ανάγλυφη παράσταση
σκαλισμένη σε πέτρα. Τα καμέο
συνήθως οι γλυπτογράφοι, τα
χάραζαν σε πέτρες που είχαν
δύο στρώσεις υλικού. Η κάθε
μία στρώση είχε διαφορετικό
χρώμα. Η χάραξη γινόταν
συνήθως στο πιο ανοιχτόχρωμο
υλικό, ώστε από κάτω το πιο
σκουρόχρωμο υλικό να
59. Στην ειρήνη του 246 ο Πτολεμαίος αναγνώρισε τη σελευκιδική νίκη κι ο Αντίοχος, σε
αντάλλαγμα, παραιτήθηκε από τη νότιο Συρία. Εξάλλου, όπως προαναφέρθηκε, με αφορμή τον
παραμερισμό της αδερφής του Βερενίκης, ο νέος ηγεμόνας της Αιγύπτου Πτολεμαίος Γ’ (246-
221) κήρυξε τον πόλεμο εναντίον του Σελεύκου Β’ (246-226). Στο τέλος του Γ’ Συριακού
Πολέμου (246-241) νικητές είχαν αναδεχθεί οι Πτολεμαίοι που βρέθηκαν να κατέχουν πάλι
παραλιακές πόλεις της Κιλικίας, την Ιωνίας, της Καρίας και της Λυκίας. Ήταν επίσης κύριοι της
Σελεύκειας της συριακής Πιερίας και είχαν απλώσει την επιρροή τους στο βόρειο Αιγαίο
(Λέσβος, Σαμοθράκη, παράλια Θράκης)
ξηηγξγξγξξγξγξγξγξγηξ
ηγξγξγξγξγξγξγξξξκκξκ
ξηκξκξκξκξηκξηκξηκξη
κξηκξηκξηγξγξγξγξγξγ
ξξγξγξγξγ
60. Στη διάρκεια του Β’ Συριακού
Πολέμου, ο οποίος είχε θετικότερη
σε σχέση με τους άλλους δυο
έκβαση για τους Σελευκίδες,
τοποθετείται και η νίκη που
σημείωσε ο Αντίγονος Γονατάς σε
βάρος των Πτολεμαίων σε
ναυμαχία στην Κω (257). Με τον
ίδιο πόλεμο συνδέεται από
μερικούς ιστορικούς η ναυμαχία
της Άνδρου (256) κατά την οποία
ο πτολεμαϊκός στόλος ηττήθηκε εκ
νέου από τους Αντιγονίδες με
αποτέλεσμα την απώλεια του
Αιγαίου. Άλλοι τοποθετούν την
κρίσιμη αυτή στιγμή ακόμη και το
227 σε σύνδεση με τις επιχειρήσεις
του Δώσωνος στο νότιο Αιγαίο και
την Καρία εναντίον της εκεί
αιγυπτιακής παρουσίας.
Αναπαράσταση μακεδονικού πολεμικού πλοίου του 3ου αι. Τα πολεμικά πλοία της
ελληνιστικής περιόδου αποτελούσαν μεν απογόνους της τριήρους, όμως συχνά ήταν πολύ
μεγαλύτερα σε μέγεθος και διέθεταν πρωτότυπες πολεμικές μηχανές. Αυτοί οι παράγοντες
τροποποίησαν τις τακτικές κατά τη ναυμαχία σε σχέση με τον 5ο αι. και εισήγαγαν εξελίξεις
που θα τελειοποιούνταν στο Μεσαίωνα και στους Νεότερους Χρόνους.
61. Στο τελευταίο τέταρτο του 3ου
αι. ανήλθε στο θρόνο της
Αλεξάνδρειας ο Πτολεμαίος Δ’, ο οποίος αντιμετώπισε σειρά
αντιδράσεων των ιθαγενών της Αιγύπτου που απαιτούσαν τον
τερματισμό της καταπίεσής τους. Οι Πτολεμαίοι για να
αντιμετωπίσουν τις δαπάνες των πολέμων, της αυλής και του
κρατικού μηχανισμού, απομυζούσαν μεγάλο μέρος των εσόδων
από τους υπηκόους τους, αφού οι διεθνείς συγκυρίες της
εποχής περιόριζαν τα μεγάλα οφέλη τους από τις εξαγωγικές
και εμπορικές τους δραστηριότητες. Η τέταρτη σύγκρουση με
τους Σελευκίδες ξεκίνησε από το φιλόδοξο μονάρχη Αντίοχο Γ’
ο οποίος το 219 επιτέθηκε στη νότιο Συρία την ώρα που η
Αίγυπτος βρισκόταν στην εσωτερική αυτή αναταραχή.
Αγαλματίδιο από πηλό του 3ου αι, που αναπαριστά
βασίλισσα των Λαγιδών, πιθανώς την Αρσινόη Γ΄.
Βρέθηκε στην Αίγυπτο. Παρίσι, Μουσείο Λούβρου.
62. Το 217 όμως ο Πτολεμαίος Δ’ κατόρθωσε να αντιμετωπίσει νικηφόρα τον μεγάλο του αντίπαλο στη
Ραφία, κοντά στη Γάζα της Παλαιστίνης. Η έκβαση της μάχης ανάγκασε τον Αντίοχο να αλλάξει τα
σχέδιά του. Αφού εξουδετέρωσε τον σφετεριστή Αχαιό στη Μικρά Ασία, κινήθηκε στην Ανατολή για
να αποκαταστήσει την κυριαρχία του στις ιρανικές περιοχές της Παρθίας και της Βακτρίας οι οποίες
είχαν αποσχιστεί ήδη από το 230. Η εκστρατεία του αυτή (212-205) προσέδωσε μεγάλη αίγλη στον
Αντίοχο (μαζί και το προσωνύμιο Μέγας) και από τους συγχρόνους του παραλληλίστηκε με εκείνη
του Αλεξάνδρου. Το αποτέλεσμα ήταν να εξασφαλίσει την επικυριαρχία του σε όλη την Ανατολή, αν
και δεν πέτυχε την πλήρη ενσωμάτωση των περιοχών αυτών στο κράτος του.
63. Μετά το πέρας του Δ’ Συριακού Πολέμου (219-217) που αποτέλεσε αφετηρία νέων αντιδράσεων
των γηγενών κατά της πτολεμαϊκής δυναστείας, η κρίση στην Αίγυπτο επιτάθηκε. Η εξασθένηση
της ισχυρότερης από τις δυνάμεις του τότε ελληνιστικού κόσμου θα έθετε τέρμα στην τάξη των
πολιτικών πραγμάτων που ίσχυσαν για πάνω από μισό αιώνα στην Εγγύς Ανατολή.
Καλλιτεχνική αναπαράσταση της μεγάλης σύγκρουσης στη Ράφια κατά την οποία
χρησιμοποιήθηκαν πολλοί ελέφαντες ως «άρματα μάχης» από τους αντιπάλους.
64. Τα ελληνιστικά κράτη και η Ρώμη (217-30)
Στο τελευταίο τέταρτο του 3ου
αι. και ενώ η
μεγαλύτερη από τις ελληνιστικές δυνάμεις, η
Αίγυπτος των Πτολεμαίων, άρχισε να
εκδηλώνει σαφή δείγματα κάμψης, στον
κόσμο της ελληνιστικής Ανατολής έκανε την
εμφάνισή της η νέα μεγάλη δύναμη της
Δύσης, η Ρώμη. Πράγματι, οι Πτολεμαίοι
αντιμετώπιζαν προβλήματα οικονομικής
κόπωσης, την εντεινόμενη αντίδραση των
ιθαγενών υπηκόων τους και αδυναμία να
περιφρουρήσουν τις εξωτερικές κτήσεις τους.
Μεταξύ των ετών 207 και 197 η χώρα
αντιμετώπισε την αποστασία της Άνω
Αιγύπτου. Απ΄ το 207 επίσης εκδηλώθηκε
ανταρσία των ιθαγενών στην περιοχή του
Δέλτα που κράτησε είκοσι χρόνια.
Οκτάδραχμο του Πτολεμαίου Δ' του
Φιλοπάτορος (221-205) που εικονίζει
τον πατέρα του Πτολεμαίο Γ‘ Ευεργέτη
(246-222). Επί της εποχής του τέταρτου
Πτολεμαίου αρχίζει η αργή αλλά
σταδιακή παρακμή του σπουδαίου
ελληνιστικού βασιλείου.
65. Στα παραπάνω προστέθηκε η σημαντική κάμψη του εμπορίου λόγω των μεγάλων συγκρούσεων της
εποχής (Β’ Καρχηδονιακός Πόλεμος, 218-202, και Α’ Μακεδονικός Πόλεμος, 215-205). Την ίδια
περίοδο οι Σελευκίδες αναλώνονταν στην προσπάθεια να επαναφέρουν αποσχισθέντα εδάφη στην
επικράτειά τους. Οι επιτυχίες τους όμως, επί Αντιόχου Γ’, είχαν παροδικό χαρακτήρα. Το κράτος δεν
διέθετε τις απαραίτητες για τη σταθεροποίησή του στρατιωτικές και οικονομικές δυνάμεις. Η έλλειψη
της εσωτερικής συνοχής, η διαρκής οικονομική εξάντληση και οι αδιάκοπες πολεμικές αναμετρήσεις
οδήγησαν στην υποβάθμιση του ρόλου των Σελευκιδών στη διεθνή σκηνή κατά την αλλαγή του αιώνα.
