SlideShare a Scribd company logo
1 of 108
Download to read offline
Eff]lnsf] nflu /fd|f] kl/0ffd k|fKt ug{ afnaflnsfdf cfh}b]lv nufgL u/f}“
;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
/fli6«o sfof{no
k'Nrf]s, nlntk'/
© Knfg g]kfn, @)!#
-k|:t't ;Gbe{;fdu|L gf]/f8sf] cfly{s ;xof]udf Knfg OG6/g];gnn] g]kfndf sfof{Gjog u/]sf]
;'/lIft ljBfno kxn ;g @)!@÷!# sf] l;sfOsf cfwf/df tof/ ul/Psf] xf] ._
Knfg g]kfn
/fli6«o sfof{no
k'Nrf]s, sf7df8f}F
kmf]g M )! – %%#%%*), %%@@&!@
kmofS; M )! –%%#^$#!
O{d]n M nepal.co@plan-international.org
j]a;fO6 M www.plannepal.org
zf]wstf{
8f= w|'j uf}td
sfo{sf/L lgb]{zs
/fli6«o ljkb hf]lvd Go"gLs/0f s]Gb| -Pg8Lcf/;L_ g]kfn
;Ëd rf]s, afg]Zj/, sf7df8f}F
kmf]g÷kmofS; M )! –$!!%^!(, (*%!)–(%*)*
Od]n Mndrcnepal2007@gmail.com, drrgautam@gmail.com
cfVofg M o; ;Gbe{;fdu|Ldf k|:t't ul/Psf ljifoj:t', To;sf] JofVof / lgisif{ zf]wstf{sf
lghL x'g h;n] Knfg g]kfnsf] ljrf/nfO{ s'g} klg k|sf/n] k|ltljlDat ub{}gg . o; ;fdu|Ldf
;dfj]z ul/Psf tYofªssf] z'4tfsf] k|Tofe"lt Knfg g]kfnn] ub}{g . yk hfgsf/Lsf nflu
zf]wstf{ jf Knfg g]kfn;Fu ;Dks{ ug{ ;lsG5 .
k|fSsyg
ljBfno ;fgf afnaflnsfsf nflu bf];|f] 3/ xf] . oBlk, ha;Dd afnaflnsfn]
eo/lxt jftfj/0fdf lzIff k|fKt ug{ kfpg] cfkmgf] clwsf/sf] pkef]u ug{ kfpFb}gg ta;Dd
ljBfnon] bf];|f] 3/sf] e"ldsf lgjf{x ug{ ;Sb}g . k|fs[lts sf/0faf6 x'g]
k|sf]kåf/f pTkGg ljkb xf]; jf dfgjLo sf/0faf6 x'g] 36gfaf6, ljkbsf] ;jf{lws hf]lvddf
afnaflnsf g} /x]sf x'G5g . cem cNkljsl;t d'n'sx¿df ;'/lIft ljBfno tyf u'0f:t/Lo
lzIffnfO{ ;'lglZrt ug]{ sfo{ g} r'gf}tLk"0f{ /x]sf] 5 . o; ;d:ofaf6 g]kfn klg cnu /x]sf] 5}g .
oxL b[lisf]0fsf cfwf/df ljBfno ;'/lIft / Go"gtd ;'ljwfo'Qm x'g'kg]{ oyfy{nfO{ b[li6ut u/L
a[xQ/ ljBfno ;'/Iff 9fFrfsf] ljZjJofkL cjwf/0ffcg'?k of] ;Gbe{ ;fdu|L tof/ ul/Psf] 5 .
k|:t't ;Gbe{;fdu|L g]kfndf /x]sf ljkbhGo hf]lvd / To;af6 k/]sf] k|efj,
afnaflnsfsf] c6'6 ¿kdf lzIff k|fKt ug{ kfpg] clwsf/nfO{ ;d]t b[li6ut u/L
tof/ kfl/Psf] 5 . of] ;Gbe{;fdu|Lsf] tof/Lsf] k|d'v cfwf/sf ¿kdf ;/sf/åf/f
sfof{Gjogdf NofOPsf] ljBfno ;'wf/ sfo{qmd, Knfg g]kfnn] ;~rfng ul//x]sf] ;'/lIft
ljBfno kl/of]hgf / lzIff If]qdf sfo{/t ;+:yfx¿sf] l;sfO /x]sf] 5 . o; ;Gbe{;fdu|Ln]
g]kfnsf] ;Gbe{df ;'/lIft ljBfnosf Go"gtd cfwf/ tof/ ug]{ k|of; u/]sf] 5 . ljz]ifu/L
Xof]uf] sfo{;+/rgf @))%–@)!%, ljkb hf]lvd /fli6«o /0fgLlt, @)^^ / ljkb tyf hnjfo'
kl/jt{g cg's"ng;DaGwL pknAw ;"rgf, ljBfnodf eO/x]sf c;n cEof;nfO{ ;d]t cfwf/
dfg]/ of] ;fdu|L tof/ ePsf] 5 .
ax"ljkbsf] hf]lvddf /x]sf] g]kfnsf] ;Gbe{df ;'/lIft ljBfnosf Go"gtd cfwf/ tof/
ug{ of] ;Gbe{;fdu|L pkof]uL x'g] ljZjf; ul/Psf] 5 . tyflk, k|:t't ;Gbe{ ;dfu|LnfO{
Knfg g]kfnn] k/LIf0fsf ¿kdf k|sfzg u/]sf] 5 . o; qmddf ;'/lIft ljBfnosf nflu
;/sf/åf/f hf/L ePsf jf x'g] gLltlgb]{zgnfO{ ;d]t b[li6ut u/L cfufdL ;dodf k"0f{tf lbOg]5 .
o; ;fdu|Lsf] tof/Ldf k|fljlws ;xof]u pknAw u/fpg] 8f= w|'j uf}tdnufot ;fdu|Lsf]
tof/Lsf qmddf ;xof]u ug]{ lzIff dGqfno;Da4 clwsf/Lx¿ 8f= /f]hgfy kf08], lzIff
ljefusf >L emKk/ l;+x ljZjsdf{nufot lj1x¿, lhNnf lzIff sfof{{no dsjfgk'/, ljBfno,
lzIfs, cleefjs tyf ljBfyL{x¿, ;d'bfosf ;b:ox¿ / g]kfnL efiff ;Dkfbgdf ;xof]uL
Osf]–g]kfnsf cWoIf >L /fdrGb| Gof}kfg]k|lt xflb{s cfef/ JoQm ub{5 .
Knfg g]kfn
/fli6«o sfof{no
;'/lIft ljBfno kl/of]hgf
;+lIfKt zAbfjnL
;LaLcf] (CBO)	 ;d'bfodf cfwfl/t ;+:yf	
;L;LP (CCA)		hnjfo' kl/jt{g cg's"ng
8Lcf]O (DOE)		lzIff ljefu
8LOcf] (DEO)		lhNnf lzIff sfof{no
8Lcf/cf/ (DRR)		ljkb hf]lvd Go"gLs/0f 	
hLPncf]Pkm (GLOF)		lxdtfn ljikmf]6af6 pTkGg af9L	
PreLcf/;LP (HVRCA)		k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf n]vfhf]vf
PghLcf] (NGO)		u}/;/sf/L ;+:yf
kL6LP (PTA) 	 cleefjs–lzIfs ;ª3
P;8LPd;L (SDMC)		ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt	
P;8LPdkL (SDMP)		ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf
P;Pd;L (SMC)		ljBfno Joj:yfkg ;ldlt
ljifo;"rL
;'/lIft ljBfno ;Gbe{;fdu|Lsf ;DaGwdf
s= ;'/lIft ljBfno ;Gbe{;fdu|L s] xf] <============================================	!!
v= of] ;fdu|Lsf] k|of]hg s] xf] <=========================================================	!!
u= k|:t't ;fdu|Lsf] s;/L k|of]u ug]{ <=================================================	!!
3= ;Gbe{ ;fdu|L s–s;sf nflu xf] < ================================================	!@
ª= of] ;fdu|L s;/L tof/ ul/of] < =====================================================	!@
;'/lIft ljBfno ;Gbe{;fdu|L M ;+/rgfTds :j?k
!= k[i7e"ld
!=! ;'/lIft Bfno==========================================================================	!#
!=@ ;'/lIft ljBfno cleofgsf] cf}lrTo ===========================================	!#
!=# g]kfndf k|fs[lts k|sf]ksf] cj:yf===============================================	!&
@= ;'/lIft ljBfnosf cfwf/:De=================================================================	!&
@=! cfwf/:tDe ! M ;'/lIft ljBfno ;'ljwfx¿=======================================	 !*
@=!=! ;'/lIft :yn 5gf]6=================================================================	!*
@=!=@ ;+/rgfut tyf u}/;+/rgfut nf]vfhf]vf====================================	@)
@=@ cfwf/:tDe @ M ljBfno ljkb Joj:yfkg ========================================	@^
@=@=! ;dfj]zL ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt u7g ==========================	@&
@=@=@ ljleGg sfo{bnx¿ u7g ========================================================	#$
@=@=# ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf =============================================	#%
@=@=$ ;~rf/ ;+oGqsf] ljsf; ug]{ ===================================================	#(
@=@=% ;r]tgf clej[l4sf nflu ljBfnodf cfwfl/t ljkb k"jf{Eof;
-l8«n_ ;~rfng ====================================================================	$)
@=# cfwf/:tDe # M hf]lvd Go"gLs/0f lzIff ===========================================	$!
@=#=! cf}krfl/s tyf cgf{krfl/s lzIffdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f /
hnjfo' kl/jt{g cg's"ng ;dfof]hg ug]{ ==================================	$!
@=#=@ lzIfs tflnd kf7Øqmddf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo'
kl/jt{g cg's"ngsf ljifo ;dfj]z ug]{======================================	$@
@=#=# ;/f]sf/jfnfx¿sf] Ifdtf clej[l4 ============================================	$#
@=#=$ ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf
;jfnnfO{ ;Daf]wg ug]{ z}lIfs ;fdu|L tof/ ug]{ =======================	$#
@=#=% lzIffsf] clwsf/ ;'lglZrt ug]{ ================================================	$$
@=#=^ ;'/lIft ljBfno cleofg;DaGwL ;DefJo r'gf}tL tyf cj/f]w
x6fpg] ================================================================================	$%
cg';"rLx¿ M
cg';"rL ! M g]kfndf ;'/lIft ljBfno;DaGwL kxnx¿ -;g !(** – @)!@_=====	 $&
cg';"rL @ M cfwf/e"t ;'/lIft ljBfno dfkb08 =========================================	 %!
cg";"rL # MljleGg sfo{bnsf] e"ldsf tyf bfloTj =====================================	 %!
cg';"rL $ M ljkb pTyfgzLn ljBfnosf dfkg -:jd"Nofªsg kmf/fd_ ===========	 %#
cg';"rL % M g]kfnsf k|d'v k|sf]kx¿=========================================================	 ^)
cg';"rL ^ M ;+/rgfut n]vfhf]vfsf nflu ;fdfGo ;'emfjx¿ ========================	 &)	
cg';"rL & M x'/Latf;, cfuf], af9L / e"sDkLo c;/af6 ;'/lIft /xg df}h'bf
ljBfno ejgsf] k|anLs/0f cfjZostf n]vfhf]vf k/LIf0f ;"rL ===	 &%
9
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
;'/lIft ljBfno ;Gbe{;fdu|Lsf ;DaGwdf
s= ;'/lIft ljBfno ;|Gbe{ ;fdu|L -Toolkit_ s] xf] <
;'/lIft ljBfnosf] ljsf;sf nflu cfjZos kg]{
n]vfhf]vf, cg'udg tyf d"Nofªsg ug]{ sfo{df ;+nUg
JolQmx¿sf nflu ;Gbe{sf] ¿kdf ;xof]uL xf]; eGg]
cfzon] tof/ ul/Psf] ;fdu|L g} ;'/lIft ljBfno ;Gbe{
;fdu|L xf] . o;n] ;'/lIft ljBfnosf] tLg cfwf/:tDenfO{
k|:t't u5{, tL x'g !_ ;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf nflu
cfjZos k"jf{wf/x¿, @_ ljBfno ljkb Joj:yfkg, /
#_ hf]lvd Go"gLs/0f lZfIff .
k|:t't ;fdu|L ;'/lIft ljBfnosf] of]hgf tyf of]hgfsf]
9fFrf tof/ ug{;d]t pkof]uL 5 . ;'/lIft ljBfno sfo{qmd / kl/of]hgf sfof{Gjogsf
qmddf k|Kt ePsf c;n cEof; / l;sfOnfO{ ;dfj]z ug{ o; ;fdu|LnfO{ lgoldt ¿kdf
kl/dfh{g ug'{kg]{ x'G5 .
v= of] ;Gbe{ ;fdu|Lsf] k|of]hg s] xf] <
cGt/f{li6«o ¿kdf ljsl;t a[xQ/ ljBfno ;'/Iff 9fFrfdf cfwfl/t eP/ tof/ ul/Psf]
o; ;fdu|Ln] ;'/lIft ljBfno;DaGwL ;/n, ;+lIfKt / ;';ªut hfgsf/L k|bfg u5{ .
o;n] ;DalGwt ;/f]sf/jfnfx¿df ljBfno ljkb Joj:yfkgsf] cjwf/0ff :ki6 kf5{ .
ljBfnodf kg{;Sg] ;DefJo k|sf]k / To;af6 pTkGg x'g] ljkbsf] n]vfhf]vf ug{, ljkb
k|ltsfo{sf nflu pknAw ;|f]tx¿sf] klxrfg ug{, ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf tof/
u/L sfof{Gjog ug{ / ljBfno ljkb Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L Pj+ ;'b[9 agfpg] ;Gbe{df
o; ;fdu|Ln] ljleGg pkfox¿ cjnDag ug{ ;xof]u u5{ .
u= k|:t't ;fdu|Lsf] k|of]u s;/L ug]{ <
ljBfno ;'/Iffsf ;jfndf 5l/tf] ;Gbe{ ;fdu|Lsf ¿kdf k|of]u ug{ ;lsof]; eg]/ k|:t't
;fdu|L tof/ ul/Psf] xf] . k|of]ustf{n] o;nfO{ cfkmgf] :yfgLo kl/j]z cg's"n u|x0f /
pkof]u ug{ ;S5g . o; ;fdu|Ln] ;/n ljlw / tl/sfx¿ k|of]u u/L ljBfnonfO{ s;/L
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
10
;'/lIft agfpg] eGg]af/] Jofjxfl/s pkfox¿ ;'emfpF5 .
3= ;Gbe{;fdu|L s–s;sf nflu xf] <
k|:t't ;fdu|LnfO{ z}lIfs of]hgfsf/, gLltlgdf{tf, sfo{qmd lgdf{tfsf ;fy} dfgjLo ;xfotf
k|bfos / ;'/lIft ljBfnocg'¿ksf] ljZjJofkL lzIffsf kIfw/x¿sf nflu l;kmfl/;
ul/G5 . To;}u/L ljkb pTyfgzLn ljBfno lgdf{0fsf cg'ofoLx¿sf nflu of] ;fdu|L cem
pkof]uL x'g]5 . o; ;fdu|Laf6 nfe lng;Sg] nlIft ju{x¿ b]xfoadf]lhd 5g M
•	 ;fd'bflos tyf lghL ljBfno Joj:yfkg ;ldlt,
•	 cleefjs lzIfs ;ª3,
•	 lzIfs tyf ljBfnosf sd{rf/L,
•	 ljBfyL{, afnaflnsf tyf o'jf,
•	 :yfgLo lgsfo -ufpF ljsf; ;ldlt, gu/kflnsf / lhNnf ljsf; ;ldlt_,
•	 ;|f]t s]Gb|, lhNnf lzIff sfof{no,
•	 ljBfno ejgsf] vfsflrq (Design), nfut cg'dfg / lgdf{0fdf ;+nUg k|fljlws,
•	 u}/;/sf/L ;+:yf / ;d'bfodf cfwfl/t ;+:yf,
•	 ljBfnonfO{ ;'/lIft agfpg] sfo{df ¿lr /fVg] ;a} JolQm, /
•	 ;'/lIft ljBfno;Da4 cg';Gwfgdf ;+nUg ;+:yf tyf JolQm .
ª= of] ;fdu|L s;/L tof/ ul/of] <
lzIff;Fu;/f]sf//fVg]JolQmx¿;Fua[xttyf;"Idb'j}:t/df
k/fdz{ u/L of] ;fdu|L tof/ kfl/Psf] 5 . /fli6«o tyf lhNnf
txdf a[xt / :yfgLo txdf ;'Id ¿kdf k/fdz{ ul/of] .
/fli6«o txdf lzIff ljefu, lzIff If]qdf sfo{/t lgsfox¿,
cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] u7aGwgcGtu{t
ljkb Joj:yfkg sfo{bnsf ;b:ox¿ / z}lIfs If]qsf
k]zfsdL{x¿;Fu k/fdz{ ul/Psf] lyof] . lhNnf txdf lhNnf
lzIff clwsf/L, ;|f]t s]Gb| k|d'v / lzIff If]qdf sfo{/t
u}/;/sf/L ;+:yf tyf ;d'bflos ;+:yfsf ;b:ox¿;Fu
k/fdz{ ul/Psf] lyof] . :yfgLo txdf ljBfno k|zf;s,
ljBfno Joj:yfkg ;ldlt, cleefjs lzIfs ;ª3, lzIfs tyf ljBfyL{x¿;Fu z[ªvnfa4
5nkmnx¿ ul/Psf lyP . k|:t't ;fdu|LnfO{ dsjfgk'/ lhNnfsf] Ps ljBfnodf k/LIf0f u/L
;f] qmddf cfPsf ljleGg ;/f]sf/jfnfx¿sf] ljrf/ / rf;f]nfO{ qmlds ¿kdf ;dfj]z u/L
k|of]ufTds agfpg k|of; ul/Psf] 5 .
11
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L M ;+/rgfTds :j¿k
!= k[i7e"ld
!=! ;'/lIft ljBfno
ljkbhGo hf]lvd gePsf] If]qdf cjl:yt jf ljkbsf] ;fdgf
ug{;Sg]u/L lgdf{0f ul/Psf] ljBfnonfO{ g} ;'/lIft ljBfno
elgG5 . ;'/lIft ljBfno ljkb / cGo sf/0faf6 x'g] Ifltaf6
;'/lIft x'G5 . olb ljBfno Ifltu|:t eOxfNof] eg] klg
;DalGwt æljBfno Joj:yfkg ;ldltÆ / æcleefjs lzIfs
;ª3Æ To:tf] ;d:ofsf] ;fdgf ug{ ;Ifd x'G5g .
!=@ ;'/lIft ljBfno cleofgsf] cf}lrTo
;'/lIft ljBfno cleofgsf] cf}lrTonfO{ lgDg kl/R5]bx¿n]
k|i6 kf5{g M
s_ ljkbn] afnaflnsfnfO{ 3fOt] agfp“5 / pgLx¿sf] d[To'b/ a9fp“5
ljBfno;Fu ljkbsf] ;fdgf Ifdtf sdhf]/ eP ljkbdf k/]/ ljBfyL{sf] d[To'b/ a9g]
;Defjgf /xG5 . ljkbn] ljZjsf nfvf}+ afnaflnsfnfO{ 3fOt] agfpF5, ljkbsf sf/0f
pgLx¿nfO{ rf]6k6s nfU5 h'g pgLx¿sf] hLjge/ klg /xg ;S5 . cem ljBfnox¿df
x'g] afnaflnsf tyf lzIfsx¿sf] d[To'n] kl/jf/, ;d'bfo tyf /fi6«df g} ck'/0fLo Iflt
k'¥ofpF5 .1
cWoog pd]/ ;d"xsf afnaflnsfx¿n] %) k|ltzt ;do ljBfnodf g}
latfpg'kg]{ oyfy{ eP klg k|foM ljBfnox¿ ljkb pTyfgzLn x'g]u/L lgdf{0f jf dd{t;Def/
ul/Psf x'Fb}gg .
ljkb k|lt/f]wL ljBfno ejgx¿sf] b'O{ k|d'v pkof]lutf b]lvG5 . klxnf], ljkbsf] ;dodf
ejg Iflt eP/ ToxfFleq /x]sf dflg;dfly v:g] / 3fOt] x'g] ;DefjgfnfO{ 36fpF5 .
bf];|f], ljkbsf] ;dodf cf>o:yn / ljkbkZrft /fxts]Gb|sf] nflu 7fpF pknAw
u/fpF5 . ljBfno ejgx¿ bl/nf] ;fdflhs d"No :yfkgf ug{] pTs[i6 :yn x'g h;n]
;a} txdf ;'/Iff tyf pTyfgzLn ;+:s[ltsf] ljsf;sf nflu 1fg, gjLgtf / lzIffnfO{
k|of]u ug]{ dxTjk"0f{ d~rsf ¿kdf sfd u5{g . ;'/lIft ljBfno ejgn] hLjgnfO{ ;'/lIft
1	 o"PgcfO{P;8Lcf/, OgL tyf hLPkm8Lcf/cf/ M ;'/lIft ljBfno lgdf{0f;DaGwL dfu{bz{g l6kf]6 .
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
12
/fVg'sf ;fy} afnaflnsf, lzIfs / sd{rf/LnfO{ rf]6k6s nfUgaf6 arfpF5 .
afnaflnsf / o'jfdf ljkbn] 7"nf] k|efj kf5{ . cem
pgLx¿sf] zf/Ll/s / af}l4s Ifdtf ljsf; ug]{
z}lIfs ;+:yfdf ljkbsf] k|efjn] pgLx¿sf] efjL hLjgdf
gs/fTds c;/ k5{ . ljkbsf] k|j[lQ / hnjfo'
kl/jt{gsf ;DefJo kl/0ffd;DaGwL ul/Psf kl5Nnf
cWoogx¿n] klg x/]s jif{ k|fs[lts k|sf]k;Fu ;Da4
ljkbaf6 dfq !& s/f]8 %) nfv afnaflnsf k|efljt
x'g;Sg] b]vfPsf] 5 .2
ljZje/ k|fylds tyf dfWolds
ljBfnox¿dfsl/a!ca{@)s/f]8afnaflnsfegf{x'G5g
h;dWo] *& s/f]8 %) nfv afnaflnsf pRr e"sDkLo
hf]lvdo'Qm If]qdf /xG5g eg] s/f]8f}F afnaflnsf lgoldt cfpg] af9L, klx/f], x'/Latf;,
;d'b|L cfFwL / cfuf]af6 pTkGg ljkbsf] ;fdgf ug{ afWo x'G5g .
v= ljBfno ejgx¿ cfktsfndf cf>o:ynsf ¿kdf k|of]u ul/G5g
ljkbaf6 pTkGg cfktsfndf lj:yflkt x'g] 7"nf] ;ªVofsf dflg;nfO{ /fVg ljBfnox¿nfO{
cf>o:ynsf ¿kdf k|of]u ul/G5 . sIffsf]7fx¿ a:g] / vfg] 7fpFdf kl/0ft x'Fbf lgoldt
sIff ;~rfngdf cj/f]w cfpF5 . /fxt Joj:yfkgdfkm{t lj:yflktx¿nfO{ csf]{ 7fpFdf
g;f/];Dd ;'/lIft c:yfoL cfjf;sf ¿kdf ljBfnon] sfd ug{ ;Sg' ;sf/fTds kIf eP
klg clwsf+z ljBfnox¿ cfktsfnLg cf>o / cWoog b'j} k|of]hgdf cfpg;Sg] u/L
agfOPsf x'Fb}gg h;n] cGttM lzIffdf gsf/fTds c;/ kf5{ . cfktsfndf afnaflnsfsf]
lzIff ;'/lIft ug'{sf] cy{ ljkb pTyfgzLn x'g / cfkmgf] Pj+ ;d'bfosf] /Iff ug{ cfjZos
hLjg/Ifs tyf hLjga4{s (life saving and life enhancing) ;Lk Pj+ hfgsf/Ldf
pgLx¿sf] kx'Fr 5 eGg] xf] .3
hf]lvd / ;ªs6f;Ggtf ljBfnoleq dfq xf]Og, afnaflnsf a;f]af; ug]{ :yfg / ljBfno
cfpg]–hfg] dfu{df klg x'G5g . ;'/lIft dfu{sf] cefj x'g', klx/f] tyf af9Ln] dfu{ cj¿4
ug'{h:tf sf/0fn] x/]s jif{ jiff{ofddf ljBfyL{x¿sf] k9fOdf afwf pTkGg x'G5 .
2	 of] cfFsng /]8qm; cGt/f{li6«o dxf;ª3 / /]8lqm;]G6 ;f];fO6Låf/f k|sflzt æljZj ljkb k|ltj]bg, @))^Æ sf]
tYofªsdf cfwfl/t 5 .
3	 http://www.ineesite.org/uploads/files/resources/doc_1_n}lËs ;dfgtf– afnaflnsf tyf dlxnfsf] lzIff=
kL8LPkm .
13
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
u= ljkbn] aLr}df ljBfno TofUg] b/ pRr agfpg'sf ;fy} lzIffsf] u'0f:t/df k|efj kf5{ .
ljkbsf k|d'v kl/0ffd jf k|efjdWo]] afnaflnsfsf] lzIffdf kg]{ k|efj dxTjk"0f{
;jfn xf] . xfn;Ddsf cEof;n] klg ljkbkZrftsf] klxnf] sfo{ ljBfno aGb ug'{
b]vfPsf] 5 .4
ljBfnosf] lgoldt ultljlwdf cj/f]w cfpFbf afnaflnsfsf] zf/Ll/s
;'/Iff / dgf]j}1flgs :jf:Yo b'j} hf]lvddf k5{  . ljkbaf6 JolQmut
¿kdf x'g] Ifltn] dfq xf]Og, lzIffdf x'g] cj/f]wn] klg :yfgLo
;d'bfosf] ;d[l4 a[xt ¿kdf vl:sg] x'Fbf afnaflnsfsf] lxt tyf
eljiodfly g} bL3{sfnLg c;/ k5{ . ha ljkbaf6 afnaflnsfsf]
lzIffdf afwf pTkGg x'G5, pgLx¿ :yfoL ¿k d} ljBfnoaf6 aflx/
/xg'kg]{ ;Defjgf a95 .5
Affnaflnsf ;dfhsf] ;a}eGbf a9L ;ªs6f;Gg ju{ x'g / ljkb
sf] df/df pgLx¿ g} a9L kb{5g . afnaflnsfx¿ nfdf] ;do;Dd
ljBfnoaf6aflx//xg'kbf{k9fO5f]8g]]]qmda95  .o;sf]bL3{sfnLg
k|efj yk lzIff k|flKtdf dfq xf]Og, /f]huf/L / cGo cj;/df klg
k5{ . x/]s k6s ljkb cfpFbf 7"nf] ;ªVofdf ljBfyL{x¿ ljBfnoaf6
aflxl/G5g . ljkbaf6 kl/jf/sf] hLljsf]kfh{gdf x'g] Iflt /
cGo kfl/jfl/s sf/0fn] ubf{ clwsf+z ljBfyL{ slxNo} ljBfno
kmls{+b}gg . ljkbkZrft klg afnaflnsfdf ljleGg k|sf/sf hf]
lvd pTkGg x'G5 . d[To', zf/Ll/s czQmtf / rf]6k6ssf ;jfndf
pgLx¿ sd ;'/lIft x'G5g, pgLx¿n] 6'x'/f]kg / ul/aLsf] ;fdgf
ug'{k5{ , z}lIfs cj;/af6 k"0f{¿kn] jl~rt x'g'kg]{ cj:yf cfpg ;S5 .
ljutsf cg'ej tyf k|df0fn] klg z}lIfs If]q cGo If]qeGbf sd k|efljt gx'g] b]lvG5 .
ljkbsf sf/0f ljBfnosf k"jf{wf/ Iflt x'Fbf lzIffsf] u'0f:t/df klg k|ToIf k|efj k5{ .
3= ljkbn] afnaflnsfnfO{ cfwf/e"t clwsf/ k|flKtaf6 jl~rt u5{
ljkbn] afnaflnsfnfO{ cfwf/e"t ;]jf k|flKtaf6 jl~rt ug{ ;S5, pgLx¿sf] df}lns
clwsf/ s'l07t ug{ ;S5 . ;'/lIft z}lIfs cj;/x¿n] ljz]ifu/L aflnsfx¿nfO{ zf]if0f
tyf xflgaf6 ;'/Iff u5{ / ljkbsf] ;dodf ;fdfGo cj:yfsf] cg'e"lt u/fpg ;S5 .6
4	 o'lg;]km tyf Knfg OG6/g];gn -@)!!_ hnjfo' kl/jt{gsf nflu ckgfOg] afns]lGb|t k4ltsf nfe .
5	 n]lj;, Pd / nsxL8, Pd -@))^_ cIfDo cg'kl:ylt M cem} klg ^ s/f]8 aflnsf ljBfnodf lsg 5}gg / o;
;DaGwdf s] ug]{ . ljZj ljsf; s]Gb| Pg jfg{/, c~h' dNxf]qf / Pln;g Dofsuf]gfUnsf] aflnsf lzIff, ;zQmLs/0f
tyf jo:sfj:yfdf ¿kdGt/0f M ;femf Ph]G8f df p4[t . dlxnf cg';Gwfg cGt/f{li6«o s]Gb| .
6	 http://www.savethechildren.org.uk/sites/default/files/images/ lzIff kv{g ;Sb}g=kL8LPkm .
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
14
lzIff If]qn] ljkbhGo r'gf}tLnfO{ ;Daf]wg ug{ / k|sf]knfO{ ljkbdf ?kfGt/0f x'gaf6 /f]Sg
dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x ug{;S5  . lZfIffn] ljkbaf6 ;'/lIft / tof/L /xg] hLjg/Ifs hfgsf/L
lbG5 h;n] hLjg/If0f ;Lk / ;fdgf ;+oGqnfO{ ;'b[9 agfpF5 . ljkb k|efljt afnaflnsfdf
;fdfGo cj:yf dx;'; u/fpg / cfktsfndf cg'e"lt x'g] dgf];fdflhs tgfjnfO{ Go"g
ug{ z}lIfs lg/Gt/tf cfjZos 5 . afnfaflnsfsf] lzIff k|flKtsf] clwsf/ k"/f ug{
;'/lIft l;sfOsf] jftfj/0f clgjfo{ x'g'k5{ .
ª= afnaflnsf ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf pTs[i6 ;+jfxs x'g
ljkbsf ;Gbe{df afnaflnsf ;a}eGbf a9L ;ªs6f;Gg ju{ t x'g g} t/ ljkb pTyfgzLn
jftfj/0f lgdf{0f ug]{ pTs[i6 ;+jfxs klg x'g . afnaflnsf cfkm" / cfpFbf] k':tfnfO{
;'/lIft agfpg] gofF 1fgk|lt w]/} u|x0fzLn x'G5g . pgLx¿ cfˆgf]
3/kl/jf/ / ;d'bfodf ljkbsf] ;fdgf
tyf hLjg /Iffljlwsf] k|jfxsf nflu 1fg
k|a4{g tyf k}/jLstf{ / pTk|]/s x'g . ljkb
af/] cfkmgf] kl/jf/, ;dfh / ljBffnonfO{
k|efjsf/L ¿kdf ;r]t u/fpg ;Sg]
kl/jt{gsf ;+jfxs x'g . afnaflnsfsf] ;xeflutf
u/fP/ ljBfno k|zf;gn] ;'/lIft jftfj/0f /
;'/lIft ;+:s[lt lgdf{0f ug{ g]t[TjbfoL e"ldsf
lgjf{x ug{ ;S5g .
;d'bfodf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f;DaGwL
;r]tgf km}nfpg ;'/lIft ljBfno Ps
k|efjsf/L dfWod xf] . l;sfOsf] s]Gb|sf] ¿kdf
sfd ug{, ;d'bfonfO{ k|efjsf/L ¿kdf k|ljlw x:tfGt/0f ug{ / ljkb pTyfgzLn
;dfhsf] ljsf;df ;3fpg ljBfnox¿sf] e"ldsf dxTjk"0f{ x'G5 . k'/fgf ljBfnosf]
k|anLs/0f / gofF lgdf{0f x'g] ejgdf ;'/lIft pkfox¿sf] cjnDagdf hf]8 lbFb}
ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf nflu ;'/lIft ejgsf] cfjZostf / dxTjaf/] ;d'bfodf
;Gb]z km}nfpg afnaflnsfsf] e"ldsf dxTjk"0f{ x'G5 .
r= cGt/f{li6«o lgsfox¿sf] d'Vo Ph]G8f
k'/fgf ljBfnosf] :t/f]Gglt u/L ;'/lIft agfpg' / ljkbsf ;dodf ;'/lIft /xg]
gofF ljBfno ejg lgdf{0f ug'{ s'g} klg /fi6«sf] bL3{sfnLg of]hgfsf] cleGg cªu
x'g'k5{ . cGt/f{li6«o ;d'bfon] ;'/lIft ljBfno cleofgsf] nflu bjfa lbFb} cfPsf] 5 .
ljkbsf] cfj[lQ a9]sf] / o;sf] k|lts"n k|efj ljBfnodf w]/} b]lvg yfn]kl5 vf;u/L ;g
15
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
@))) otf of] cleofg cl3 a9fOPsf] xf] . lzIff If]qn] k|sf]knfO{ ljkb x'gaf6 /f]Sg
pNn]Vo of]ubfg ug]{ s'/fdf ;a} lgsfox¿
;xdt 5g . tflnsf @ df ;'/lIft
ljBfno cleofg;DaGwL k|d'v kxnx¿nfO{
;doqmdcg';f/ k|:t't ul/Psf] 5 .
!=# g]kfndf k|fs[lts k|sf]ksf] cj:yf
ljZjel/ g} a9bf] cfj[lQ, r/d df};dL
36gf / clglZrttf;lxt ljkb
sf 36gf eO/x]sf 5g .7
hnjfo'
kl/jt{g;Fu ;DalGwt ;ªs6nufot
k|fs[lts tyf dfgjLo sf/0faf6 l;lh{t
k|sf]kaf6 x'g] ljkbx¿n] g]kfndf dfgjLo tyf ljsf;hGo r'gf}
tL l;h{gf u5{g . ljkb g]kfnsf nflu gf}nf] xf]Og . oxfFsf] ;+j]bgzLn
ef}ule{s agf]6 / le/fnf] ef}uf]lns
;+/rgfn] o; /fi6«nfO{ ljZjsf] aL;f}F clt
ljkbf]Gd'v d'n's agfPsf] 5 . g]kfn hnjfo'
kl/jt{g, e"sDk, af9L tyf klx/f]sf ljkbsf] ;Gbe{df ljZjdf qmdzM rf}yf], P3f/f}F /
tL;f}F :yfgdf kb{5 .
g]kfn af9L, klx/f], e"sDk, cfunfuL, cl;gf, x'/Latf;, v8]/L, r6Øfª, lxdtfn ljikmf]6gaf6
pTkGg af9L, lxdklx/f] / dxfdf/Lh:tf ax'k|sf]k b[li6sf]0fn] ;ªs6f;Gg 5 . b]zsf]
a9bf] hg3gTj, pRr jftfj/0fLo x|f;, sdhf]/ e"–agf]6, Jofks ul/aL, ejg -cfjf;
tyf ljBfno_ lgdf{0f ;+lxtf sfof{Gjogsf] cefj / cfktsfnLg k"j{tof/Lsf] ckof{Kttf
cflbn] ljkbaf6 x'g] Ifltsf] dfqf a9fpF5g . sdhf]/ ¿kdf lgdf{0f ePsf] ljBfno ejg
k|fs[lts ljkbsf] kl/0fltaf6 afnaflnsfsf] ;'/Iff ug{ c;kmn x'G5g .
@= ;'/lIft ljBfnosf cfwf/:tDe8
;'/lIft ljBfno k4ltsf tLg d'Vo cfwf/:tDe 5g M -s_ ;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf
7	 ;g @)!@ df Knfgn] #^ j6f ljkb tyf cfktsfndf cfkmgf] bfloTj lgjf{x u¥of] / ljkb hf]lvd cNkLs/0fdf ^
s/f]8 o'/f] vr{ u¥of] -Knfg OG6/g];gn jflif{s ;dLIff @)!@_ . Knfg ;g @))) b]lv ljkbaf6 k|efljt clwsf+z
d'n'sx¿ / !) hnjfo'hGo hf]lvdf]Gd'v d'n'sdWo] * d'n'sdf sfd ub}{cfPsf] 5 . -Dofknqmkm6 hnjfo' kl/jt{g
;ªs6f;Ggtf ;"rsfÍ @)!!_ .
8	 Knfg OG6/g];gnsf] b[li6sf]0fdf ;'/lIft ljBfno k4ltsf tLg cfwf/:tDe x'g'k5{ M-s_ ;'/lIft ljBfno ;'ljwfx¿,
-v_ ljBfno ljkb Joj:yfkg, / -u_ hf]lvd Go"gLs/0f lzIff .
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
16
k"jf{wf/x¿, -v_ ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf, / -u_ hf]lvd Go"gLs/0f lzIff .
;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf k"jf{wf/x¿df ;'/lIft :yn 5gf]6, k|f¿k lrq0f, lgdf{0f tyf
dd{t;Def/ kb{5g eg] oL k"jf{wf/x¿df ;'/lIft Pj+ lg/Gt/ kx'Fr kb{5g .9
ljBfno
ljkb Joj:yfkgn] cGt/f{li6«o dfkb08cg'¿k ;'/lIft l;sfOsf] jftfj/0f tof/
ug{ / z}lIfs lg/Gt/tfsf] of]hgf agfpg ul/g] Joj:yfksLo sfo{nfO{ ;d]65 .10
hf]lvd Go"gLs/0f lzIffn] pTyfgzLn ;d'bfo / ;'/lIft ;+:s[ltsf] ljsf; ug{ lgoldt
z}lIfs kf7Øqmd tyf lzIfs k|lzIf0fsf kf7of+zdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo'
kl/jt{g cg"s"ngsf ljifo ;+nUg u/fpg'kg]{ s'/fnfO{ ;fd]n u5{ -lrq g+ ! x]g'{xf];_ .11
@=! cfwf/:tDe ! M ;'/lIft ljBfno ;'ljwfx¿
;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf k"jf{wf/x¿df k|sf]k tyf ;ª6f;Ggtf n]vfhf]vf u/L 5gf]6
ul/g] ;'/lIft :yfgÙ ejglgdf{0f ;+lxtf tyf dfkb08cg'¿k ljkb pTyfgzLn k|f¿k
lrq0fÙ ejglgdf{0f, ;'kl/j]If0f, cg'udg, lg/LIf0f / k|df0fLs/0fsf nflu tflnddfkm{t
Ifdtf clej[l4Ù z}lIfs ef}lts ;+/rgfsf] k|anLs/0f, ;'ljwfx¿df ;'/lIft kxF'r -vf;u/L
ckfªutf ePsf JolQmx¿sf]_ kb{5g . oL cfjZos tTjx¿ tflndk|fKt OlGhlgo/, lgdf{0f
Joj;foL, ljBfno Joj:yfkg ;ldlt / cleefjs– lzIfs ;ª3sf ;b:ox¿, lhNnf lzIff
sfof{nob]lv lzIffljefu;Ddsf gLltlgdf{tfx¿sf] ;+nUgtfdfkm{t k"/f ul/g'k5{ .
lrq !M ;'/lIft ljBfno 9f“rfsf] k|jfx lrq
cfwf/:tDe !_ ;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf k"jf{wf/
x¿Ù cfwf/:tDe @_ ljBfno ljkb Joj:yfkgÙ
cfwf/:tDe # _hf]lvd Go"gLs/0f lzIff
ljBfno ;'ljwfsf k"jf{wf/x¿sf] ;'/Iff ;'lglZrt ug{
r/0fa4 lgb]{lzsf tnlbOPsf] 5 . -lj:t[t ljj/0fsf nflu
cg';"rL @ x]/f}F _.
@=!=! ;'/lIft :yn 5gf]6
s'g} klg ljBfno ;'/lIft x'g ;f] ljBfno
;'/lIft :yfgdf x'g'k5{ . ;'/lIft :yfgdf
/x]sf ljBfnox¿ ax'k|sf]kx¿sf] ;fdgf ug{ a9L
;Ifd x'G5 . k|d'v k|sf]kx¿sf sf/0f pTkGg
9	 a[xt ljBfno ;'/Iff 9fFrf, dfr{ @)!# .
10	 a[xt ljBfno ;'/Iff 9fFrf, dfr{ @)!# .
11	 a[xt ljBfno ;'/Iff 9fFrf, dfr{ @)!# .
lrq ! M ;'/lIft ljBfno 9fFrfsf]
k|jfx j[Qlrq
17
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
x'g;Sg] yk k|sf]kx¿sf] klxrfg ug{
ljBfno:yfkgfug]{7fpFsf];fjwfgLk"j{s
n]vfhf]vf ul/g'k5{ . h:t}M k|d'v k|sf]
k e"sDksf sf/0f ejgleqsf a:t'x¿
v:g] / ejg k"/} 9lNsg]h:tf yk k|sf]k
pTkGg x'G5g . g]kfndf
afn–aflnsfsf] k9fOdf Wofg s]lGb|t
u/fpg PsfGt:yndf ljBfno
lgdf{0f ug'{k5{ eGg] unt hgljZjf;
5 . g]kfndf clwsf+z ljBfnox¿
gbLsflsgf/, le/fnf] hldgsf]
km]bL, klx/f] hfg;Sg] 8fF8fsf]
5]p / bftfåf/f k|bfg ul/Psf] jf ;/sf/åf/f 5'6ofOPsf] Go"g u'0f:t/sf] ;fj{hlgs hUufdf
ag]sf x'G5g . :yfgljz]ifdf cfOkg]{ k|sf]kn] ljBfnosf] ef}lts tyf u}/ef}lts
;ªs6f;Ggtf a9fpF5 eg] ef}uf]lns b'u{dtfn] ljBfno / cGo lgsfonfO{ ljkb
hf]lvd Go"gLs/0fsf sfo{ ug{ cem r'gf}tL yKg] sfd u5{ .
;'/lIft :yfg 5gf]6sf nflu—
n	 ljutsf 36gfsf cfwf/df To; If]qsf] ;DefJo k|sf]ksf] ;"rL tof/ ug'{xf]; .
n		ljBfno / To; j/k/ k|To]s k|sf/sf] k|sf]kn] kfg{ ;Sg] k|efjsf] nf]vfhf]vf ug'{xf]; .
n	k|sf]k gS;fªsg tyf ;/f]sf/jfnf;Fu ;xeflutfd"ns ¿kdf k/fdz{ u/L ljleGg
;ªs6tkm{ pGd'v :ynx¿ klxrfg ug'{xf]; .
n	v'nf tyf km/flsnf], k|sf]kaf6 ;'/lIft, ;lhn} k'Ug ;lsg], ;fdflhs ;'ljwf -h:t} :jR5
kfgL, ljB't / ;~rf/ ;~hfn_ af6 glhs /x]sf] 7fpF klxrfg ug'{xf]; .
n	cUnf ¿v / v'nf kf]v/L jf Ogf/ glhs /x]sf] 7fpF 5gf]6 gug'{xf]; . ¿vx¿n] ljBfno
ejgnfO{ x'/Latf;sf] k|ToIf k|efjaf6 hf]ufP klg tL ¿v g} 9n]/ ejgnfO{ Iflt k'¥ofpg
;S5g . 5]sjf/ jf ;'/Iffsf cGo Joj:yf gePsf] v'nf kf]v/Ldf afnaflnsf b'3{6gfa;
8'Ag] hf]lvddf x'G5g .
n	e"sDkn] lr/f kfg{;Sg] :yfgsf] 5gf]6 gug'{xf]; . tnsf] hldg s8f ePsf], e"ldut
hn:t/ ejgsf] hueGbf w]/} tnePsf] :yfg pko'Qm x'G5 .
n	sDtLdf klg %) jif{ otfsf] af9Lsf] k'g/fj[lQsf] cWoog u/L af9L 8'afg x'g]eGbf cUnf]
e"efu 5gf]6 ug'{xf]; . 9n tyf kfgL lgsf;–k|0ffnLdfkm{t af9Lsf] kfgLnfO{ ;'/lIft
lgsf; lbg'k5{ . jiff{ofddf hndUg x'g] vfnsf] xf]rf] 7fpF 5gf]6 ug'{ x'Fb}g .
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
18
n	jiff{sf] kfgL ;lhn} au]/ hfcf]; eGgfsf nflu
gfnf tyf 9nsf kfOk lgoldt ¿kdf ;kmf ul/g]
s'/f ;'lglZrt ug'{xf]; .
n		ljBfnoleq / jl/kl/ 8'afg / ;DefJo IfltnfO{
6fg{ kfgLsf] lgsf; x'g] gfnfsf] ;'wf/ ug'{xf]; .
n		jftfj/0fLo tyf e"ld k|of]udf cfPsf
kl/jt{gx¿sf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . lsgls o:tf
kl/jt{gn] klx/f] hfg] tyf uN5L lgdf{0f x'g]
hf]lvdnfO{ tLj| agfpF5g .
n		7f]; tyf ;'Vvf, e"ldut kfgLsf] :t/eGbf
sDtLdf @ ld6/dfly /x]sf] e"ldsf] 5gf]6 ug'{xf]; .
le/fnf] hldgsf] xsdf !% l8u|LeGbf sd le/fnf]
ePsf] 7fpF 5gf]6 ug'{xf]; .
@=!=@ ;+/rgfut tyf u}/;+/rgfut nf]vfhf]vf
;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf k"jf{wf/x¿ ;+/rgfut tyf u}/;+/rgfut b'j} kIfdf s]lGb|t
x'G5g . ;'/lIft :yfgdf /x]sf ;+/rgfut ¿kdf alnof ljBfno k|fs[lts k|sf]ksf k|efjsf]
;fdgf ug{ ;Ifd x'G5g .
-;+/rgfut n]vhf]vfsf ;fdfGo ljlwx¿sf] nflu cg';"rL % / e"sDk, x'/Latf;, cfunfuL,
af9Lh:tf k|sf]k lj¿4 ljBdfg ljBfnox¿sf] k|anLs/0f cfjZostf n]vfhf]vf ug]{
k/LIf0f ;"rL (Checklist) sf nflu cg';"rL ^ x]/f}F ._
s= ;+/rgfut n]vfhf]vf
s'g} klg ejgsf ;+/rgfTds tTjx¿n] :jo+ To; ejg, To;leq /x]sf dflg; Pj+
j:t'sf] ef/ / k|fs[lt zlQmsf] bafa jxg u5{g . oL ef/ axg ug]{ tTjx¿df aLd, ufx|f],
vDafnufot kb{5g .
e"sDk, af9L, x'/Latf; tyf cGo k|sf]ksf] ;Defjgf ePsf If]qdf :yflkt ljBfnox¿n]
tL k|sf]ksf] ;fdgf ug{;Sg] ;+/rgfTds Ifdtf eP gePsf] lglZrt dfkb08sf] cfwf/df
hfFr ug'{k5{ . o;nfO{ dfkb08df bVvn ePsf ;DalGwt ;/sf/L clwsf/L jf OlGhlgo/n]
k|dfl0ft ug'{k5{ . o;df ejgsf k|sf/af/] ;fwf/0f hfgsf/L, ef/ jxg dfu{, lgdf{0f
;fdu|L, ejgdf x'g;Sg] Iflt / o:t} cGo cfwf/e"t hfgsf/L /xG5g .
;+/rgfut n]vfhf]vf ax'k|sf]k hf]lvd n]vfhf]vfdfkm{t ul/G5 . ;'/lIft ljBfno lgdf{0f
19
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
/ sfo{of]hgf th'{dfsf nflu of] pkof]uL 5 . s'g} klg ljBfno ejg /x]sf] :yfg, To;sf]
;+/rgfTds :j¿k / lgdf{0fsf] cj:yfn] pQm ejgsf] cfunfuL, e"sDk, af9L, klx/f],
lxdkft jf x'/Latf;sf b[li6n]] ;ªs6f;Ggtf a9fpF5 jf 36fpF5 . ;+/rgfut n]vfhf]vfdf
;'/lIft :yn 5gf]6, gofF ejg lgdf{0f / ljBfdfg ljBfno ejgx¿sf] ef}lts
nf]vfhf]vf kb{5 .
ljBfno ejgx¿sf] n]vfhf]vf ltgsf] ljkbhGo 36gfsf] ;fdgf ug{ ;Sg] ;+/rgfut
kof{Kttfsf nflu ul/g'k5{ . k'/fgf ejgx¿ gofF ejgx¿sf] t'ngfdf a9L ;ªs6f;Gg
x'G5g, lsgls o:tf ejg ljkbsf] dfkb08nfO{ Wofgdf g/fvL agfOPsf x'g ;S5g jf
;dosf] nfdf] cGt/fndf k'/fgf] eP/ sdhf]/ ePsf x'g ;S5g jf tL ejgx¿ ljutdf
ePsf k|sf]kaf6 Ifltu|:t ePsf x'g ;S5g .
ljBfno ejg ;+/rgfsf] zL3 nf]vfhf]vfdf b]xfosf k|Zg ;f]Wg ;lsG5 M
n	s] ejgdf k"0f{ -x'/Latf; tyf e"sDkLo_ 7f8f] ef/ dfu{ (Verticalload path) 5 <
n	s] ejgdf k"0f{ -x'/Latf; tyf e"sDkLo_ t];f]{ ef/ dfu{ (lateralload path) 5 <
n	s] ufx|f] / k|m]d e'OF tyf 5t;Fu alnof];Fu hf]l8Psf 5g <
n	s] hun] /fd|/L sfd ul//x]sf] 5 jf To;sf] hf]8fO rls{Psf] 5 <
n	s] ejgsf] gS;f / ;+/rgfTds :j¿k (Layout) n] alnof] ejgsf nflu cfjZos
Go"gtd lgb]{lzsf k"/f u/]sf] 5 <
n	s] 5fgf gp8g] u/L d'Vo ejgsf] ;+/rgf;Fu alnof] u/L hf]l8Psf] 5 < -h:tfsf]
5fgfsf] xsdf_ .
n	s] ufx|f] / e'OFdf ePsf ghf]l8sf efunfO{ 58 jf 808L xfn]/ alnof] agfOPsf] 5 <
n	s] s'g} kSsL ;+/rgf (concrete or masonry) km'6]sf] jf rs]{sf] 5 <
n	s] alnof] agfpg k|uf]u ul/Psf] :6Ln 808L kof{Kt 5 / alnof];Fu hf]l8Psf] 5 <
n	s] lgdf{0f ;fdu|L tyf lgdf{0f u'0f:t/n] ejg g6'lqmg] u/L alnof] 5 eGg] ;'lglZrt u5{ <
;fdfGo ¿kdf ul/g] o; zL3| n]vfhf]vf ljBdfg ejgx¿dWo] s'grflx+ ljkbhGo 36gfk|lt
a9L ;ªs6f;Gg 5 eGg] lgwf{/0f ug{ ;xof]uL 5 . tyflk o; k/LIf0f ;"rLdf s'g} ejgn] pRr
cªs k|fKt u/] klg ;'/lIft ljBfnosf kof{Kt u'0f eP–gePsf] yfxf kfpg /fd|/L lg/LIf0f tyf
k/LIf0f ul/g'k5{ . o;af6 clwsf+z k'/fgf ejgx¿sf] :t/f]Gglt ug'{kg]{ cfjZostf x'g;S5 .
gofF ljBfnosf] ;+/rgfTds vfsf (Design) tof/ ubf{ Wofglbg'kg]{ s'/fx¿ M
n	;a} gofF ljBfno ejgn] ;+/rgfTds vfsf, :yfg 5gf]6, lgdf{0f ;fdu|L / tl/sf,
lg/LIf0f, cg'udg tyf dd{t;Def/df ljkb pTyfgzLn k|fjwfgx¿ ;dfj]z ul/Psf]
ejglgdf{0f ;+lxtf kfngf ug]{ s'/f ;'lglZrt ug'{xf]; .
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
20
n	h;/L k|sf]ksf] ljz]iftf To;sf] k|sf/, tLj|tf / cfj[lQcg';f/ km/s x'G5g, To;/L g}
ljBfno tyf ;d'bfosf k|sf]k;Fu ;Da4 hf]lvd / ;ªs6f;Ggtf km/s x'G5g eGg]
s'/fsf] dgg ug'{xf]; . Ps} k|sf/sf tl/sf ;a} kl/l:yltdf pko'Qm x'Fb}g eGg] s'/fsf] klg
:d/0f ug'{xf]; . To;}n] k|To]s ljBfnon] ;fdgf ug'{kg]{ ;Defljt k|sf]k / o;sf vf;
hf]lvdx¿sf] ;Gbe{nfO{ lnP/ n]vfhf]vf ul/g'k5{ . ljBfno ejgsf] ;+/rgfTds vfsfn]
ax'k|sf]ksf] k|efjnfO{ ;Daf]wg ug'{k5{ .
n	ljBfno Joj:yfkg ;ldlt, cleefjs–lzIfs ;ª3 / lhNnf lzIff sfof{nosf
clwsf/Lnufot lzIff;Fu ;Da4 ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;'/lIft :yn 5gf]6, ;+/rgfTds
vfsf tof/L cyf{t l8hfOg, lgdf{0f tyf dd{t;Def/sf sfo{df ;fd]n u/fpg'xf]; .
ljBfyL{x¿n] k|of]u ug]{ ljBfnodf ;a} kIfaf6 lgoldt ;'ljwfx¿ pknAw x'g] s'/fsf]
;'lglZrt u/fpg] k|lqmofdf klg ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;fd]n u/fpg'k5{ .
n	ljBfnosf] ef}lts ;ªs6f;Ggtfsf] n]vfhf]vf u/L k|anLs/0faf6} alnof] agfpg ;lsG5
jf k|lt:yfkg ug'{k5{ jf 7fpF ;fg'{kg]{ b]lvG5 ;f]sf] l;kmfl/; ug'{xf]; . ljkb pTyfgzLn
vfsf tof/ u/L ljBfnonfO{ ;'/lIft agfpg ;f]cg'?k lgdf{0f ug'{k5{{ .
n	x'/Latf; / e"sDkLo bafasf] k|efj sd ug{ oyf;Dej xf]rf] ejg / :yn (lowest
profile) k|of]u ug'{xf]; lsgeg] prfOcg'¿k g} x'/Latf; / e"sDkLo hf]lvd a9g] u5{ .
n	;b}j Ps} k|sf/sf] ;+/rgfTds cfsf/ 5gf]6 ug'{xf]; . juf{sf/, cfotfsf/ -a9Ldf #M!
nDafO / rf}8fOsf] cg'kft_ / j[Qfsf/ l;kmfl/; ul/Psf cfsf/ x'g . cªu|]hL Pn (L),
6L (T) / o" (U) cfsf/df ejg lgdf{0f gug'{xf]; .
n	ejgsf] ;txdf x'/Latf;sf] cl:y/tf l;h{gf ug]{ / zf]if0f zlQm (suction forces)
a9fpg] clgoldt ;tx 36fpg'xf]; .
n	7f8f] ufx|f]nfO{ ;Dej eP;Dd lgoldt / ;/n k|sf/sf] agfpg'xf]; . emofn jf cGo
k|of]hgsf nflu k|To]s tnfdf /flvg] v'nf :yfg ;dfgfGt/ ¿kdf /fVg'xf]; . OF6fsf nx/
tyf ef/jxg ufx|f]nfO{ Ps csf]{dfly vK6ofP/ /fVg'xf]; . le/fnf] jf c;Gt'lnt tj/n]
lgdf{0f gug'{xf]; . ufx|f], :Nofa, aLd / cGo :yfgx¿df w]/} v'nf :yfg g/fVg'xf]; .
n	ejgsf] tNnf] efudf afSnf] tyf km/flsnf] e'OF agfpg'xf]; . w]/} ef/ axg ug{;Sg] ufx|f]
dfly xn'sf / nlrnf 5fgfsf] k|of]u gug'{xf]; . ef/ axg ug]{ ufx|f]df s8f rf}8f ;+/rgf
agfpg'xf];, OF6fsf nx/sf] k|of]u gug'{xf]; .
n	ejgsf cfGtl/s ;+/rgfx¿nfO{ Ps csf{df ;6fP/ gagfpg'xf]; lsgls tL ejgx¿
ljleGg lbzfdf rnfodfg x'G5g / k|sf]ksf 36gfsf sf/0f x'g] IfltnfO{ emg} a9fpF5g .
ejgx¿ :jtGq¿kdf rnfodfg x'g;Sg] u/L Ps csf{af6 cnu /flvg' k5{ .
n	ejgsf] hu af9Lsf] ;txeGbf dfly /fVg'xf]; . olb o;f] ug{ ;Dej geP tn
ulx/fOaf6 ejg yfDg] :tDex¿ p7fP/ af9Lsf] ;Defljt :t/eGbf dfly x'g]u/L e"OFtnf
agfpg'xf]; . af9L k:g glbg ejg jl/kl/ af9L cj/f]ws ufx|f] agfpg'xf]; .
21
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
k'/fgf ejgx¿sf]lj:t[t ;+/rgfut n]vfhf]vfljlw M
n 	ejgnfO{ Psn OsfO{sf ¿kdf hf]8g] aN5L z}nL k|of]u u/L x'/Latf;af6 x'g;Sg] Iflt
/f]Sg ;lsg] jf g;lsg] n]vfhf]vf ug'{xf]; . To;}u/L cly{ªsf] k|of]u u/L r6ofªsf]
hf]lvd sd ug{ ;lsg] jf g;lsg] klg n]vfhf]vf ug'{xf]; .
n 	sf]7fsf] :yfoL tfkqmd sfod ug{ 9'Ëfsf ufx|f] sDtLdf !^ OGr rf}8f / OF6fsf ufx|f]
sDtLdf ( O~r rf}8f eP gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . .
n 	rf]6k6saf6 /Iff ug{ 8]:sa]Gr tyf cGo ef}lts ;+/rgfsf] s'gfx¿ sfl6Psf]] jf
gsfl6Psf], e¥ofªsf v'8lsnfx¿ glrKng] agfOPsf] jf gagfOPsf], zf/Ll/s
ckfªutf ePsfsf] ;xh cfjfudgsf] nflu v'8lsnf lagfsf] af6f] agfOPsf] jf gagfOPsf]
n]vfhf]vf ug'{xf]; .
n 	k'gMlgld{t ejgx¿ ()–!@) ;]dL rf}8fO ePsf] hudf /x]–g/x]sf] n]vfhf]vf ug'{xf]; .
-df6f]sf] k|s[lt ;'xfFpbf] husf] ulx/fO x'g'k5{_ . tn / dflysf] efunfO{ 5'6ofpg] ufx|f]
tyf k|m]dsf] s8fkg dflyNnf] / To;}sf] ;dfgfGt/ tNnf] ef/nfO{ yfDg pFef] / pFwf]
b'j} ef/nfO{ yfDg ;Sg]u/L bx|f] eP–gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . To;}u/L g/d kmnfd]
808L, l;d]G6 / lu66Lsf] ld>0f qmdzM !M@M$ sf] cg'kftdf g36fO{ k|of]u u/L hunfO{
bl/nf] / l6sfp agfP–gagfPsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; .
n 	ef/jxg ug]{ ;a} ufx|f] jf ufx|f]sf] df]6fO @# ;]=dL= eGbf sd eP–gePsf] n]vfhf]vf
ug'{xf]; . ;fdfGotM Knfi6/ ul/Psf] OF6fsf uf/f]sf] df]6fO @% ;]=dL= / 9'Ëfsf uf/f]sf]
df]6fO $) ;]=dL= x'g'k5{ .
n 	5tdf afFlwPsf /8x¿ ufx|f]x¿;Fu afFlwPsf] jf gafFlwPsf] / ufx|f]df agfOPsf Kjfnx¿
l;d]G6 lu§Ln] 6flnPsf] g6flnPsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . 5t agfpFbf l6gsf] kftf
k|of]u ul/Psf] gul/Psf] / tL kftfx¿ 5]psf ;tx lgdf{0fsf 58x¿ / aN5L
cfsf/sf x'sx¿;Fu hf]l8P jf ghf]l8Psf] hfFr ug'{xf]; . aLd / vDafdf k|of]u ul/Psf
l/ªx¿ ;a} aLd / vDafsf] ;ªud cyf{t hf]l8g] 7fpFsf] w]/} lgs6 -hf]l8g] :yfgdf k|lt
$ OGrsf] b"/L / cGoq k|lt ^ OGr b"/L_ /flvPsf] 5 5}g hfFr ug'{xf]; . x'/Latf;sf]
hf]lvd Go"g ug{ 5]p5fpdf hf]l8Psf 58x¿ / cGo ;xof]uL cjojx¿nfO{ kmnfd]
kftfx¿n] Pscsf{;Fu /fd|f];Fu afFlwP gafFwPsf] hfFr ug'{xf]; .
n 	ljBfno ejgsf] hu ;'/Iff ug{ agfOPsf] jl/kl/sf] k]6L huleq kfgL hfgaf6
/f]Sg;Sg] u/L rf}8f agfOPsf] 5 jf 5}g n]vfhf]vf ug'{xf]; . -;fdfGotM /8–l;d]G6–
sªlqm6sf] k]6L km]bdf &% b]lv !)) ldlnld6/ df]6f], ;ª3f/df !%) ldlnld6/ df]6f],
5tsf] ;txdf &% ldlnld6/, l:6rdf &% ldlnld6/ / emofnnufot cGoq lgsflnPsf]
k]6L &% ldlnld6/ x'g'k5{ ._
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
22
n 5]psf] efusf] s8fkg / ef/ljt/0fsf] b[li6sf]0faf6 ejgsf] 7f8f]kgdf pko'Qm
eP gePsf] / 5]psf] efusf] ef/ axg ug]{u/L ufx|f] jf ufx|f] l8hfOg ul/Psf] gul/Psf]
n]vfhf]vf ug'{xf]; . ;fdGotof ;a} ufx|f] jf ufx|f]sf] s'gf 58–l;d]G6–sªlqm6 k|of]u u/L
alnof] agfOg'k5{ / x/]s )=^& ld6/sf] lgoldt cGt/fndf 58 a'g]/ l;d]G6 / sªlqm6
k|of]u u/L aGwg (stitch bands) lgdf{0f ul/g' k5{ . hf]l8Psf] :yfgdf (diaphragm)
kg]{ ef/nfO{ ;xL 9ªun] ;xof]uL ufx|f] jf ufx|f]df :yfgfGt/0f ug{ tL :yfgx¿ ;'/lIft
tl/sfn] ufx|f]x¿;Fu hf]l8Psf] x'g'k5{ . ufx|f] klN6gaf6 hf]ufpg dflyNnf] prfO;Dd
To;nfO{ afFw]/ /fVg] k|aGw;lxt lqe'hfsf/ ufx|f] agfOg'k5{ . lqe'hfsf/ ufx|f] / 5fgfsf]
aLdaLr ;'/Iff sjrsf] ¿kdf alnof] ufx|f] tof/ ug{ 8fougn aGwg /flvg'k5{ .
v= u}/;+/rgfut n]vfhf]vf
;'/lIft ljBfno / u'0f:t/Lo jftfj/0f l;h{gf ug{ ;+/rgfut
n]vfhf]vfsf] e"ldsf hlt dxTjk"0f{ 5, Tolt g} u}/;+/rgfut
n]vfhf]vfsf]] klg /xG5 . u}/;+/rgfut n]vfhf]vfn] ljBfno tyf o;sf]
;]/f]km]/f]df vt/f pTkGg u/fpg;Sg] ;a} tTjnfO{
;d]6g'k5{ .
u}/;+/rgfut tTjx¿n] ejgsf] ef/
jxg ub}{gg . oL tTjdf emofn,
9f]sf, l;F9L, kfOk / gnLx¿ kb{5g . oL
ejg;Fu ufFl;Psf x'G5g / lognfO{ k|foM
v;]/Ifltk'¥ofpg]k|sf]ksf]¿kdflnOG5  .oLtTjn]
ljBfyL{ tyf sd{rf/Lx¿sf nflu vt/f pTkGg
u/fpF5g / ;xL ¿kdf Ps csf{df gafFlwPdf
yk ;ªs6f;Ggtf yK5g . o:tf vt/f ljBfno ejgaflx/ klg x'g ;S5g .
ljBfno ejgleqsf k|sf]k jf hf]lvd M
n 7"nf] ;ªVofdf ljBfyL{ aflx/ lgl:sg] xn jf l;F9Lsf]] dfu{sf] cfsf/,
n	leqlt/ v'Ng] 9f]sf tyf emofn,
n	emofndf h8fg ul/Psf l;;fsf vfkf,
n lah'nLsf] c;'/lIft tf/,
n ufx|f];Fu h8fg gul/Psf k':ts /fVg] b/fh
n cfuf] lgefpg] pks/0fsf] cefj,
n cGo rnfodfg, v:g;Sg] / af6f] cj/f]w ug]{ a:t',
n 5tdflysf] kfgL6]ÍL, 5]pdf /flvPsf v'nf udnf cflb .
3'F8f 6]sL u'F8'NsL, cf]tnflu ;dft cEof;
23
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
ljBfnoejg aflx/sf k|sf]k jf hf]lvd M
n	ljB't k|zf/0f k|0ffnL jf nfOg,
n	7"nf, cUnf, k'/fgf / w]/} xfFuf ePsf ¿v,
n sf};L jf afb{nLsf] l8n, 5tsf 6fonx¿, lrdgL, l;;f cflb,
n ufx|f] /x]sf af6f]x¿,
n d"n ;8s, rf]s, ahf/
n af/ gePsf v'nf Ogf/,
n t];f]{ l;F9L gePsf af6f]x¿, ;dfTg] af/x¿ cflb .
hf]lvd 36fpg] sfo{x¿ M
n kmlg{r/ tyf dfn;fdfg ;'/lIft :yfgdf ;fg]{,
n u}/;+/rgfut tTjaf6 x'g] hf]lvd sd ug{ To:tf a:t'x¿nfO{ /fd|/L afFWg],
n k|sf]k x6fpg jf hf]lvd sd ug{ k|fljlws;Fu k/fdz{ ug]{,
n v:g] a:t'af6 x'g] hLjg u'dfpg] hf]lvd /f]Sg o:tf j:t' k|of]u ug]{ JolQmx¿dfem
;r]tgf hufpg] .
u}/;+/rgfTds n]vfhf]vfljlw M
n	r6ØfªnfO{ cfslif{t ug{ ;Sg] ljBfno j/k/sf cUnf ¿v, ljBfno
kl/;/ x'Fb} uPsf] ljB'tk|;f/0f cyf{t pRr ef]N6]hsf] ljB't k|zf/0f nfOg,
x'/Latf; jf af9Lsf sf/0f n8g;Sg] ljB't tf/ 6fFlug] sf7sf vDaf / afnaflnsf
8'Ag] vt/f ePsf v'nf Ogf/, tnfp jf kf]v/Lsf] klxrfg ug'{xf]; .
n 	ljBfnosf] ufx|f] jf af/sf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . plrt af/sf] cefjdf hgfj/x¿ leq
k;L afnaflnsfnfO{ Iflt k'¥ofpg ;S5g . o;/L g} sfF9] tf/n] 3fp agfpg ;S5 .
n	/]lnª / 5tsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . 5t, l;F9L / afb{nLdf ePsf] /]lnªn]
vt/f jf hf]lvd 36fpF5g . /fd|f];Fu afFlwPsf], x's ul/Psf] jf df]l8Psf] l6gsf]
kftfx¿ xfjfn] p8fpg] jf pKsfpg] ;Defjgfaf6 d'Qm x'g ;S5g . t];f]{ ;dtn af6f]
gePdf jf ePklg /]lnª gePdf zf/Ll/s ¿kdf czQm JolQmx¿sf] cfjfudgdf afwf
kg{ ;S5 .
n 	xft] kDk jl/kl/ xftn] ;dfTg] /]lnª eP gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . lsgls xft] kDk
jl/kl/sf] e"FO k|foM n]p nfu]/ lrlKng;Sg] x'G5 .
n 	v]n d}bfgsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . w]/} vfN8fv'N8L;lxtsf lxnfDd] d}bfgdf afnaflnsf
lrlKng ;S5g / ;k{x¿ klg cfpg ;S5g . jl/kl/ emf8Lx¿ ePdf / 5]ps'gfdf
kmf]xf]/d}nf y'kfl/P d';f, ljiffn' sL/f tyf ;ªqmfds hLjf0f' /xg ;S5g .
n	emØfn tyf 9f]sfx¿sf] cj:yfsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . emØfndf lu|n 5 <
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
24
9f]sfx¿ aflx/lt/ v'N5g < cfktsfndf aflx/ ;'/lIft lgl:sg ;xh xf]; eGgfsf nflu
9f]sfx¿ aflx/lt/ v'Ng'k5{ .
n	sDKo'6/ ;]6, kmlg{r/, efG;fsf ;fdfg / ljB't pks/0fx¿ /flvPsf 7fpF tyf
ltgLx¿sf] cj:yfsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . e"sDk tyf x'/Latf; cfpFbf gv;'g eGgfsf
nflu oL ;a} j:t'x¿ leQfdf /fd|f];Fu afFlwPsf 5g jf ;'/lIft tl/sfn] /flvPsf 5g
eGg] s'/f ;'lglZrt ug'{xf]; .
n	;'/lIft 7fpF, ;'/lIft ¿kdf lgl:sg] af6f] / e]nf x'g] ;'/lIft ynf] klxrfg ug'{xf]; .
n k|To]s sf]7fdf leq–aflx/ ug]{ 9f]sf eP gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . o;n] ;'/lIft
¿kdf lgl:sg ;xof]u u5{ . ljBfnodf lglZrt b"/Ldf k|j]z ug]{ / lgl:sg] b'O{ 5'§f5'§}
åf/ eP gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . ;'/lIft cfjfudgsf tL åf/x¿ ejgaf6 s]xL k/
x'g'k5{ .
n 	8]:sa]Grsf] cj:yfsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . ufFl;Psf 8]:sa]Grn] æ3'F8f 6]sL u'F8'Ns,
cf]t nflu ;dftÆ cEof;df / cfktsfndf ;'/lIft ¿kdf aflx/ lgl:sg afwf
k'¥ofpg ;S5g .
n 	ljutsf] 8'afg:t/nfO{ Wofgdf /fVb} af9L / 8'afgsf] ;fdgf ug{ ejg, zf}rfno /
6o"aj]nsf] ;tx kof{Kt dfqfdf p7fOPsf] gp7fOPsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . pko'Qm
dfqfdf gp7fOPsf] eP e/fgljlw k|of]u u/L prfO a9fpg] jf kfgL 5]Sg tyf lgsf;
lbg / ;DefJo Iflt 36fpgsf af9L 5]Sg] ufx|f] jf gfnf agfpg ;lsG5 .
n 	zf/Ll/s ¿kdf czQm / sdhf]/ JolQmx¿sf nflu sIffsf]7fdf ;xh¿kdf k'Ug
;dtn af6f] eP gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . To;}u/L kfgL / ;/;kmfO ;'ljwfsf] klg
n]vfhf]vf ug'{xf]; .
n	x'/Latf;sf] k|efj kg]{, tfkqmd a9L x'g], blIf0flt/af6 sIffsf]7fx¿df ;"o{sf] k|sfz
gcfpg] u/L ljBfno ejgsf] df]x8f pQ/lt/ kms]{sf] gkms]{sf] n]vfhf]vf ug'{xf]; .
@=@ cfwf/:tDe @ M ljBfno ljkb Joj:yfkg
ljBfno ljkb Joj:yfkgn] ;'/lIftl;sfOsf] jftfj/0fnfO{ ;Ifd t'NofpF5 / cfktsfndf
25
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
klg z}lIfs lg/Gt/tf ;'lglZrt u5{ . of] efu d'VotM u}/;+/rgfut tTjx¿df s]lGb|t 5 .
k|efjsf/L ljBfno ljkb Joj:yfkgsf nflu b]xfosf sfo{ pkof]uL x'G5g M
@=@=! ;dfj]zL ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt u7g
;dfj]zL ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldltn] k"j{tof/Lsf] lg/LIf0f ug]{, ljBfno ljkb
Joj:yfkg of]hgf tof/ ug]{, To;sf] sfof{Gjog ug]{ / ;dofg's"n cBfjlws ug]{h:tf
sfo{dfkm{t ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf k|of;sf] g]t[Tj ug{ ;S5 . ljBfno ljkb Joj:yfkg
;ldltsf k|d'v bfloTj b]xfo adf]lhd x'g;S5g M
n	:yfglglb{i6 k|sf]k, ;ªstf;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtfsf] n]vfhf]vf u/L hf]lvd
Go"gLs/0f / ljkb kl/xfn]df k|ltsfo{ ug]{ of]hgf agfpg' .
n	ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf sfof{Gjog ug{ cfGtl/s tyf afXo ;|f]tx¿sf]
Joj:yf ug'{ / of]hgf sfof{Gjogsf nflu gLltut lgb]{lzsf tof/ ug'{ .
n	;'/lIft ljBfno;DaGwL lqmofsnfkx¿sf] ;xeflutfd"ns cg'udg tyf d"Nofªsgdf
;/f]sf/jfnfx¿nfO{ kl/rfng Pj+ ;xof]u ug'{ .	
n 	ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfdf klxrfg ul/Psf] ;'/lIft 7fpFdf lgl:sg ljBfyL{,
aflx/sf afnaflnsf, lzIfs / ;d'bfosf dflg;nfO{ ;lDdlnt u/fO{ ;do–;dodf
æ3'F8f 6]sL u'F8'Ns, cf]t nfuL ;dftÆ ljlwsf] cEof; u/fpg' .
n 	afnaflnsfsf] 1fg tyf ;LknfO{ ltvfg{ lrqsnf, jfbljjfb, xflh/L hjfkm tyf
lgaGw k|ltof]lutfh:tf cltl/Qm lqmofsnfk ;~rfng ug'{ .
n ljBfno ljkb Joj:yfkgsf nflu :yfg / ;|f]t–;fwgcg'?k k4lt, gLlt, lgb]{lzsf /
:t/Lo ;~rfng sfo{ljlw tof/ ug'{ .
k|sf]k, ;ªstf;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf n]vfhf]vf
;'/lIft :yfgx¿sf] klxrfg ug{ k|sf]k, ;ªstf;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf n]vfhf]vfljlw
k|of]u ug'{xf]; . ;f] n]vfhf]vfn] ljBfno ejg / o; j/k/sf] ;+/rgfut, u}/;+/rgfut
/ sfo{ut kIfx¿sf] vf]hL u5{ . ljBfno tyf ToxfFsf ;d'bfo ;ªs6f;Ggtf / hf]
lvdk|lt slQsf] ;+j]bgzLn 5g eGg] yfxf kfpg ljBfno ejg /xg] :yfgsf] 5gf]6 ug'{k"j{
o;k|sf/sf] n]vfhf]vf ul/G5 .
s= k|sf]k n]vfhf]vf
k|sf]k Ps e"–ef}lts, jfo'd08nLo jf hnhGo 36gf xf] h;n] xflg jf Iflt k'¥ofpg ;S5 .
e"sDk, klx/f], x'/Latf;, af9L jf v8]/Lnufotsf 36gfnfO{ o; cGtu{t lng ;lsG5 .
k|sf]k k|fs[lts / dfgjl;lh{t b'j} 36gfsf] ¿kdf cfpF5 . k|sf]k jf:tjdf dfgjhLjgsf
vt/f x'g . a[xt ¿kdf eGg'kbf{ k|fs[lts Pj+ dfgjLo ;lqmotf / lgliqmotfsf sf/0f
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
26
g} k|sf]ksf] pTkGg x'G5g . -g]kfndf x'g] k|d'v k|sf]ksf 36gfx¿sf] nflu cg';"rL %
x]g'{xf];_ .
k|sf]ksf] n]vfhf]vfn] vt/fx¿ klxrfg ug{ / ltgsf k|s[lt tyf Jojxf/ a'emg
;xof]u u5{ . o;n] ljBfnon] ;fdgf ug{;Sg] ;DefJo k|sf]kx¿sf] k|s[lt tyf Jojxf/
ls6fg u5{ . ;DalGwt ljBfno s'g k|sf]k x'g;Sg] If]qdf k5{ eGg] hfgsf/L pknAw x'G5 .
;fy} k|sf]kaf6 csf]{ k|sf]k l;lh{t x'g] cj:yfsf] klg klxrfg x'G5g . h:t} vx/]af9Ln] klx/f],
v8]/Ln] dxfdf/L / e"sDkn] cfunfuLsf 36gf pTkGg u/fpg ;S5g . k|sf]ksf] Jojxf/
lgDg cfwf/df klxrfg ug{ ;lsG5 M
n k|sf]ksf] cfj[lQ,
n k|sf]ksf] 36gfsf] ;ªs]t,
n k|sf]k pTyfgsf] ult,
n k|sf]k x'g] ;do, /
n k|sf]ksf] cjlw .
tnsf tflnsfdf b]vfPcg'¿k k|sf]ksf rf/ :j¿k x'G5g M
tflnsf ! M k|sf]ksf :j¿k
hn tyf hnjfo';Da4 e"ue{;Da4  b'3{6gf;Da4 h}ljs;Da4
•	 af9L
•	 cl;gf 
•	 d';nwf/] jiff{
•	 r6Øfª
•	 tftf] nx/ æn"Æ
•	 zLtnx/ 
•	 lxdkft / lxdklx/f]
•	 v8]/L 
•	 klx/f]
•	 e"sDk
•	 jg tyf ufpFa:tLdf x'g]
cfunfuL
•	 ejg elTsg]] 
•	 ad jiff{ / ljikmf]6g
•	 rf8kj{sf ;dodf x'g]
b'3{6gf  
•	 ljB't;Da4 36gfx¿
•	 xjfO tyf ;8s b'3{6gf 
•	 dxfdf/L
•	 sL6 cfqms0f 
•	 kz'df x'g]
dxfdf/L 
•	 vfB ljiffQmtf
;|f]t M ef/tdf ljkb Joj:yfkg
k|sf]k n]vfhf]vfsf] k|of]hg eg]sf] ljBfnodf x'Fbfsf] cj:yfdf ;fdgf ug'{kg]{ ;DefJo k|sf]k
tyf vt/fsf] k|s[lt ls6fg ug'{ xf] . of] n]vfhf]vfn] lgDg s'/f ;d]6g'k5{ M
-s_ k|sf]ksf] zlQm,
-v_ k|sf]ksf 36gfsf] ;ªs]t,
-u_ k"[j{;"rgf,
-3_ k|sf]k pTyfgsf] ult,
-ª_ k|sf]ksf] cfj[lQ,
27
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
-r_ k|sf]k x'g] ;do, /
-5_ k|sf]ksf] cjlw .
s]xL k|sf]kn] yk k|sf]ksf 36gf pTkGg u/fpg ;S5g eGg] hfGg cfjZos 5 . pbfx/0fsf
nflu v8]/Ln] dxfdf/L, sL/f tyf hLjsf] ;ªqmd0f jf clgsfn / e"sDkn] cfunfuL tyf
klx/f] pTkGg u/fpg ;S5 . k|sf/, tLj|tf / cfj[lQcg';f/ k|sf]ksf] ljz]iftf km/s x'G5 .
ljBfno Joj:yfkg ;ldlt / cleefjs–lzIfs ;ª3sf ;b:o tyf cGo k|fljlw1x¿ o;
n]vfhf]vfdf ;+nUg x'g'k5{ .
k|sf]k n]vfhf]vfljlw M
n	ljBfno tyf ;d'bfodf ljut %) jif{otf ePsf ;a} k|fs[lts / dfgjl;lh{t k|sf]ksf]
;"rL agfpg'xf]; . ;"rL agfpFbf ;do/]vf, ljkb k|j[lQljZn]if0f, df};dL kfqf] cflbsf]
;xof]u lng'xf]; .
n	ljutdf ePsf / clxn] jf eljiodf x'g;Sg] ;Defjgfaf/] ;/f]sf/jfnfaLr 5nkmn
ug'{xf]; . e/kbf]{ tYofªs k|fKt ug{ cfwf/sf ¿kdf ;/sf/L lgsfox¿sf tYofÍ
k|of]u ug'{xf]; . :jefjtM s]xL k|sf]k ;w}F ljBdfg x'G5g eg] s]xL df};dL, s]xL a9bf] ¿kdf
/x]sfx'G5g  .To;}u/L s]xLk|sf]klj/n} x'G5g, t/ tL cjZo x'g] ;Defjgfdf /x]sf x'G5g  .
k|To]s k|sf]ksf] ;DefjgfnfO{ ;fdfGo ;ªs]tsf cfwf/df ! b]lv % ;Dd
:t/Ls/0f ug'{xf]; .
n	x/]s k|sf]ksf] k|efj slt uDeL/ x'g;S5 egL ! b]lv % ;Dd :t/Ls/0f ug'{xf]; .
d"Nofªsg tyf lg0f{osf] nflu tnsf k|efj ;"rL k|of]u ug'{xf]; M
o	 dfgj – d[ts, 3fOt], ckfË .
o	 ef}lts – Iflt ePsf ejg, pks/0f, cfk"lt{ ;+oGq ;ªVof / Ifltsf] xb .
o	 ;fdflhs Pj+ ;f+:s[lts –;fdflhs ;DklQ tyf ;f+:s[lts ;Dkbfsf] ljgf; .
o	 cfly{s – dd{t tyf k|lt:yfkg vr{, hLljsf]kfh{g / Ifltaf6 lzIffdf
kg]{ c;/ .
o	 jftfj/0fLo – k|fs[lts ;|f]t tyf jf;:yfgx¿df x|f; .
o	 dgf];fdflhs – z}lIfs lg/Gt/tf, cfzf / ;kgfdfck]Iffdf x'g] Iflt .
tflnsf @ M k|sf]ksf k|sf/, k|sf]k cfpg] ;Defjgf / ufDeLo{tf
qm=;= k|sf]ksf k|sf/ k|sf]k cfpg] ;Defjgf k|sf]ksf] uDeL/ k|efj
! @ # $ % ! @ # $ %
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
28
ljBfnoleq dfq x'g] t/ ljBfno aflx/sf] a[xQ/ ;d'bfodf k|efj gkfg]{ ;DefJo k|d'v
k|sf]kx¿sf] ;"rL tof/ ug'{xf]; . o:tf ;DefJo vt/fdf ljBfno glhs ePsf ljB't 6«fG;kmd{/,
ljBfno d}bfg x'Fb} hfg] ljB't k|;f/0f k|0ffnL / ljBfno glhssf v'nf Ogf/ kb{5g . cfunfuL /
;8s b'3{6gf klg ljBfnoleq dfq x'g] 36gfdf kg{ ;Sg5g . oL hfgsf/LnfO{ tn tflnsf # df
b]vfPadf]lhd tflnsLs/0f ug'{xf]; .
tflnsf # M k|sf]kx¿, ltgsf] cfj[lQ tyf :t/ / ltgn] ug]{ Iflt
jif{ jf ;fn d'Vo k|sf]k :t/ -p÷d÷lg_ ePsf] Iflt ;fdgf ;+oGq
Gff]6 M p – pRr, d – dWod, lg –lgDg
P]ltxfl;s hf]lvdsf] ¿k/]vf -profile_n] hf]lvdsf] ljZn]if0f ug{ ;xof]u ub{5 . o;n]
P]ltxfl;s k|j[lQ tyf cfj[lQ b'j}nfO{ b]vfpF5 . tnsf] tflnsfn] hf]lvdsf k|efjsf] eljiojf0fL
ug{ ;lhnf] pkfo k|:t't u5{ .
tflnsf $ M P]ltxfl;s hf]lvdsf] ¿k/]vf tof/ ug]{ljlw
jif{ jf ;fn k|sf]ksf k|sf/ :yfg
- ljBfnoleq /
aflx/_
hf]lvd hf]lvd Go"gLs/0fsf nflu
:yfgLo kxnx¿
k|sf]ksf tTjx¿sf] k|s[lt / ljBfno If]qaf6 ;f] tTjx¿sf] lgs6tf;Fu hf]lvd ;DalGwt x'G5 .
b"/L hlt lgs6 x'G5 Tolt g} hf]lvdsf] dfqf a95 . ljleGg k|sf]ksf tTjx¿sf] n]vfhf]vf ug{
tnsf] tflnsf g+= % k|of]u ug{ ;lsG5 .
tflnsf % M k|sf]ksf tTjx¿ / ljBfno;Fu /x]sf] lgs6tf
k|sf]k ljBfnoaf6 w]/}
glhs -! sL=dL=
eGbf sd_
ljBfnoaf6
6f9f -!–@
sL=dL=leq_
  ljBfnoaf6 6f9f
-@ sL=dL=eGbf k/_
hf]lvd
k|sf]ksf] hf]lvd lgDTofpg
;Sg] snsf/vfgf
Jo:t ;8s 
cUnf uugr'DaL ejg
29
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
k]6«f]n kDk -cToflws
k|HHjngzLn kbfy{ /xg]_
v'nf ¿kdf /x]sf hfd ePsf
tyf ;kmf gul/Psf 9n
k]6«f]n kDk
cGo
v= ;ªs6f;Ggtf n]vfhf]vf
ljleGg k|sf]ksf] hf]lvddf /x]sf tTjx¿ -dflg;, ljBfno / cGo ;+/rgf_
sf sdhf]/L cfsng ug]{ / oL tTjx¿nfO{ hf]lvddf /fVg] d"n sf/0fx¿sf]
ljZn]if0f ug]{ k|lqmof g} ;ªs6f;Ggtfsf] n]vfhf]vf xf] . ;ªs6f;Ggtfn] ljkb
sf ;dodf ljBfno tyf ;d'bfosf] ;fdgf ug]{ IfdtfnfO{ sdhf]/ agfpF5 .
;ªs6f;Ggtf kL8fbfos xflg–gf]S;fgL k|ltsf] em'sfj xf] . o;sf] ;DaGw
k|sf]ksf] k"jf{g'dfg ug]{, ;fdgf ug]{, /f]Sg] / o;sf] k|efjaf6 pTyfgzLn x'g] ljifo;Fu
/xG5  .ef}lts,jftfj/0fLo,;fdflhs,cfly{s,/fhgLlts,;f+:s[ltstyf ;+:yfuttTjx¿n]
;ªs6f;Ggtfsf] :t/ lgwf{/0f u5{g . ;ªs6f;Ggtf
To:tf ljBdfg jf kl/0ffdL cj:yfsf] ;d"x xf] h;n]
k|sf]ksf 36gfx¿sf] /f]syfd ug]{, Go"g
ug]{, k|ltsfo{sf nflu tof/L ug]{ / k|ltsfo{
ug]{ ;d'bfosf] Ifdtfdf k|lts"n c;/ kf5{ . ;ª
s6f;GgtfPsk|sf/sf]sdhf]/Lklgxf]  .;ªs6f;Ggtf
ef}lts, ;fdflhs, cfly{s / jftfj/0fLo
tTjx¿n] lgwf{/0f ug]{ To:tf] cj:yf xf] h;n]
k|sf]ksf] ;Defljt k|efjk|lt ;d'bfosf] em'sfj
a9fpF5 .
;ªstf;Ggtf n]vfhf]vfsf nflu lgDg ljlw pkof]uL 5g M
n	k|sf]ksf] klxrfg / tL k|sf]kn] ljBfno tyf jl/jl/sf] ;d'bfodf l;lh{t u/]sf]
;ªs6f;Ggtf dfkgsf] nflu ;ªs6f;Ggtf gS;fªsg,
n	ljBfno / ToxfFsf] ;d'bfodf /x]sf] ;ªs6f;Ggtfsf] dfqfnfO{ Go"g ug{ ;Sg] ;+:yfx¿sf]
klxrg ug]{ uf]nfsf/lrq (Venn diagram),
n	jiff}Fotfsf] ;ªs6f;Ggtfsf] :t/ kQf nufpg] df};dL kfqf],
n	;ªs6f;Ggtfsf cjojx¿aLrsf] ;DaGw n]vfhf]vf ug{ ;d:of j[If ljZn]if0f .
;ªs6f;Ggtf ljZn]if0f k|foM hl6n x'G5 . o;sf nflu jt{dfg Ifdtf / ;|f]t,
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
30
;ªs6f;Ggtfsf] l:ylt, ;d:ofx¿sf] k|s[lt tyf ltgsf] k|efj / ;+:yfut ;xof]udf
kx'Fr;DaGwL s'/fx¿sf] lj:t[t ;"rL tof/ ul/g' k5{ .
;ªs6f;Ggtf Go"gLs/0fsf nflu ;/f]sf/jfnfx¿sf] xft]dfnf]sf] cfjZostf k5{ . ;fd"lxs
xft]dfnf] h'6fpg ;ªs6f;Ggtf Go"gLs/0fsf nflu ljutdf ePsf k|of;sf] ljZn]if0f
ug}{ kg]{ x'G5 . o;df Ifdtf clej[l4, k}/jL jf clwjfrg;DaGwL cleofg / sfo{qmd
sfof{Gjogh:tf kIfx¿ x'g;S5g .
u= hf]lvdsf] n]vfhf]vf
k|sf]ksf ljz]iftf / cfj[lQ, ljBfno tyf jl/kl/sf] ;d'bfosf] k|sf]k k|ltsf] ;Dd'vtf
dfqf jf :t/ / ltgLx¿sf] ;ªs6f;Ggtf jf pTyfgzLntfsf] dfqf ;a}sf] ;+o'Qm :j¿k
g} ljkb hf]lvd xf] . csf]{ cy{df vf; k|sf]ksf 36gf / o;n] ug]{ Ifltsf] ;DefJotf g}
hf]lvd xf] . k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf / Ifdtf ljZn]if0faf/]sf] a'emfOn] hf]lvdsf] n]vfhf]vf
ug{ ;Ifd t'NofpF5 . ;'/lIft jlxu{dg of]hgf hf]lvd Go"gLs/0fsf nflu Ps dxTjk"0f{
xltof/ xf] .
hf]lvd n]vfhf]vfljlw M
n	Hff]lvdsf d"n sf/s tTj klxrfg ug'{xf]; .
n ljBfno / o;sf] ;]/f]km]/f]sf] hf]lvdsf] ¿k/]vf tof/ ug'{xf]; -tflnsf ^ x]/f}F_ .
n x/]s k|sf]kn] k|:t't u/]sf] jf ug{;Sg] d'Vo hf]lvdx¿sf] cGj]if0f ug'{xf]; .
n	ljutdf x/]s k|sf]ksf] ;fdgf ug{ k|of]u ul/Psf ;+oGq klxrfg ug'{xf]; .
n	hf]lvdsf] :t/ 36fpg k|of]u ul/Psf ;dGjofTds ;+:yfut k|of; klxrfg ug'{xf]; .
n	;Íng ul/Psf ;"rgf k|of]u u/L hf]lvd Go"gLs/0f of]hgf tof/ ug'{xf]; .
n	Tfflnsfdf lbPadf]lhd hf]lvd ¿k/]vf k|:t't ug'{xf]; .
tflnsf ^ M ljBfno / ;]/f]km]/f]sf] hf]lvd ¿k/]vf
hf]lvd pTkGg u/fpg] sf/s tTjx¿ hf]lvd ;fdgf ug]{ ;+oGq cGo ;+:yfx¿;“u ;dGjo
k]6«f]n kDk
dfgj a:tL
gbL÷vf]nf
ljBfno jl/kl/ emf8Lo'Qm hldg
ljB't nfOg
31
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
v'nf Ogf/
;fgfltgf vx/] tyf vf]N;f
=====
=====
3= Ifdtf n]vfhf]vf
Ifdtf eGgfn] 3/kl/jf/, ljBfno / ;d'bfodf ljBdfg ;|f]t;fwg Pj+ ;fdYo{ a'lemG5
h;n] ljkbsf] ;fdgf ug{, k|ltsfo{sf] nflu tof/L ug{, /f]syfd ug{ jf zL3| k'gnf{esf]
nflu ;Ifd t'NofpF5 . Ifdtf n]vfhf]vfdf ljBfno;Fu ePsf tL ;|f]tsf] n]vfhf]vf
ul/G5 h;n] ljkb hf]lvd Go"gLs/0f ug{ ;Ifd t'NofpF5 . pknAw ;|f]tdfly lg0fGq0f
tyf kx'Fr /xG5 .
k|sf]ksf 36gf hxLFtxLF x'G5g t/ ltgLx¿n] ljkbsf] ¿k tadfq lnG5g ha
;ªs6f;Ggtf eGbf ;fdgf ug]{ Ifdtf sd x'G5 . k|sf]ksf] cfj[lQ jf ;Defjgf / ;d'bfosf]
;ªs6f;Ggtfn] uDeL/ ¿kdf k|efljt x'g] hf]lvdnfO{ a9fpF5g .
Ifdtf n]vfhf]vfljlw M
n	pknAw ;|f]t–;fwgsf] klxrfg ug'{xf]; .
n	1fg, ;Lk, k|ljlw / ;fwgx¿ ePsf JolQmx¿sf] klxrfg ug'{xf]; . ljkb hf]lvd 36fpg
/ zL3| k'gnf{esf nflu pgLx¿n] Tof] IfdtfnfO{ s;/L pkof]u ug{ ;S5g eGg] vf]hL
ug'{xf]; .
n	ljBfno tyf ;d'bfodf /x]sf On]lS6«l;og, cfunfuL lgoGqs, KnDa/ / :jf:Yo
sd{rf/Lx¿h:tf :yfgLo:t/df pknAw x'g] k|fljlws hgzlQmsf] ;Dks{ ljj/0f;lxt ;"rL
tof/ ug'{xf]; .
n k|sf]kaf/] ;d'bfosf]] ljutsf] cg'ej, pgLx¿n] k|sf]ksf] s;/L ;fdgf u/] / pgLx¿n]
pkof]u u/]sf] ;Lk ljsf;sf] klxrfg ug'{xf]; .
n	ljkb hf]lvd 36fpg ljBfnodf s]–s:tf ;|f]tx¿ pknAw 5g / k|of]u ug{ ;lsG5, tL
;|f]tdfly s;sf] kx'Fr / lgoGq0f 5 eGg] klxrfg ug'{xf]; .
n	tflnd cfjZostf n]vfhf]vf u/L cfjZos Ifdtf a9fpg tflnd k|bfg ug'{xf]; .
k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd / Ifdtf n]vfhf]vfaf6 ljsl;t u/]sf] gS;fnfO{ 7"nf] sfuh jf
;"rgf kf6Ldf b]vfpg'xf]; . o; gS;fdf :ki6 ;ªs]t ePsf] ;'lglZrt ug'{xf]; . ljBfno
/ glhssf ;d'bfosf ;/f]sf/jfnfnfO{ ;';"lrt u/fpg / ljkb hf]lvd Joj:yfkg;DaGwL
;r]tgf hufpg pQm gS;fnfO{ ljBfno glhs} pko'Qm :yfgdf /fVg'xf]; .
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
32
afs; @ M ljBfnodf cfwfl/t k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf gS;fªsgdf
b]vfpg'kg]{ ljifoj:t'
n k|sf]kpGd'v ljleGg If]qx¿,
n k|j]z ug]{ tyf aflx/lgl:sg] dfu{,
n cfktsfndf aflx/ lgl:sg] ;'/lIft af6f],
n cfktsfndf e]nf x'g] ;'/lIft 7fp“,
n ejg tyf 6fpsf] dfly /x]sf vt/fx¿,
n hf]lvd pTkGg ug{;Sg] ;fdu|Lx¿ /flvPsf] 7fp“,
n clUg;dgs pks/0fx¿ /flvPsf 7fp“,
n k|fylds pkrf/ ul/g] 7fp“
n ckfªutf ePsf JolQmx¿ tyf ;fgf afnaflnsf .
;d'bfodf cfwfl/t k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf gS;fªsgdf
b]vfpg'kg]{ ljifoj:t'
n k|sf]k pGd'v ljleGg If]qx¿,
n	cfktsfndf lgl:sg] ;'/lIft af6f],
n	cfktsfndf e]nf x'g] ;'/lIft 7fp“,
n	;'/lIft cf>o:ynx¿
n	;d'bfodf / glhs /x]sf :jf:Yo ;]jfx¿
n	k|sf]k l;h{gf ug{;Sg] ;fdu|Lx¿ /flvPsf 7fp“,
n	;d'bfodf ljz]if k|fljlws Ifdtf ePsf ;|f]t JolQmx¿
n	j[4j[4f, ckfªutf ePsf JolQmx¿h:tf ;ªs6f;Gg dflg; a;f]af; ug]{ ejg
n	;d'bfodf ;ªs6f;Gg ejg, ;8s tyf ;'ljwfsf ;+/rgfx¿
@=@=@ ljleGg sfo{bnx¿ u7g
hf]lvdk"0f{ ljBfnosf glhs a;f]af; ug]{ dflg;x¿ ljBfnosf pTs[i6 ;|f]t JolQm
x'g . pgLx¿;Fu To; 7fpFdf x'g] k|sf]k / To;sf] hf]lvd Go"gLs/0f ug]{ a'emfO{
aflx/af6 cfPsf dflg;sf] t'ngfdf uxg / e/kbf]{ 1fg /x]sf] x'G5 .
ljBfno afnaflnsf tyf o'jf ;~rf/sf pTs[i6 ;+jfxs x'g . t;y{ sfo{bndf :yfgLo
JolQm, o'jf tyf ljBfnosf afnaflnsfsf] k|ltlglwTj x'g'k5{ .
cfjZostf cg';f/ ljleGg sfo{bnx¿ u7g ul/g'k5{ . oL sfo{bn ;"rgf k|jfx tyf
r]tgf clej[l4, ;'/lIft :yfgfGt/0f, vf]h tyf p4f/, k|fylds pkrf/, clUg ;'/Iff
33
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
/ dgf];fdflhs ;xfotf sfo{bn x'g
;S5g . x/]s sfo{bnnfO{ lbOg] :ki6
e"ldsf tyf bfloTjn] cfktsfnLg
;dodf ;f] sfo{bnnfO{ a9L hjfkmb]xL
Pj+ k|efjsf/L agfpF . sfo{bnx¿nfO{
pgLx¿sf] e"ldsf tyf bfloTjaf/] :d/0f
u/fpFg / pgLx¿sf] 1fg tyf a'emfOnfO{
ltvfg{ a]nf–a]nfdf s[ltd cEof;sf]
cfof]hgf ul/g'k5{ -lj:t[t ljj/0fsf
nflu cg';"rL # x]/f}F_ .
@=@=# ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf
ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf
tof/ ug'{ ljBfno ljkb Joj:yfkg
;ldltsf] dxTjk"0f{ sfo{ xf] . ljBfnodf
cfwfl/t 7f]; of]hgf -tflnsf g+= !@
x]g'{xf];_ n] ljBfno ljkb Joj:yfkg
lqmofsnfkx¿nfO{ tfls{s lgisif{df
k'¥ofpg ;S5 . of]hgfn] ;+/rgfut
;'/Iff, dd{t;Def/, u}/;+/rgfut
cNkLs/0f, :yfgLo k"jf{wf/, jftfj/0fLo
hf]lvd cNkLs/0f / clUg ;'/IffnfO{
;d]6g'k5{ . x/]s ljBfnodf ljkb
Joj:yfkg of]hgf Ps hLjGt
b:tfj]hsf] ¿kdf /xg'k5{ . csf]{ zAbdf,
of]hgfnfO{ lg/Gt/ k|ultsf] qmddf /x]sf],
;dofg's"n kl/dfh{g x'Fb}hfg] / slxNo}
g6'lËOg] b:tfj]hsf ¿kdf lnOg'k5{ .
oyfy{k/s of]hgfn] of]hgf th'{dfnfO{
pkhsf] ¿kdf xf]Og k|lqmofsf ¿kdf
lnG5g .
ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf
;ªs6f;Ggtf n]vfhf]vf, of]hgf th'{df,
ef}lts ;+/If0f / k|ltsfo{ Ifdtf ljsf;sf] Tof] k|lqmof xf] h;nfO{ tnsf sfo{ ug{
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
34
tof/ ul/G5 M
n	ljBfyL{ tyf ljBfnosf sd{rf/Lx¿nfO{ zf/
Ll/s rf]6k6s nfUgaf6 arfpg,
n	;a} afnaflnsfsf nflu lzIffsf]
lg/Gt/tf ;'lglZrt ug{
n	;'/lIft ;+:s[ltsf] ljsf; u/L To;df cEo:t
agfpg .
ljkbsf] ;dodf afnaflnsf tyf sd{rf/Lx¿ pNn]Vo hf]lvddf /xg] x'Fbf pgLx¿nfO{ Pp6}
;'/lIft :yfgdf ;fg'{kg]{ x'G5 . t;y{ x/]s ljBfnosf] ljkb Joj:yfkg of]hgf x'g' h¿/L
5 . ljBfno;Fu w]/} ;|f]t x'G5 / ;fd'bflos e]nf x'g] ynf] klg aG5 . t;y{ glhssf]
;d'bfok|lt ljBfnosf] klg bfloTj x'G5, h;/L l5d]sL ;d'bfo ljBfno;Fu hf]l8Psf
x'G5g . ljkb Joj:yfkg of]hgfn] k|d'v ;/f]sf/jfnfx¿sf ;fy} cfktsfnLg k|ltsfo{df
;dGjo, lgoGq0f / ;~rf/sfo{ ug]{ JolQmx¿sf] e"ldsf tyf bfloTjnfO{ kl/eflift ug'{k5{ .
tflnsf * M ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfsf] k|f¿k
;'/lIft ljBfnocGtu{t ul/g] sfo{sf k|sf/ s;n] ug]{ ;dofjlw
ck]lIft
kl/0ffd
cfjZos ;|f]tsf]
Joj:yfkg
;'/lIft ljBfnosf nflu ef}lts k"jf{wf/x¿
!=
@=
ljBfno ljkb Joj:yfkg
!=
@=
hf]lvd Go"gLs/0f lzIff
!=
@=
ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfn] ljBfnosf] ;'/Iff cfjZostfsf] ljZn]if0f ug'{k5{ .
ljBfno;Fu ;Da4 k|sf]k tyf ;ªs6f;Ggtfaf/] ul/g] r]tgf clej[l4n] lzIff If]qsf
;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;'/lIft ljBfnosf cfjZostf tyf dxTj klxNofpg ;xh t'NofpF5 .
;'/lIft ljBfno cleofg ;~rfng ug'{ ljBfno tyf ljBfyL{x¿ cfpg] l5d]sL ;d'bfox¿sf]
bfloTj xf] . c;n g]t[Tj;lxtsf] ljBfno Joj:yfkg ;ldlt / cleefjs–lzIfs ;ª3n]
;|f]t h'6fpg, k|fljlws ;xof]usf nflu bIf dfgj;+;fwgsf] Joj:yfkg ug{ / ljBfno ljkb
Joj:yfkg of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ug{ ;Ifd x'G5g .
Afnaflnsf;Fu k/fdz{
35
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf tof/Lljlw M
n	;xeflutfd"ns 9Ën] ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf tof/ ug'{xf]; . k|fo cf]em]ndf
kg]{, ljBfno ghfg] afnaflnsf, ckfªutf ePsf afnaflnsf / aflnsfsf d'2f tyf
cfjZostfnfO{ of]hgfdf ;dfj]z ug'{xf]; .
n	k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, Ifdtf tyf ;|f]tsf] a[xt n]vfhf]vf / ef}lts hf]lvd Go"gLs/0f,
;'/lIft k"jf{wf/ lgdf{0f, cNkLs/0f / k"j{tof/L of]hgfsf] ljZn]if0fdf cfwfl/t eP/
of]hgf agfpg'xf]; .
n	of]hgfaf/] lzIff If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;"lrt ug'{xf]; . of]hgfnfO{ k|efjsf/L
¿kdf sfof{Gjog ug{ pgLx¿ klg of]hgf;Fu kl/lrt x'g'k5{ .
n	ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfaf/] lzIff If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ hfgsf/L lbg
cfjlws a}7ssf] cfof]hgf ug'{xf]; . hfgsf/L lbg >Job[io k|:t'ltljlw ckgfpg'xf]; .
o;n] ;|f]t ;Íng tyf Joj:yfkgsf nflu cg's"n jftfj/0f tof/ ub{5 . cNkLs/0f,
k"j{tof/L / k|ltsfo{ of]hgfx¿ tof/ ug{ Pj+ ltgsf] ;dLIff ug{ o:tf a}7s dxTjk"0f{
x'G5g .
n	of]hgfnfO{ pRr u'0f:t/Lo cEof;df kl/0ft ug{ Ifdtf clej[l4sf ultljlwnfO{ cufl8
a9fpg'xf]; .
n	ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfdf Joj:yf ul/Psf ;a} lqmofsnfksf] lglj{£g
sfof{Gjog xf]; / ;fdu|L, ljQLo jf dfgj;|f]tdf Jojwfg gcfcf]; eGg] ;'lglZrt
ug{ e}k/L of]hgf tof/ ug'{xf]; . e}k/L of]hgfn] ljkbkl5 oyf;Dej zL3| lzIff k'gM
cf/De ug{ lzIff If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;xh t'NofpF5 .
n 	ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfsf] lbuf]kgf ;'lglZrt ug{ lzIfsx¿nfO{ ;'/lIft
:yfgfGt/0f of]hgf lgdf{0f, cfktsfnLg k|ltsfo{, k|fylds pkrf/, clUg ;'/Iff, vf]h
tyf p4f/df tflnd lbP/ cEo:t agfpg'xf]; .
ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf tof/ ubf{ cNkLs/0fsf d'2fx¿ klg ;dfj]z ul/g'k5{
/ ;ªs6f;Ggtf Pj+ hf]lvd Go"gLs/0f ug{ lgoldt cBfjlws ul/g'k5{ . o;sf nflu
b]xfosf sfo{ ul/g'k5{ M
n olb ljBfno ejg gbLsf] lsgf/ jf af9LpGd'v If]qdf cjl:yt 5 eg] af9Lsf]
hf]lvd Go"gLs/0f ;+/rgf lgdf{0f ug'{xf]; . af9Ln] c;/ ug{;Sg] jf af9L k:g;Sg]
7fpFdf cfjZostfcg';f/ afFw, :k/, 7f]s/, t6aGwnufotsf af9L cj/f]ws lgdf{0f
ug'{xf]; . tLj| ultdf aUg] af9Lsf] kfgLn] e"Ifo dfkm{t ljBfno If]qdf Iflt ug{;S5 .
j[Iff/f]k0fn] df6f]nfO{ aUg glbO{ e"Ifo Go"g ug{ ;xof]u u5{ . To;}n] To:tf 7fpFdf
j[Iff/f]k0f ug'{xf]; .
n	ljBfno af9Lsf] ;txeGbf dfly lgdf{0f ul/P klg ljBfno l5g]{ dfu{x¿ af9L
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
36
k:g;Sg] ;txdf k5{g eg] afnaflnsf ljBfno hfg jf cfktsfndf efUg
;Sb}gg . dflg;x¿ ljBfno ejgleq gkm;"g jf ljBfno ejg k'Ugaf6 g/f]lspmg
eGg] ;'lglZrt ug{ prflnPsf lgsf; dfu{ lgdf{0f ug{ cfjZos 5 . xNsf le/fnf] x'g]
u/L df6f] eb}{ / lyRb} o:tf] af6f] agfpg ;lsG5 .
n	;'/lIft ljBfno cleofgsf nflu ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ k|efjsf/L 9Ën] kl/rfng ug{
pgLx¿sf] e"ldsf, bfloTj tyf hjfkmb]lxtf :ki6;Fu kl/eflift ul/g'k5{ .
n	cfjlws ;~rfng tyf dd{t;Def/sf nflu ;|f]t Joj:yfkg / kl/rfng ug{ ;'/lIft
ljBfno cNkLs/0f of]hgfnfO{ ljBfno ;'wf/ of]hgf;Fu ;dfof]hg ul/g'k5{ .
n	cNkLs/0f of]hgdf x/]s k|sf]kn] k'¥ofpg] ;DefJo IfltnfO{ Go"g
ug]{ pkfox¿ ;dfj]z ulg'k5{ . ljBfno cNkLs/0f of]hgf ;w}F ultzLn x'G5 .
k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf n]vfhf]vfdf cfwfl/t eO{ of]hgfdf ;do
;fk]If kl/jt{g x]/km]/ ul/g'k5{ . o;n] ljkbaf6 x'g] d[To' tyf 3fOt] ;ªVof /
;fdflhs–cfly{s k|efjnfO{ Go"g ug{ ;xof]u u5{ .
ljBfno ljkb pTyfgzLntf t'¿Gt} xfl;n ug{ ;lsg] s'/f xf]Og . o;sf nflu ;a}
;/f]sf/jfnfx¿sf] lg/Gt/ ;xeflutf, k|of; / ;dk{0fsf] cfjZostf k5{ .
;/f]sf/jfnfx¿n] ;'/lIft l;sfO jftfj/0f sfod ug'{k5{ / z}lIfs lg/Gt/tfsf nflu
of]hgf agfpg'k5{ . oyfy{ ;+nUgtf tyf /fhgLlts k|lta4tfn] ljBfno ljkb
Joj:yfkgnfO{ ;'b[9 ug{ / k7g–kf7gsf] lg/Gt/tf ;'lglZrt ug{ ;lsG5 . t;y{ ljBfno
ljkb Joj:yfkgn] u}/;+/rgfut cNkLs/0f, ejg dd{t;Def/ / k|ltsfo{sf] k"j{tof/LnfO{
;d]6g'k5{ .
ljBfnosf]lg/Gt/tfof]hgf ljBfnoJoj:yfkg;ldlttyfcleefjs–lzIfs;ª3sf;b:o
/ lhNnf lzIff sfof{nosf clwsf/Lsf] ;lqmo ;xeflutfdf tof/ ul/g'k5{ . pTyfgzLntf
lgdf{0f ug{ cleefjs–lzIfs ;ª3 tyf ljBfno Joj:yfkg ;ldltsf ;b:o, ufpF ljsf;
;ldltsf] lzIff ;ldlt, lhNnf lzIff sfof{nosf clwsf/L, ljBfyL{ / cGo afnaflnsfdf
Jojxf/hGo kl/jt{g x'g cfjZos 5 .
;'/lIft ;+:s[ltk|lt k|lta4, hf]lvdk|lt ;r]t, ljkb tyf cfktsfndf k|ltsfo{sf] nflu
tof/ x'g] ljBfno tyf ;d'bfosf] ljsf; ug{ / ljkb To;kl5sf] cj:yfdf lzIffdf
Go"gtd cj/f]wsf] ;'lglZrtf ug{ u}/;+/rgfTds tTjx¿ dxTjk"0f{ x'G5g . oL tTjdf
Wofg lbg ;s]sf] v08df dfq :j:y l;sfO jftfj/0fsf] l;h{gf x'g ;S5 .
s'g} klg ljBfnon] x/]s ljkbsf] k|efj wfGg ;Sb}g . ljkbsf sf/0f d[To' / 3fOt] x'gaf6
aRg ;a} ljBfyL{ tyf lzIfsx¿ ;'/lIft :yfglt/ lgl:sg'kg]{ ;do klg cfpg;S5 . x/]s
ljBfnon] ;'/lIft :yfgfGt/0f dfu{ / glhs} ;'/lIft ¿kdf e]nf x'g ;lsg] :yn lgwf{/0f
ug'{k5{ . tL ;'/lIft :yfgfGt/0f dfu{ / e]nf x'g] :yfgaf/] ljBfnosf afnaflnsf tyf
37
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
cleefjsx¿nfO{ clu|d hfgsf/L lbOg'k5{ . ljBfyL{,
cleefjs tyf :yfgLo ;fd'bflos cu'jfx¿df
cGof}ntf x6fpg oL :yfgx¿ lrq0f ul/Psf] gS;f
x/]s sIffsf]7f tyf sl/8f]/df 6fFl;g'k5{ . To;}u/L
cfktsfnLg cj:yfdf cGof}ntf l;h{gf gxf]; / ;a}
;'/lIft :yfgfGt/0f ug{ ;s"g eGgsf nflu
s[ltd cEof; lgoldt ¿kdf cfof]hgf ul/g'k5{ .
;'/lIft :yfgfGt/0f of]hgf glhssf k|x/L
rf}sL, clUg lgoGq0f sfof{no tyf c:ktfn clwsf/L x¿nfO{ pknAw
u/fOg'k5{ . cfktsfnLg cj:yfdf cfjZos hgzlQm t'¿Gt} pknAw
x'g ;s"g eGg] ;'lglZrt ug{ oL ;+:yfx¿;Fu ;~rf/ ;DaGw /
;~rf/sf] ;+oGq :yfkgf ul/g'k5{ . cfktsfndf ljt/0f ug{ cfjZos ;fdu|Lx¿ ;'/lIft
:yfgdf e08f/0f ul/g'k5{ .
@=@=$ ;~rf/ ;+oGqsf] ljsf;
k"j{;"rgf k|0ffnLn] ;'/lIft ljBfno tof/ ug{ dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x u5{ . lqmofzLn
;~rf/ k|0ffnLsf] Joj:yf ePsf] v08df dfq of] k|efjsf/L x'G5 . k|efjsf/L ;~rf/
Joj:yfn]] cfktsfnLg cj:yfsf] k|efjsf/L Joj:yfkg ug{ ;DalGwt lgsfox¿nfO{
;xof]u u5{ . k|efjsf/L ;~rf/ k|0ffnLn] cfktsfnLg ;~rf/ / cfGtl/s ;"rgf ;+oGq
:yfkgfdf klg ;xof]u u5{ .
;~rf/ k|0ffnLsf] ljsf;ljlw M
n	 ;a} ;/f]sf/jfnfx¿sf] ;Dks{ljj/0f pknAw x'g'k5{ . ;Dks{ljj/0fnfO{ lgoldt hfFr
/ cBfjlws ul/g'k5{ . o; sfo{n] cfjZostf k/]sf] a]nf pgLx¿nfO{ kl/rfng ug{
;xh x'G5 .
n 	sfo{bnn] ;Dks{ ;"rLsf] Joj:yf ug'{k5{ . ;f] ;"rLdf k|To]s ;b:osf] gfd, 7]ufgf /
cfjf;Lo tyf df]afOn b'j} kmf]g gDa/ x'g'k5{ .
n	 ljkbsf] ;dodf lqmofzLn /xg] ;"rgfsf] e/kbf]{ afXo ;|f]tdf kx'Fr a9fpg /
cfGtl/s ;~rf/ k|0ffnL ljsf; ug{ k|of; ul/g'k5{ . o;f] ePdf dfq ;/f]sf/jfnfx¿n]
ljkbsf] cj:yfaf/] cBfjlws hfgsf/L kfpg ;S5g / ljkb Joj:yfkgsf nflu ;dod}
cfkmgf] ;Lk, k|lzlIft hgzlQm, cf}hf/ tyf pks/0fnfO{ kl/rfng ug{ ;S5g .
n	 cfktsfnsf] Joj:yfkgdf zL3| ;~rf/sf] lg0ff{os e"ldsf x'G5 . o;n] ;do tyf
;|f]tsf] art dfq ub}{g, cfktsfnLg cj:yfcg'¿k bIf JolQmx¿nfO{ klg kl/rfng u5{  .
;~rf/sf] ;Dks{ ;"rLn] ljBfno k|zf;sx¿sf] cfTdljZjf; a9fpF5 / cfktsfnLg
;dodf ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ k|ltsfo{sf nflu tof/ u5{ .
Kff}8L ;LknfO{ tLI0f agfpFb}
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
38
tflnsf ( McfktsfnLg ;dodf ;Dks{ ug{ ;lsg] lgsfox¿sf] ;"rL
dxTjk"0f{ ;/f]sf/jfnfx¿
;Dks{ JolQmsf]
gfd / 7]ufgf
df]afOn
ljBfnoaf6
b"/L
sfof{nosf]
kmf]g gDa/ 
lhNnf cfktsfnLg sfo{ ;~rfng s]Gb|
lhNnf k|zf;g sfof{no
:yfgLo c:ktfn÷:jf:Yo rf}sL÷cf}iflw k;n
lgs6td cf}iflw ljqm]tf
af?0foGq sfof{no
:yfgLo k|x/L
g]kfn /]8qm; ;f];fO6L
ufpF ljsf; ;ldlt
k|wfgfWofks
ljBfno Joj:yfkg ;ldlt ;b:ox¿
cleefjs– lzIfs ;ª3
lhNnf lzIff sfof{no
lhNNff ljsf; ;ldlt
cGo
@=@=% ;r]tgf clej[l4sf nflu ljBfnodf cfwfl/t ljkb k"jf{Eof; ;~rfng
qmda4 tyf ljifout s[lqd cEof;n] ;/f]sf/jfnf / afnaflnsfdf ljkb k"j{tof/L tyf
k|ltsfo{sf nflu ;kmntfk"j{s ;r]tgf clej[l4 u5{ . jf:tjdf s[lqd cEof; dxTjk"0f{
l;sfOljlw xf] . h:t} ;'/lIft :yfgfGt/0fsf] s[lqd cEof;n] afnaflnsf tyf cGo
;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;'/lIft :yfgfGt/0f, p4f/, clUg;'/Iff / k|fylds pkrf/df /x]sf]
pgLx¿sf] 1fg k|bz{g Pj+ k/LIf0f ug{ l;sfpF5 .
cEof; cfof]hgfljlw M
n	x/]s k|sf/sf] cEof;sf nflu ljifolgwf{/0f u/L afnaflnsf
tyf cGo ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ o;sf] k|lqmof tyf tl/sf;Fu kl/lrt
u/fpg'xf]; . cEof; Ps cg'ejhGo l;sfOsf] cj;/ xf] h;n] ;}4flGts 1fgnfO{
k/LIf0f u5{ .
n	ck]lIft / bf]xf]l/g] ljkbsf nflu lgoldt cEof; u/fpg'xf]; / ljkb hf]lvd Go"gLs/0f
of]hgf agfpg'xf]; .
n	sIff ;'¿ x'g'k"j{ e]nf x'g] 7fpF jf sIffsf]7fdf clu|d ¿kdf cfjZos ;Lk k|bfg ug'{xf]; .
Ps z}lIfs jif{df ljleGg cEof; u/fOg'k5{ . o:tf] cEof; ljBfnon] dgfpg] lbj;
39
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
kf/]/ ubf{ cem /fd|f] x'G5 . kof{Kt cEof; x'g ;sf]; eGgfsf nflu s'g} ;"rgfljgf g} klg
cEof; u/fOg'k5{ . l;sfOsf] k|ltljlDat ug{ / ;'wf/sf nflu ;do lbg'k5{ .
n	ljkb Joj:yfkg k|lqmofdf sfo{bn, ;d'bfosf JolQm / :jo+;]jsx¿nfO{ ;+nUg
u/fO{ ;Lk / ;r]tgfsf] k|jfx ug'{xf]; . cEof;n] dlitisdf ;LknfO{ 7f]; k|ltljlDat
u/fpg ;xof]u u5{ .
n	lgoldt cEof;dfkm{t afnaflnsf;Fu ejgaf6 ;'/lIft lgl:sg] cfwf/e"t lgod tyf
pkfo cfbfgk|bfg ug'{xf]; . o:tf lgodx¿df …s'/f gu/f}F, gbu'/f}F, s'/f gu/f}F / k5fl8
kms]{/ ghfcf}FÚ cflb k5{g .
n	;"rgf cfbfgk|bfg, vf]h tyf p4f/, k|fylds pkrf/, cfuf] lgefpg], hn ;'/Iff / kf}8L
;Lkh:tf ;Lk h:tf ljifodf cEof; u/fpg'k5{ . -ljkb pTyfgzLn ljBfno dfkb08
M :jd"Nofªsg kmf/fdsf nflu cg';"rL $ x]/f}F_ .
@=# cfwf/:tDe # M hf]lvd Go"gLs/0f lzIff
hf]lvd Go"gLs/0f lzIffcGtu{t ;'/lIft ;+:s[ltsf] ljsf; ug{, pTyfgzLn ljBfno tyf
;d'bfosf] ljsf; ug{ ljBfnosf kf7oqmd, lzIfs k|lzIf0f / cgf}krfl/s lzIffdf ljkb
hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ljifonfO{ ;dfj]z ug'{nfO{ lnOG5 .
cf}krfl/s / cgf}krfl/s b'j} k|sf/sf lzIffn] a[xt kl/jf/df ljkb hf]lvd Go"gLs/0f /
hnjfo' kl/jt{g cg's"ngaf/] 1fg k|jfx ub{5 .
@=#=! cf}krfl/s tyf cgf}krfl/s lzIffdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g
cg's"ngnfO{ ;dfof]hg
ljkbhf]lvdGo"gLs/0f;DaGwLhLjgko{Gtl;sfOsf]PscleGgefux'g'k5{  .ljkbhf]lvdGo"gLs/0f/hnjfo'
kl/jt{g cg's"ng;DaGwL k|rng km}nfpgsf nflu lzIff Ps k|efjsf/L ;fwg xf] .
cf}krfl/s tyf cgf}krfl/s lzIffdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ng
;dfof]hgljlw M
n	ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/
jt{g cg's"ngsf ;jfn, 1fg / Jofjxfl/s
cg'ej b'j} ljsf; ug{ ljBfnosf] lgoldt
kf7Øqmddf ;dfof]hg ul/g'k5{ egL
z}lIfs If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿;Fu
ldn]/ cleofg ;~rfng ug'{xf]; .
n	ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo'
kl/jt{g cg's"ngsf ;jfnnfO{ cltl/Qm
z}lIfs lqmofsnfkdf ;dfjz]; ug'{xf]; /
o;nfO{ ljz]if k|fyldstfsf] ljifo agfpg'xf]; .
ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf cjwf/0ffnfO{
lrqsnfdfkm{t k|ltlalDat ub}{
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
40
cltl/Qm lqmofsnfkx¿df lrqsnf, lgaGw, jfbljjfb / xflh/L
hjfkm k|ltof]lutf kg{ ;S5g . cltl/Qm lqmofsnfk ;dfj]zL x'g'k5{
/ o;df ;LdfGtLs[t ;d"x, ljz]ifu/L aflnsfx¿nfO{ nlIft ug'{k5{ .
n	 ;j{;fwf/0fnfO{ Dffgj lqmofsnfk / ljkbaLr /x]sf] ;DaGwaf/] hfgsf/L lbg clgoldt
lzIffdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ;jfnx¿ ;+nUg ug]{
s'/fsf] k}/jL ug'{xf]; .
n	afnaflnsfnfO{ ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g ;dfof]hgsf ultljlwdf
;fd]n u/fpg'xf]; . pgLx¿sf] r]tgf tyf a'emfOnfO{ a9fpg afnsaflnsfaf6
afnaflnsfdf lzIff, uLt, ljB'tLo tyf 5fkfnufotsf ;~rf/ dfWodsf] k|of]u ug'{xf]; .
@=#=@	 lzIfs tflnd kf7Øqmddf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf
	 ljifo ;dfj]z ug]{
lzIfsx¿n] ljBfyL{dfkm{t w]/} cleefjs / ;d'bfosf dflg;df ljkb hf]lvd Go"gLs/0f /
hnjfo' kl/jt{g cg's"ng;DaGwL ;Gb]z ;~rf/ ug{ ;S5g . lzIfs tflnd kf7Øqmddf
ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf] d"nk|jfxLs/0f ul/Pdf pgLx¿n]
;f] sfo{nfO{ cl3 a9fpg] ;'lglZrt x'G5 .
lzIfs tflnd kf7Øqmddf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ljifoj:t'
;dfof]hgljlw M
n	ljBdfg lzIfs tflnd kf7Øqmdsf] k'g/fjnf]sg u/L k7of+zsf] s'g v08df s'g
;Gb]z /fVg] eGg] lgwf{/0f ug'{xf]; .
n lzIfs, ;|f]t s]Gb| k|d'v, ljBfno Joj:yfkg ;ldlt tyf cleefjs–lzIfs ;ª3 ;b:o
/ lhNnf lzIff clwsf/Lsf] ;lqmo ;xeflutfdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo'
kl/jt{g cg's"ngsf ;jfn ;d]6g] pko'Qm kf7Øqmd ljsf; ug'{xf]; . kf7Øqmddf
ljkb hf]lvd, hf]lvd Go"gLs/0fsf pkfo, ljkb k"j{tof/L / k|ltsfo{af/] hfgsf/L /flvg'k5{ .
n	d:of}bf kf7oqmdnfO{ s]xL ljBfnodf k/LIf0f ;~rfng ug'{xf]; . a[xt ljt/0fsf] nflu
kf7Øqmd k|sflzt ug'{cl3 ;DalGwt ;/f]sf/jfnfx¿af6 k[i7kf]if0f Pj+ ;'emfj ;Íng
ug'{xf]; .
n	ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ;jfnx¿ ;d]l6Psf] z}lIfs
;fdu|L tof/ ug'{xf]; . o; ;fdu|Lsf] ;xfotfaf6 lzIfsn] k|sf]ksf] k|s[lt tyf
cfj[lt, ljkbx¿sf] ;Defjgfaf/] ljBfyL{x¿nfO{ hfgsf/Llbg / ljkb tyf hnjfo'
kl/jt{g;DaGwL ;d:of ;dfwfgpGd'v 5nkmndf pgLx¿nfO{ ;+nUg u/fpg ;lsG5 .
n	lzIfs tflnd k|lti7fg, ljBfno / sn]hx¿sf kf7Øqmddf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f /
hnjfo' kl/jt{g cg's"ng;DaGwL ;a} ;fdu|L, k'l:tsf, lgb]{lzsf / Go"gtd dfkb08
;dfj]z ug'{xf]; .
n	lzIfs tflnd tyf cled'vLs/0f sfo{qmd cfof]hgf ubf{ cg's"lnt Pj+ kl/is[t
kf7Øqmd k|of]u ug'{xf]; .
41
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
n	/fli6«o lzIff gLlt tyf of]hgfdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ng
;DalGw ljifoj:t' ;dfj]z ug{ cleofg ;~rfng ug'{xf]; .
@=#=# ;/f]sf/jfnfx¿sf] Ifdtf clej[l4
afnaflnsf k|efjzfnL Pj+ k|efjsf/L ;~rf/stf{ x'g h;n] ljBfnodf l;s]sf c;n cEof;
/ kf7nfO{ cfkmgf 3/kl/jf/df pT;'stfsf ;fy atfpF5g . aflnaflnsfnfO{ k|bfg ul/g] ljkb
hf]lvd Go"gLs/0f lzIffn] pgLx¿ a:g] glhssf] jftfj/0faf/] ;r]tgf / a'emfOnfO{ k|j4{g u5{ .
afnaflnsfsf] Ifdtf clej[l4sf cltl/Qm pgLx¿n] l;sfOk|lt lhDd]jf/x¿sf] Ifdtf clej[l4
ug'{ klg plQs} dxTjk"0f{ 5 . ljkbaf/] lzIff lnPsf cfhsf afnaflnsfdf ef]ln joZs x'Fbfsf]
cj:yfdf klg ljkb, dfgjLo ultljlwsf] kl/0ffd / sdhf]/ jftfj/0fLo Joj:yfkgaf/] a[xQ/
a'emfO x'g]5 . o;sf ;fy} pgLx¿df k|s[lt;Fu ;fd~h:o ub}{ gofF k|sf/sf] ljsf; dfu{ k|j4{g
ug'{kg]{ s'/fdf klg /fd|f];Fu ax; ug]{ Ifdtf x'g]5 . -cfO{P;8Lcf/, @))@_ .
;/f]sf/jfnfx¿sf] Ifdtf clej[l4 M
n	;d'bfodf ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf sfo{ lbuf] ¿kdf cl3 a9g] s'/f ;'lglZrt ug{
8sdL{nufotsf :yfgLo lgdf{0fstf{ / lgdf{0f sDkgLnfO{ ;'/lIft ljBfno lgdf{0f /
dd{t;Def/;DaGwL k|fljlws lzIff k|bfg ug'{xf]; .
n	ljBfnosf] lgoldt kf7Øqmdcg'¿k :yfgLo txdf x'g] k|sf]ksf] k|s[lt tyf k|efjaf/]
afnaflnsfdf ;r]tgf hufpg'xf]; . ljkb /f]syfd, k|ltsfo{sf] k"j{tof/L / ljkb
pTyfgzLn jftf/0fLo ;+/If0fsf l;4fGtaf/] 5nkmn ug'{xf]; . afnaflnsfn] k|fKt
u/]sf 1fg / ;LknfO{ cfktsfnLg l:yltsf] ;fdgfdf k|of]u ug{ ;Ifd x'g]u/L pgLx¿sf]
r]tgf clej[l4 ug'{xf]; .
n	ljBfnosf afnaflnsf, lzIfs tyf ;d'bfodf hf]lvd;DaGwL ;r]tgf clej[l4 ug{
cleofg rnfpg'xf]; .
@=#=$	 ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ng ;jfnnfO{ ;Daf]wg ug]{ 		
	 z}lIfs ;fdu|L tof/ ug]{
pko'Qm z}lIfs ;fdu|Ln] :yfgLo ;d'bfo tyf ljBfyL{x¿nfO{ ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf
hnjfo' kl/jt{g cg's"ngaf/] a'emg ;xof]u u5{ . o;nfO{ lgoldt tyf clgoldt b'j}
kf7Øqmd;Fu cGt/;DalGwt ul/g'k5{ .
z}lIfs ;fdu|L tof/ ug{ M
n	cf}krfl/s tyf cgf]krfl/s z}lIfs kf7oqmdn] ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf hnjfo'
kl/jt{g cg's"ngnfO{ a[xt ¿kdf ;d]6]–g;d]6]sf] n]vfhf]vf u/L l/Qmtfx¿ klxrfg
ug'{xf]; .
n	b]lvPsfl/QmtfnfO{;Daf]wgug]{z}lIfs;fdu|Lx¿sf]ljsf;ug'{xf];  .o:tfz}lIfs;fdu|Ln]
ljz]ifu/L afnaflnsf, dlxnf / ckfªutf ePsf JolQmnufotsf ;Í6f;Gg ;d"xx¿sf
nflu ljkb /f]syfd tyf k"j{tof/Ldf s]lGb|t ePsf] x'g'k5{ .
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
42
n	k|efjsf/L l;sfOnfO{ ;'lglZrt ug{ >Job[io z}lIfs ;fdu|L tof/ ug'{xf]; ->Jo M uLt,
/]l8of] ;Gb]z, gf6s cflb . b[io M lel8of], j[Qlrq, kmf]6f]u|fkm, kf]:6/, sf6{'glrq cflb_ .
lg/If/, yf]/} lzIff xfl;n u/]sf / slnnf afnaflnsfn] oL ;Gb]z a'emg ;S5g eGg]
;'lglZrt ug'{xf]; . oL ;fdu|LnfO{ cltl/Qm z}lIfs lqmofsnfk tyf lgoldt lzIffdf
;Gbe{ ;fdu|Lsf ¿kdf ;dfj]z ug{ ;lsG5 .
n	ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ;fGble{s ;fdu|Ldf ;dfj]z
ul/Psf ljifoj:t'nfO{ kl/dfh{g Pj+ cBfjlws ug'{xf]; .
@=#=% lzIffsf] clwsf/ ;'lglZrt ug]{
	 ljkbsf ;dodf ckfªutf ePsf JolQmnufot cGo ;ªs6f;Gg JolQmx¿ clt
k|efljt x'G5g . pgLx¿sf df}lns clwsf/ tyf ljz]if cfjZostfsf] pk]Iff
ul/g' x'Fb}g . zf/Ll/s ¿kdf sdhf]/ JolQmn] cfkmgf] b}lgs hLjgofkgsf qmddf
cfkmgf] kl/jf/, ;d'bfo / ljBfnodf alx:sf/ / cnUofpg]h:tf Jojxf/sf] ;fdgf
ug'{kg]{ x'g;S5 . pgLx¿nfO{ 1fgåf/f ;zQmLs/0f u/]sf] v08df pgLx¿n] klg
;d'bfosf] pTyfgzLntf ;'b[9 agfpg pNn]Vo of]ubfg ug{ ;S5g . af:tjdf
afnaflnsf tyf sdhf]/ Ifdtf ePsf JolQmnfO{ ljkb hf]lvd Go"gLs/0fdf ;xeflutf
tyf ;zQmLs/0fsf dfWodaf6 ;dfj]z u/]df ;d'bfosf] pTyfgzLntfnfO{ a9fpg] 5 .
lzIffsf] xs ;'lglZrt ug{ M
n ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt / ljleGg sfo{bndf km/s zf/Ll/s Ifdtf ePsf
JolQm tyf cGo ;ªs6f;Gg ;d"xnfO{ ;dfj]z u/fpg'xf]; . o;n] pgLx¿nfO{ lg0f{o
k|lqmofdf ;xefuL x'g] clwsf/ / cfkmgf cfjZostfx¿sf] ;Daf]wg x'g] s'/fsf]
;'lglZrtf lbnfpF5 .
n	km/s zf/Ll/s Ifdtf ePsf JolQm tyf cGo ;ªs6f;Gg ;d"xsf ;jfnnfO{ cf}krfl/s
tyf cgf}krfl/s z}lIfs kf7Øqmddf ;dfj]z x'g] s'/fdf hf]8 lbg'xf]; .
n	afnaflnsfnfO{ km/s zf/Ll/s Ifdtf ePsf JolQm tyf cGo ;ªs6f;Gg ;d"xnfO{
;dfj]z u/fpg] sf/0fx¿af/] ;r]t u/fpg cltl/Qm z}lIfs lqmofsnfk / ljBfnodf
cfwfl/t cled'vLs/0f tyf ;+jfb sfo{qmdx¿df ;dfj]zL z}lIfs ;jfnx¿sf]
;Daf]wg ul/g'k5{ .
n	km/s Ifdtf ePsf JolQm / afnaflnsfsf clwsf/ tyf cfjZostf ;Daf]wgdf
s]lGb|t x'Fb} / ltgLx¿ ljkb hf]lvd Go"gLs/0f Pj+ hnjfo' kl/jt{g cg's"ngdf ;lqmo
kfq x'g] s'/f ;'lglZrt ub}{ km/s zf/Ll/s Ifdtf ePsf JolQm cg's"n ;dfj]zL ljkb
hf]lvd Go"gLs/0f sfo{qmd ;~rfng ug'{xf]; .
@=#=^ ;'/lIft ljBfno cleofg;DaGwL ;DefJo r'gf}tL tyf cj/f]w x6fpg]
;'/lIft ljBfno cleofgn] cem} klg w]/} r'gf}tL / cj/f]wx¿sf] ;fdgf ug'{
43
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
kl/x]sf] 5 . o;df ;'/lIft lzIff gLltsf] cefj, ;Lldt /fhgLlts OR5fzlQm, ljBfno
Joj:yfkg ;ldlt tyf cleefjs–lzIfs ;ª3 ;b:ox¿aLrsf] :ki6 e"ldsf, bfloTj tyf
hjfkmb]lxtfsf] cefj / ;'/lIft ljBfno lgdf{0f vlr{nf] x'G5 eGg] unt wf/0ffh:tf /x]sf
5g . ljBfno Joj:yfkg ;ldlt tyf cleefjs–lzIfs ;ª3sf nflu ljkb pTyfgzLn
ljBfno lgdf{0fdf nufgL Hofb} dxFuf] /x]sf] unt hgljZjf; sfod} 5 . t/ efl6of
-@))*_ sf] cWoog;lxt cGo ljleGg cWoogn] ljkb pTyfgzLn gofF ejgsf] lgdf{0f
ug{ ;fdfGo:t/sf] ejg lgdf{0fsf] t'ngfdf * k|ltzt dfq a9L vr{ nfUg] atfPsf 5g .
;'/lIft lgdf{0fn] lbg] nfenfO{ x]g]{ xf] eg] of] yk nfut vf;} 7"nf] xf]Og . h'g;'s}
kl/l:yltdf klg * k|ltzt dfq vr{ 36fpg'eGbf hLjgsf] ;'/Iff w]/} dxTjk"0f{ sfo{ xf] .
;'/lIft ljBfno cleofgsf r"gf}tL tyf cj/f]w x6fpg M
n	z}lIfs If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿sf] b[li6sf]0fdf kl/jt{g Nofpg ;fGble{s / oyfy{
tYofªs;lxt qmda4 / k|df0fdf cfwfl/t ;r]tgf cleofgsf] cfjZostf k5{ .
n	ljBfno kf7Øqmddf ljkb hf]lvd Go"gLs/0fnfO{ d"nk|jfxLs/0f ug{ s'g} klg kxn
ul/Psf] 5}g . kl/jlt{t cj:yfnfO{ ;Daf]wg ug{ ljutdf ag]sf w]/} gLltsf] ;+zf]wg
ul/Psf] 5}g . gLlt ultzLn x'g'k5{ . :yfgLo ;|f]t kl/rfng u/L ;d'bfodf Go"g
nfutsf] ljBfno ejg lgdf{0fsf nflu k|f]T;flxt ug{ gofF k|fjwfgx¿ /fVg'k5{ .
n	:yfgLo ;/sf/L lgsfo tyf /fhgLlts bnx¿ ;'/lIft ljBfno jftfj/0f lgdf{0f
ug]{ sfo{df ;+nUg x'g'k5{ . pgLx¿sf] k|lta4tfljgf ;DalGwt :yfgLo ;/sf/ / s]Gb|Lo
;/sf/af6 k|fKt x'g] ;|f]t lglj{£g kl/rfng ug{ c;Dej x'g]5 . ;ªs6f;Gg
afnaflnsfsf] hLjg /Iff ug{ /fhgLlts OR5fzlQm ckl/xfo{ x'G5 . b'ef{Uoj; ;'/lIft
ljBfnosf] cfGbf]ng Hofb} sdhf]/ ePsf] 5 / o;n] :yfgLo ;/sf/ tyf /fhgLlts
bnsf Ph]G8fdf :yfg;d]t kfpg ;s]sf] 5}g .
n	;+/rgfut / u}/;+/rgfut b'j} k|sf/sf hf]lvdsf] n]vfhf]vf ul/g'k5{ . ;'/Iff;Fu
;Da4 ;d:of tyf sdhf]/LnfO{ ;Daf]wg ug{ ;DefJo pkfox¿ ;'/lIft ljBfno
of]hgfdf ;dfj]z ul/g'k5{ .
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
44
;Gbe{ ;fdu|L
P8LkL;L -@))*_M lzIffIf]qdf ljkbsf] k|efj, sDaf]l8of .
ljBfno tyf ljBfno ejgx¿sf nflu ck]n (APELL) -@))@_ M ljBfnosf nflu ;d'bfodf cfwfl/t k4lt .
ljkb lzIff sG;f]l6{od, OG8f]g]l;of M ljBfnodf cfwfl/t ljkb k"j{tof/L 9fFrf .
gfOh]n jfs]xd cflbkl/af -@))#_ k/fdz{bftf cfls{6]S6 M k|fylds ljBfno ejgsf] dd{t–;Def/df ljBfno tyf
;'d'bfon] k|of]u ug]{ k'l:tsf .
efl6of, P; -@))*_ M ef/tdf e"sDk k|lt/f]ws ljBfno ejgx¿ . ;x/L of]hgf tyf l8hfOg, !^! -$_, !$& – !$( .
ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf] s]Gb|df afnaflnsf tyf o'jf . Knfg OG6/g];gn .
ljkb k"j{tof/L of]hgf ;Gbe{;fdu|L -@)!)_ M s]o/ OG6/g];gn .
uf}td, w|'j -@)!@_ M g]kfnsf] t/fO{If]qsf nflu ;'/lIft ljBfno lgdf{0f lgb]{lzsf . g]kfn ;/sf/ lzIffljefu, PS;gP8
g]kfn tyf d];L{ sk{;sf] ;+o'Qm kxn .
uf}td, w|'j -@)!)_ M clGtd d"Nofªsg k|ltj]bg . ljBfno kl/of]hgfdfkm{t ljkb hf]lvd Go"gLs/0f . PS;gP8 g]kfn
tyf 8LPkmcfO{8L .
uf}td, w|'j -@)!!_ M afng]t[Tjdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ng . :ynut k|of]ustf{x¿sf
nflu afn arfp g]kfnåf/f tof/ ul/Psf] 6"nls6 .
uf}td, w|'j -@)!@_ M ;'/lIft ljBfno gLlt tyf cEof; . c;n cEof;, r'gf}tL tyf efjL dfu{ . Knfg g]kfn .
;'/lIft ljBfno lgdf{0f;DaGwL dfu{bz{gl6kf]6 -@))(_ M ljkb Go"gLs/0f tyf k'gnf{esf nfluljZj ;xof]u . cfO{P;8Lcf/,
OgL tyf ljZj AofÍ .
e"sDk k|ljwsf nflu /fli6«o ;dfh– g]kfn M 8sdL{ tyf lgdf{0f k|fljlw1x¿sf nflu e"sDk ;'/lIftlgdf{0f ;Lk tflnd .
e"sDk k|ljwsf nflu /fli6«o ;dfh– g]kfn M g]kfn –u'h/ft 8sdL{ cfbfgk|bfg tyf k|lzIf0f sfo{qmd .
l8k]sf], P8LkL;L, XoflG8Sofk OG6/g];gn, O:nflds l/lnkm tyf Knfg M ;'/lIft ef]lnsf nflu ljBfnox¿nfO{ tof/ ul//
fVg] . afËnfb]zdf ljBfno ;'/Iff;DaGwL ax'k|sf]k k4lt k'l:tsf .
blIf0f Pl;ofdf ax'k|sf]ksf nflu ljBfno tyf c:ktfn ;'/Iff n]vfhf]vfljlwx¿ -6"N;_ -@)!@_ M o"PgXofla6Øf6 tyf
cfPcfO{P;8Lcf/ . ljBfno ;'/Iff 6"nls6 aS; ! M gofF l8hfOg ax'k|sf]k ;'/Iff kfngf .
blIf0f Pl;ofdf ax'k|sf]ksf nflu ljBfno tyf c:ktfn ;'/Iff n]vfhf]vfljlwx¿ -6"N;_ -@)!@_ M o"PgXofla6Øf6 tyf
cfPcfO{P;8Lcf/ . ljBfno ;'/Iff 6"nls6 aS; ! M /]6«f] dd{t–;Def/ ax'k|sf]k ;'/Iff kfngf .
ljBfno ;'/Iff;DaGwL u'¿ k|lzIf0f -df:6/ 6«]lgª_ sf nflu k|lzIf0f df]8Ø"n M /fli6«o ljBfno ;'/Iff sfo{qmd, PgcfO{8LPd .
ljkb Go"gLs/0fsf nflu ;+o'Qm /fi6«;ª3Lo cGt/f{li6«o /0fgLlt -@))&_ M /f]syfd ;+:s[lttkm{ M ljkb hf]lvd Go"gLs/0f
ljBfnodf cf/De x'G5 / c;n cEof; tyf kf7x¿ ljBfnod}l;lsG5 . o"PgcfO{P;8Lcf/, h]g]ef .
lj:6/ aL -@))^_ M afnaflnsfn] xfdLnfO{l;sfpmg . ljkb hf]lvd Go"gLs/0fdf lzIff tyf 1fgsf] e"ldsfsf] ;dLIff .
cfP;8Lcf/ k|0ffnL ljifout ;d"x÷1fg tyf lzIff d~r .
45
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
cg';"rL ! M g]kfndf ;'/lIft ljBfno;DaGwL kxnx¿
-;g !(** – @)!@_
jif{ k|d'v kxnx¿
!(** sf]
e"sDkkl5
clwsf+z ljBfno sdhf]/ ef}lts cj:yfdf /x]sf / a[xt ;+/rgfTds Iflt ePsf sf/0f
;fj{hlgs ljBfno k'gM ;~rfng ug{ sl/a tLg dlxgf nfUof] .
!(**–!((% hfOsfn] d'n'se/ ljBfnox¿sf nflu e"sDk k|lt/f]ws k|ljlwsf] ljsf; u¥of] .
!(() g]kfn ;/sf/n] ef}lts of]hgf tyf lgdf{0f dGqfnosf] :yfkgf u¥of] .
!(($ ;'/lIft ejgx¿lgdf{0f ug{ g]kfn ;/sf/n] ejg;+lxtf agfof] .
!((&–!(((
/fli6«o e"sDk k|ljlw ;dfh / lhcf]–Xofhf8{ OG6/g];gnn] ;+o'Qm ¿kdf cfof]hgf
u/]sf] sf7df8f}F pkTosf e"sDkLo hf]lvd Joj:yfkg kl/of]hgfn] ;d'bfodf cfwfl/t
ljBfno e"sDk ;'/Iff sfo{qmd ;~rfng u¥of] .
!((&
ljBfnodf cfwfl/t ljkb k"j{tof/LnfO{ ;d'bfodf cfwfl/t ljkb k"j{tof/L sfo{qmdsf]
Ps c+zsf] ¿kdf lnOof] t/ ljBfno ;'/Iff tyf lzIffdf ljkb hf]lvdnfO{ 5'66} :ki6
¿kdf cufl8 a9fOPg .
!((( g]kfn ;/sf/n] ejg P]g :jLs[t u¥of] .
!((( –@)))
clwsf+z cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿n] ljBfno, c:ktfn / cGo k|d'v ejgx¿sf]
e"sDkLo ;ªs6f;Ggtf cBfjlws ug{ ;+/rgfut tyf u}/;+/rgfut ;ªs6f;Ggtf
n]vfhf]vf sfo{qmd ;~rfng u/] .
!(((<
;x/L ljsf; tyf ejg lgdf{0f ljefun] o"Pg8LkL e"sDk hf]lvd Go"gLs/0f tyf
k'g{nfe kl/of]hgf tyf /fli6«o e"sDk k|ljlw ;dfhsf] ;xof]udf ejgx¿;Fu ;Da4
e"sDkLo hf]lvdaf/] ;fj{hlgs ljBfnox¿df ;r]tgf sfo{qmd / gu/kflnsfsf
clwsf/Lx¿sf nflu tflnd ;~rfng u¥of] .
!(((
ljBfno e"sDk ;'/Iff sfo{qmdn] s]xL ljBfno ejgx¿nfO{ e"sDk k|lt/f]ws agfpg
k|anLs/0f u¥of] .
@))# g]kfn ;/sf/n] /fli6«o ejg;+lxtf :jLs[t u¥of] .
@))#
b;f}F /fli6«o of]hgf -@))@–@))&_ df ljsf; kl/of]hgfx¿sf] ljkb k|efj n]vfhf]vfnfO{
clgjfo{ ul/of] .
@))# b]lv
clxn];Dd
clwsf+z cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿n] o'/f]lkog sldzgsf] ljQLo ;xfotfdf
l8k]sf]] -DIPECHO_ cGtu{tsf ;'/lIft ljBfno kxnnfO{ ;xof]u u/] .
@))&–@))(
PS;gP8 g]kfnn] ljBfno sfo{qmddfkm{t ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf ultljlwsf] vfsf
tof/ u/L To;nfO{ sfof{Gjogdf Nofof] .
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
46
@))&
;g @))& df ejg;+lxtfsf] klxnf] ;+zf]wgaf6 o;nfO{ %* gu/kflnsf, @* lhNnf
;b/d'sfd -t/fO{sf] s'g} klg ;b/d'sfd g;d]l6Psf]_ / *! ufpF ljsf; ;ldltdf nfu"
ul/of] .
@))(
ljkb hf]lvd Joj:yfkg /fli6«o /0fgLlt, @)^^ df ;'emfOPsf dxTjk"0f{ /0fgLlts
sfo{x¿sf] sfof{Gjogsf nflu g]kfn ;/sf/nfO{ bL3{sfnLg ljkb hf]lvd Go"gLs/0f
sfo{of]hgf tof/Lsf nflu ;xof]u ug{ g]kfn hf]lvd Go"gLs/0f ;d"x gfds Ps
cGt/f{li6«o ;d"x u7g ul/of] . ;f] ;d"xn] g]kfndf ljkb hf]lvd Joj:yfkgsf nflu
tTsfn} ug'{kg]{ kfFr k|fyldstf k|fKt If]q klxrfg u¥of] . ljBfno ;'/Iff sfo{qmd klxnf]
k|fyldstf If]qdf kb{5 .
@))(
ljBfnoIf]q ;'wf/ of]hgf -@))(–@)!%_ n] ;'/lIft ljBfno k|f]T;fxgsf nflu ;a}sf
nflu lzIff, dfWolds lzIff ;xof]u sfo{qmd, ;fd'bflos ljBfno ;xof]u sfo{qmd /
lzIfs lzIff kl/of]hgfh:tf rfn" sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbg]5 .
ljkbsf ljleGg k|efj
ljkbsf ef}lts k|efj
n	c;'/lIft ljBfnon] afnaflnsf tyf sd{rf/Lx¿nfO{ 3fOt] agfpF5 jf df5{ / lzIffdf
cj/f]w k'¥ofpF5 .
n ljkbn] cfhLjg zf/Ll/s ¿kdf czQm agfpg;S5, h;n] lzIffdf k|efj kf5{ .
n ljBfno / j/k/sf ef}lts ;+/rgf elTsg ;S5g jf Ifltu|:t x'G5g .
n ljBfnosf ef}lts ;'ljwf Ifltu|:t x'G5g .
n	v:g] jf emg]{ a:t'h:tf u}/;+/rgfTds tTjx¿n] e]nf x'g] 7fpF;Dd k'Ug] ;'/lIft
lgsf; dfu{nfO{ cj¿4 ug{;S5g .  
ljkbsf z}lIfs k|efj
n	k9fO 5f]8g] b/ a95 .
n ljBfno Iflt x'Fbf afnaflnsfsf] lzIff k|fKt ug{kfpg] clwsf/df cj/f]w k'U5 .
n lzIffsf] u'0f:t/ vl:sG5 .
n	lzIffsf] j}slNks :yfg geP z}lIfs ;+/rgfdf x'g] Ifltn] afnaflnsfsf] k9fOn]
lg/Gt/tf kfpFb}g .
n	dxTjk"0f{ z}lIfs clen]vx¿ gi6 x'G5g .
n	afnaflnsf csf]{ ljBfnodf hfG5g hxfF pgLx¿nfO{ cEo:t x'g ufx|f] kg{;S5 / lzIff
l;sfOdf ca/f]w pTkGg x'g;S5 . 
47
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
ljkbsf cfly{s k|efj
n	;DalGwt lgsfo Ifltu|:t ljBfnosf] k'glg{df{0f / gofF ljBfnosf] lgdf{0fdf 7"nf] /sd
nufgL ug{ afWo x'G5g .
n	;+/rgfx¿sf] dd{t ug{ cfGtl/s ;|f]t kl/rfng ug'{kg]{ x'Fbf ljBfno Joj:yfkg ;ldlt
tyf cleefjs–lzIfs ;ª3sf ;b:odfly cfly{s af]em ylkG5 .
n	;|f]tsf] ;Lldttf;Fu ;Demf}tf ul/G5 h;n] Ifltu|:t ;+/rgfd} sfd
rnfpg'kg]{ afWotf pTkGg x'g' eg]sf] dflg;x¿ efjL 36fgfx¿k|lt
;ªs6f;Gg /xg' xf] .
n	k'glg{df{0f tyf k'gM:yfkgfdf nufgL a9bf cGo If]qsf] nufgL k|efljt x'G5 h;n]
efjL ;dodf w]/} gs/fTds k|efj kf5{ .
ljkbsf dgf]j}1flgs k|efj
n	ljkbn] lzIff cj¿4 x'Fbf afnaflnsfn] lg/Gt/tfsf] af]w tyf cfzf u'dfpF5g .
n	afnaflnsf qf; / dfg;ls cf3fth:tf dgf]j}1flgs ;d:ofaf6 kLl8t x'G5g .
pgLx¿sf] lgbfpg] lbgrof{df vnan x'Fbf ljBfnodf Psfu| x'g ;Sb}gg .
n	ljBfnoaf6 aflx/ a:g afWo ePsf / x]/rfx ug{ g;lsPsf afnaflnsfn] cfkmgf]
lrGtf / tgfjnfO{ JoQm ug{ ;fdflhs ¿kdf c:jLsfo{ Jojxf/ ckgfpg ;S5g .
n	cleefjs cfkmgf afnaflnsfnfO{ c;'/lIft ljBfno jftfj/0fdf k7fpg 8/fpF5g .
;'/lIft ljBfno cleofgsf sf];]9'ªuf
n	;g @)!@–@)!# M ljZje/ z}lIfs ;/f]sf/jfnfx¿n] ;'/lIft ljBfnosf] k}/jL /
cleofgnfO{ hf/L /fv] .
n	;g @))(–@)!# M cfwf/e"t tYofªs / k|ultnfO{ dfkg ub}{ cl3 a9g] (Taking Stock
and Moving Forward) gfds sfo{qmdn] afnaflnsf tyf ljkb hf]lvd Go"gLs/0fnfO{
s]Gb|df /fVb}] afns]lGb|t ljkb hf]lvd Go"gLs/0f k|of;sf w]/} pNn]Vo 36gf cWoogsf]
clen]vLs/0f u¥of] .
n	@)!! M o'g]:sf] tyf o'lg;]kmn] lzIff If]qsf of]hgfdf åGå tyf ljkb hf]lvd
Go"gLs/0fnfO{ ;dfof]hg ug]{ z}lIfs of]hgfsf/x¿sf nflu dfu{bz{gsf] d:of}bf tof/
u/] .
n	@)!)M cfktsfnLg lzIffsf nflu cGt/lgsfo ;~hfn -O{gL_n] ælzIffsf nflu Go"gtd
dfkb08Æ cBfjlws u/L k"j{tof/L, k|ltsfo{ / k'gnf{eh:tf ljifo ;dfj]z u/L ljkb
hf]lvd Go"gLs/0fsf cjwf/0ffnfO{ ;'b[9 agfpg] k|of; u¥of] .
n	@))( M OgL / ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf k'gnf{esf nflu ljZj a}+ssf] ;xfotf
;oGq (GFDRR) n] …;'/lIft ljBfno lgdf{0f;DaGwL dfu{bz{g tof/ ug{ bh{gf}+
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
48
lj1x¿nfO{ ;+nUg u/fof] . ljleGg k|fs[lts k|sf]ksf] k|efjk|lt ljBfno ;+oGqsf]
ef}lts ;ªs6f;Ggtf sd ug{ tof/ ul/Psf] of] dfu{bz{g lg0f{ostf{x¿sf] nflu
dxTjk"0f{ clen]v lyof] .
n	@))* M O{gLsf] cfktsfnLg lzIffsf nflu Go"gtd dfkb08n] ljBfno
;'/Iffsf] cjwf/0ffTds ¿k/]vf k|:t't u/]sf] 5, h;cGtu{t M -s_ ;'/lIft lgdf{0f /
k|anLs/0fåf/f ;'/lIft l;sfO jftfj/0f l;h{gf ug{], -v_ ljBfno ljkb Joj:yfkgåf/f
;'/lIft l;sfO jftfj/0f sfod ug]{, -u_ z}lIfs lg/Gt/tf of]hgf / ljkb /f]syfd tyf
k"j{tof/L;DaGwL lzIf0f l;sfOåf/f lzIffdf kx'Fr sfod /fVg], / -3_ kx'Fr tyf
;'/Iff ;+:s[ltsf] ljsf; ug]{ .
n	@))*: ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo cGt/f{li6«o ljkb Go"gLs/0f lbj; (UNISDR) n] z}lIfs
If]qsf lg0f{ostf{x¿sf nflu ljBfno ljkb /f]syfd dfu{bz{g k|:t't u¥of] . z}lIfs
If]qdf ljkbsf] ef}lts, z}lIfs, cfly{s tyf dgf];fdflhs k|efjnfO{ k|:6Øfof] . o;n]
a[xt ljBfno ljkb /f]syfd sfo{qmddf lgDg tLg nIo klxrfg u¥of] M -s_ hLjg
arfp / rf]6k6s /f]syfd, -v_ bf]xf]l/O/xg] k|fs[lts k|sf]kaf6 lzIffdf x'g] cj/f]wsf]
/f]syfd, / -u_ bf]xf]l/O/xg] k|sf]ksf ;fdflhs, cfly{s tyf ;f+:s[lts k|efjnfO{ Go"g
ug{ ;Ifd pTyfgzLn gful/s ju{sf] ljsf; .
n	@))^ M ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo cGt/f{li6«o ljkb Go"gLs/0f lbj; (UNISDR) sf] ljZj
ljkb Go"gLs/0f cleofgcGtu{tsf] ljkb hf]lvd Go"gLs/0f 3/af6 cf/De x'G5
-@))^–@))&_, o'g]:sf]sf] lbuf] ljsf;sf nflu z}lIfs bzs -@))%–@)!$_ /
o'lg;]kmsf] cfktsfnLg l:yltdf afnaflnsfk|ltsf] cfwf/e"t k|lta4tf nufot cGo
ljleGg sfo{qmdx¿n] ;'/lIft ljBfno ljsf;sf kIfdf k}/jL u/] .
n	@))%M Xof]uf] sfo{9fFrf -@))%–@)!%_ sf kfFr k|fyldstf dWo]sf] t];|f] k|fyldstfn]
;'/Iff ;+:s[ltsf] lgdf{0fdf 1fg tyf lzIffsf] e"ldsfdf hf]8 lbG5 . ;'/lIft ljBfnon]
Pp6f o:tf] l;sfO jftfj/0f k|bfg ug]{ nIo /fVb5 hxfF afnaflnsfsf] lzIff, :jf:Yo
/ ;'/Iff ;w}Fsf nflu ;'lglZrt ul/G5 .
n	@))$M o'g]:sf] / ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo jftfj/0fLo sfo{qmd -o'g]k_ n] ljkbsf j]nf
ck]Iffs[t ;'/lIft /xg] lx;fan] ljBfnosf] :t/f]Gglt tyf lgdf{0f ug'{ /fi6«sf] bL3{sfnLg
of]hgfsf] Ps c+z x'g'k5{ egL ljBfno ;'/Iffsf] dxTjdf hf]8lbPsf] 5 .
n	@))) M ljZjJofkL ¿kdf k|fylds lzIffsf] k|flKt ug]{ ;x;|fAbL ljsf; nIodf ;g
@)!% ;Dddf ;a} afnaflnsfn] ;dfg ¿kn] k"0f{ k|fylds lzIff k"/f ug{ ;Ifd x'g]5g
eGg] s'/f ;'lglZrt ug]{ k|fjwfg /flvPsf] 5 . of] k|fjwfg ljkb Go"gLs/0f;DaGwL
clwsf+z cGt/f{li6«o ;Demf}tf tyf kxnnfO{ lzIff k|fKt ug{ kfpg'kg]{ afnclwsf/;Fu
hf]8g] Ps dxTjk"0f{ cfwf/ ePsf] 5 .
49
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
cg';"rL @ M cfwf/e"t ;'/lIft ljBfno dfkb08
n	efG;fsf]7f / lj1fg k|of]uzfnf /flvg] ljB'tLo ;~hfn, pks/0f, lx6/, :6f]e, UofF;
l;lnG8/, k]6«f]n / d6Lt]n k|HHjngzLn tyf k|sf]k pTkGg ug]{ a:t'x¿ ;Lldt x'g'k5{,
5'66} ;'/lIft ¿kdf /flvg'k5{ .
n	cfunfuL jf cGo cfktsfnLg ;dodf ;'/lIft aflx/L ¿kdf lgl:sg s'g} cj/f]w
gxf]; eGgsf nflu tL dfu{x¿ v'nf /flvg'k5{ .
n	k|of]u ug]{ tl/sf / k|of]u ul/;s]kl5 k'gM eg]{nufotsf cfjZos lgb]{zg;lxt
clUg;dgs oGq h8fg ul/g'k5{ .
n	ljB't k|0ffnL lgoldt ¿kdf dd{t;Def/ ul/g'k5{ / cTolws ljB't ef/ gx'g] ;'lglZrt
ul/g'k5{ .
n	5fgfh:tf rnfodfg j:t'x¿ x'/Latf;n] pKsfpg, p8fpg jf 6'qmØfpg g;sf];
eGgsf nflu alnof];Fu sl;g'k5{ .
n	atf; jf e"sDksf sf/0f v;]/ jf lrlKnP/ rf]6k6s nufpg;Sg] jf ;'/lIft lgsf;
dfu{df cj/f]w Nofpg;Sg] a:t'x¿nfO{ alnof];Fu ejgdf sl;g' jf afFlwg'k5{ .
n	x/]s sIffsf]7fdf b'O{j6f 9f]sf x'g'k5{ / aflx/ lgl:sg k|of]u x'g] ;a} 9f]sf aflx/lt/
v'Ng] x'g'k5{ .
n	cUnf k':ts /fVg] ¥ofs, b/fh, ux|f}F kmlg{r/ / pks/0f ufx|f];Fu hf]8]/ s:g'k5{ /
rf]6k6ssf] hf]lvd 36fpg ux|f}F j:t'x¿nfO{ 6fpsf]sf] :t/eGbf d'lg /flvg'k5{ .
n	km'6]/ 6'qmf x'g] / rf]6k6s u/fpg ;Sg] kmf]6f] k|m]dsf tyf cGo ;L;fx¿nfO{ ;'/lIft
¿kdf afFw]/ jf c+s'zdf c8sfP/ /flvg'k5{ .
cg";"rL # MljleGg sfo{bnsf] e"ldsf tyf bfloTj
k"j{;"rgf sfo{bn
n	dxTjk"0f{ dflg; tyf 7fpFsf] ;Dks{ ;"rL tyf ljj/0f tof/ ug]{ -h:t} c:ktfn,
:yfgLo :jf:yosdL{, bdsn, :yfgLo k|x/L cflb_,
n	oyfy{ ;"rgf ;Íng ug]{ / k"j{;"rgf sfo{bnsf] e"ldsfaf/] ljBfno Joj:yfkg ;ldlt
tyf cleefjs–lzIfs ;ª3sf ;b:ox¿;Fu hfgsf/L cfbgk|bfg ug,
n	k"j{;"rgfsf] ;ªs]tsf lsl;d / ltgsf sfo{af/] atfpg],
n	jif{sf] sDtLdf rf/k6s ljkb k"jf{Eof; ug]{,
n	cfktsfnLgl:yltdfbdsn,k|x/L,:jf:YosdL{,lzIffsfof{no/cGo ;/f]sf/jfnf lgsfonfo
kl/rfng ug]{,
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
50
n	clUg;dgs oGqh:tf cfktsfnLg pks/0f, ljB'tsf] d'Vo :jLr / cfktsfnLg
pks/0f /flvPsf] 7fpFsf] ;~rfng ljlwaf/] hfgsf/L cfbgk|bfg ug]{ .	
;"rgf k|jfx sfo{bn
n	af9L, klx/f], cfunfuL, d]3 uh{g, r6Øfª, x'/Latf;af6 ;'/lIft /xg s:tf] Jojxf/
ckgfpg] eGg]af/]sf] lgb]{zg ;do–;dodf cfbfgk|bfg ug]{ .
n	/]l8of] / 6]lnlehgnufot ljleGg ;|f]taf6 ;Íng ul/Psf ljkb;DaGwL ;"rgfsf]
sfo{bnsf ;b:ox¿df cBffjlws ug]{ .
n	ckmjfx g;'Gg] t/ ;a} cflwsfl/s ;ªs]t kfngf ug]{ / b[Zo cjnf]sg ug{ ghfg] .
lgsf; sfo{bn
n	;do–;dodf ;'/lIft ¿kdf aflx/ lgl:sg] cEof; ug]{ / ;do–;dodf o;sf
sfo{ljlw cBfjlws ug]{ .
n	lgsf; dfu{ eP/ ;'/lIft :yfgdf k'Ug ljBfyL{x¿nfO{ ;xof]u ug]{ .
n	;'/lIft ¿kdf aflx/ lgl:sg ;Sg] af6f], ;'/lIft :yfg;lxtsf] gS;fªsg tof/ ug]{ /
kl/jt{gcg'¿k cBfjlws ug]{ .
n	pkl:yt ljBfyL{x¿sf] ;"rL tof/ ug]{ / sf]xL x/fPsf eP hfgsf/L u/fpg] .
n	;"rgf ;ªs]t tyf lgsf; of]hgfaf/] hfgsf/L u/fpg] .
n	;'/lIft :yfg, lgsf; dfu{ / e]nf x'g] :yfgaf/] ljBfno kl/jf/nfO{ clu|d ;"lrt ug]{ .
n	vf]hL tyf p4f/ sfo{bn / cGo ;DalGwt kIfnfO{ x/fPsf JolQmx¿af/] hfgsf/L
u/fpg] .
n	ljBfnosf] ;DklQ /Iff ug{ lgsf;kl5 ;a} afXo åf/ tyf 9f]sf aGb ug]{ .
vf]hL tyf p4f/ sfo{bn
n	ljBfyL{ tyf lzIfsx¿sf] clen]v /fVg] .
n	ljBfnoleq ePsf ;ªs6f;Gg :yfg klxNo} cªlst ug]{ .
n	aflx/ lgl:sg] ljleGg 9f]sf tyf åf/x¿;lxtsf] gS;f tof/ ug]{ .
n	;fFrf], :6«]r/, 8f]/L tyf l;F9Lsf] cu|Ld Joj:yf ug]{ .
n	uDeL/ l:yltdf aflx/sf vf]h tyf p4f/ 6f]nL kl/rfng ug]{ .
n	x/fPsf JolQmx¿af/] lgsf; 6f]nLaf6 hfgsf/L lng] .
n	x/fPsf JolQmx¿sf] vf]hL ug]{ .
n	3fOt]nfO{ k|fylds pkrf/ k|bfg ug]{ .
n	3fOt]nfO{ yk pkrf/sf nflu c:ktfn n}hfg] .
n	ejgsf] k|To]s sf]7fsf] hfFr ug]{ / 3fOt]sf] cj:yfaf/] k|fylds pkrf/ 6f]nLnfO{
cjut u/fpg] .
51
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
n	l;s]sf 1fg / ;LknfO{ :d/0f u/fpg / r':t agfpg a]nfa]nfdf cEof;, cled'vLs/0f /
k/fdz{ lqmofsnfksf] cfof]hgf ug]{ .
k|fylds pkrf/ sfo{bn
n	k|fylds pkrf/ afs;df cfjZos cf}iflwx¿ /fVg] .
n	3fOt]sf] cj:yfaf/] ljBfno Joj:yfkg ;ldlt tyf lzIfsx¿nfO{ hfgsf/L lbg] .
n	ljz]if cf}ifwf]krf/ cfjZos kg]{ cj:yfsf] b[li6ut ub}{ ljBfnoaf6 lgs6
/x]sf cGo :jf:Yo ;]jf s]Gb|af/] ;"lrt u/fpg] .
n	lgoldt cGt/fndf k|fylds pkrf/ k'gtf{huL tflndsf] cfof]hgf ug]{ .
n	cfktsfnLg cj:yfdf lgsf; 6f]nL;Fu k|fylds pkrf/ s]Gb|af/] k/fdz{ ug]{ .
n	d[To' tyf 3fOt]sf] cj:yfaf/] a'emg :yfgLo c:ktfnsf ;DalGwt clwsf/Lx¿;Fu
;Dks{ ug]{ .
n	3fOt]x¿nfO{ ;Sbf] rfF8f] c:ktfn k'¥ofpg ;xof]u ug]{ .
dgf];fdflhs k/fdz{ sfo{bn
n	sl7g kl/l:ylt / ;Í6sf] 38Ldf s;/L k|ltsfo{ ug]{ eGg]af/] kl/jf/nfO{ :ki6 kfg]{ .
n	;+od eO{ a:g], :ki6;Fu ;f]Rg] / ljrf/ k'¥ofO{ sfd ug]{ .
n	;Fu} a:g] / Pscsf{nfO{ ;xof]u ug]{ .
n	;fgf afnaflnsf, j[4j[4f, ladf/L / czQm JolQmx¿df ljz]if x]/rfx / ;xof]u pknAw
u/fpg] .
n	afnaflnsf tyf kl/jf/x¿ ljkb k|efjsf] ;fdgf ug{ dfgl;s ¿kdf tof/ ePsf] /
ug{;S5' eGg] wf/0ff ljsf;sf] ;'lglZrt ug{ ;s/fTds ;Gb]z k|jfx ug]{ .
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
52
cg';"rL $ M ljkb pTyfgzLn ljBfno dfks
-:jd"Nofªsg kmf/fd_
-tnsf] k/LIf0f ;"rLdf s"n #) dfkb08 k|:t't ul/Psf 5g . @! eGbf a9L cªs k|fKt ePdf
tkfOFsf] ljBfno pRr ljkb pTyfgzLn, ( b]lv @) ;Dd cªs cfPdf dWod ljkb pTyfgzLn
/ ( eGbf sd cªs cfPdf Go"g ljkb pTyfgzLn dflgg]5 .
;'/lIft ljBfno dfkb08 cªs
;'/lIft ljBfno k"jf{wf/ tyf ;'ljwf
!= :yfg
	ljBfno ef}ule{s lr/f glhs, le/fnf] :yfg, kxf8sf] km]bL, eL/dfly, af9L cfpg] If]q jf
vf]nfsf] t6df 5
)=)
	ljBfno /x]sf] :yfg xfn ljkbsf] hf]lvdaf6 ;'/lIft 5 t/ efjL ljkb hf]lvdaf6
;'/lIft 5}g
)=%
	ljBfno /x]sf] :yfg v'nf tyf km/flsnf], k|sf]ksf] 36gf x'g] 7fpFaf6 6f9f, ;xh kx'Fr /
;fdflhs k"jf{wf/sf ;'ljwf -h:t} ;kmf vfg]kfgL, lah'nL, ;~rf/ ;~hfn cflb_ pknAw
ePsf] 5
!=)
s'n cªs
@= ljBfno cjl:yt e"ldsf] cj:yf
	ljBfno ;Ld;f/ -df6f] efFl;g]_ e"lddf lgdf{0f ul/Psf] 5 )=)
	ljBfno lgdf{0f ug'{cl3 df6f] lyRg] / vfFbg] sfd ul/Psf] 5}g )=%
	ljBfno lgdf{0f ug'{clw kof{Kt sl;g] bf]d6, anf}6] df6f] 5gf]6 ul/Psf] 5 !=)
s'n cªs
#= ejg;+lxtfsf] kfngf
	ejg;+lxtf k|fjwfgsf] cj1f ul/Psf] 5 )=)
	l8hfOg ejg;+lxtf cg'¿k ul/Psf] 5 t/ lgdf{0fdf kfngf ul/Psf] 5}g )=%
	ejg l8hfOg / lgdf{0f b'j}df ejg;+lxtfsf] kfngf ul/Psf] 5 !=)
s'n cªs
$= k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf n]vfhf]vf gS;fªsg tyf cBfjlws
ug]{ ;+:s[lt
	of] cEof; / gS;fªsgsf] cf}lrToaf/] cgle1tf 5 )=)
	ljutdf gS;fªsg cEof; ul/Psf] lyof] t/ cBfjlws ul/Psf] 5}g )=%
53
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
	ljutdf k|sf]ksf] gS;fªsg, cEof; ul/Psf] / o;nfO{ lgoldt ¿kdf cBfjlws ug]{
	ul/Psf] 5
!=)
s'n cªs
%= ef/jxg k|0ffnL
	e"sDksf] wSsf gyfDg] 6fOaLd ljgf OF6f, 9'Ëf / sfFrf] OF6f dfq k|of]u u/L ufx|f] nufOPsf]
5
)=)
	ejgsf] ufx|f] t];f]{ jf 7f8f] ¿kdf 808Låf/f k|anLs/0f gu/L agfOPsf] 5 )=%
	ufx|f] jf ufx|f] 6fF8 kf/]/ jf sf6]/ agfOPsf], ;fgf emofn / 9f]sf /flvPsf] 5}g !=)
s'n cªs
^= l8hfOgsf] cfsf/
	ljBfno ejg cªu|]hL …Pn-LÚ, …Pr -HÚ / …6L -TÚ cfs[ltsf] 5 )=)
	nDafO / rf}8fOsf] ;x;DaGw lx;fa gu/L ejg agfOPsf] 5 )=%
	cfoftsf/ lgdf{0f ul/Psf] ejgsf] nDafO rf}8fOeGbf bf]Aa/ 5 !=)
s'n cªs
&= 9n tyf gfnf lgsf;sf] ;'ljwf
	af9Lsf] kfgL ljBfno ejg x'Fb} jf jl/kl/af6 ;lhn} au]/ hfg ;Sb}g )=)
	9n tyf gfnf 5 t/ k"j{lgwfl/t pko'Qm :yfgdf 5}g )=%
	9n tyf lgsf; k|0ffnL k"j{lgwf{l/t pko'Qm :yfgdf 5 / af9L tyf 8'afgsf] s'g} ;d:of 5}g !=)
s'n cªs
*= 58, l;d]G6 / sªlqm6 ejgsf] 5tsf] cj:yf
	jiff{sf] kfgL r'lxG5 )=)
	kfgL r'lxg] ;d:of 5}g t/ cf]l;nf]kg :ki6 b]lvG5 )=%
	kfgL r'lxg] ;d:of / cf]l;nf] kg 5}g !=)
s'n cªs
(= /]lnªsf] Joj:yf
	/]lnªsf] Joj:yf 5Fb} 5}g )=)
	l;F9Ldf dfq /]lnªsf] Joj:yf 5 )=%
	l;F9L, 5t, afnsf]gL, wf/f / ;fwf/0f le/fnf] af6f] (Ramps) df /]lnªsf] Joj:yf 5 !=)
s'n cªs
!)= ljBfno / jl/kl/ k|sf]ksf] cj:yf
	;DefJo vt/f -cUnf ¿v, ljBfno d}bfgdf vfN8fv'N8L, v'nf Ogf/, ljB't 6«fG;kmd{/,
pRr ef]N6]hsf] ljB''t k|zf/0f k|0ffnL cflb_ af/] 1fg 5}g
)=)
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
54
	plNnlvt k|sf]kaf/] 1fg ePsf] t/ hf]lvd 36fpg s'g} sbd rflnPsf] 5}g )=%
	ljleGg k|sf]kaf6 pTkGg x'g] hf]lvd 36fpg sfo{of]hgf tof/ u/L nfu" ul/Psf] 5 !=)
s'n cªs
!!=k|HHjngzLn tyf ljkb pTkGg ug]{ j:t' -ljB't nfOg tyf pks/0f, lx6/, :6f]e, PnkLhL
6Øfªs, k]6«f]n / d6Lt]n_ ;Lldt ug]{, cnUu} jf ;'/lIft /fVg]
	oL s'/faf/] 1fg gePsf] )=)
	s]xL 1fg ePsf] t/ s'g} ;'/Iff pkfoaf/] sfd gu/]sf] )=%
	k|HHjngzLn tyf ljkb pTkGg ug]{] j:t'nfO{ ;'/lIft /fVg sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] /
nfu" ul/Psf] .
!=)
s'n cªs
!@= k|of]u ug]{ / k|of]u eO;s]kl5 jf lglZrt ;dodf eg]{ nufotsf :ki6 lgb]{zg;lxt
clUg;dg oGqsf] h8fg .
	clUg;dgssf] k|of]uaf/] 1fg gePsf] )=)
	clUg;dg oGqsf] h8fg ul/Psf] t/ ;do–;dodf ge/]sf] tyf dd{t;Def/ gu/]sf] )=%
	;do–;dodf eg]{nufot s;/L k|of]u ug]{ :ki6 lgb]{zg;lxt clUg;dg oGqsf] h8fg ul/Psf] !=)
s'n cªs
!#= ljB't k|0ffnLsf] lgoldt dd{t;Def/ ePsf] / k|0ffnLdf cTolws af]em gePsf] ;'lglZrt
ug]{
	ljB't k|0ffnLsf] lgoldt dd{t;Def/af/] cgle1 /x]sf] )=)
	ljB't k|0ffnLsf] lgoldt dd{t;Def/sf nflu sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] t/ gu/]sf] )=%
	sfo{of]hgf cg';f/ ljB't k|0ffnLsf] lgoldt dd{t;Def/ ul/Psf] / k|0ffnLdf cTolws
af]em gePsf] ;'lglZrt ul/Psf]
!=)
s'n cªs
!$= cfunfuL jf cGo cfktsfnLg l:yltsf nflu ;'/lIft ¿kdf lgl:sgsf] nflu ;xh
alxu{dg dfu{ / k]6L v'nf /fVg]
	alxu{dg dfu{ jf k]6Lsf] cf}lrToaf/] 1fg gePsf] )=)
	alxu{dg dfu{ jf k]6L v'nf /fVg sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] t/ Jojxf/df sfof{Gjog
gul/Psf] 
)=%
	cfunfuL jf cGo cfktsfnLg l:yltsf nflu sfo{of]hgf;lxt ;'/lIft lgsf;sf nflu
alxu{dg dfu{ / k]6L v'nf /fv]sf]
!=)
s'n cªs
55
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
!%= x'/Latf;af6 Rofltg, p8g jf 6'qmf–6'qmf x'gaf6 /f]syfd ug{ 5th:tf rn j:t'nfO{ s:g]
	x'/Latf;h:tf k|sf]klj¿4 sfd ug{ s'g} kxn gul/Psf] )=)
	sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] t/ Jojxf/df sfof{Gjog gul/Psf] )=%
	sfo{of]hgf ;lxt Rofltg, p8fpg jf 6'qmf–6'qmf x'gaf6 /f]syfd ug{ 5th:tf rn
j:t'nfO{ s;]sf]
!=)
s'n cªs
!^= atf; jf e"sDksf] c;/ Go"g ug{ lrlKng, emg{ / 3fOt] agfpg jf alxu{dg dfu{ cj¿4
ug]{ vfnsf j:t'nfO{ /fd|/L afFWg]
	o:tf ljkbsf lj¿4 sfd ug{ kxn gul/Psf] )=)
	;a} rn j:t'nfO{ afFWg sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] t/ sfof{Gjog gul/Psf]  )=%
	sfo{of]hgfcg'¿kg Rofltg, p8fOg jf 6'qmf–6'qmf x'gaf6 /f]syfd ug{ 5fgf tyf rn
j:t'nfO{ s;]sf] / leQfx¿sf] k|anLs/0f ul/Psf]
!=)
s'n cªs
!&= x/]s sIffsf]7fdf b'O{j6f 9f]sf ePsf] / ;a} alxu{dg åf/x¿ aflx/ v'Ng] agfOPsf] 
	sIffsf]7fdf b'O{j6f 9f]sf / alxu{dg åf/x¿sf] k|fjwfg g/x]sf]  )=)
	sIffsf]7fdf b'O{j6f 9f]sf / alxu{dg åf/x¿sf] k|fjwfg /x]sf] t/ tL slxNo} klg gvf]lnPsf] )=%
	x/]s sIffsf]7fdf b'O{j6f 9f]sf / aflx/lt/ v'Ng] ;a} alxu{dg åf/x¿sf] k|fjwfg ePsf] /
cfktsfnLg l:yltdf k|of]udf jf Nofpg cEof; ul/Psf] 
!=)
s'n cªs
!*= k':ts /fVg] cUnf b/fh, Soflag]6, ux|f}F kmlg{r/ / pks/0f ufx|f];Fu oyf]lrt tj/n] ;'b[9
ug]]{ / rf]6k6ssf] hf]lvd 36fpg ux|f}F j:t'x¿nfO{ 6fpsf]sf] txeGbf tn /fVg]
	k':ts /fVg] cUnf b/fh, Soflag]6, ux|f}F kmlg{r/ / pks/0f ;'/lIft ug]{ sfo{ gul/Psf] jf
ug'{kg]{ k|fjwfg gagfOPsf]
)=)
	k':ts /fVg] cUnf b/fh Soflag]6, ux|f}F kmlg{r/ / pks/0f ufx|f];Fu oyf]lrt tj/n] ;'/lIft
gubf{ cfpg] kl/0ffdaf/] 1fg ePsf] / sfo{of]hgf klg tof/ u/]sf] t/ sfof{Gjog gu/]sf] .
)=%
	sfo{of]hgfcg';f/ k':ts /fVg] cUnf b/fh, Soflag]6, ux|f}F kmlg{r/ / pks/0f ufx|f];Fu
sAhfåf/f oyf]lrt tj/n] ;'b[9 u/]sf] / rf]6k6ssf] hf]lvd 36fpg ux|f}F j:t'x¿nfO{
6fpsf]sf] txeGbf tn /fv]sf]
!=)
s'n cªs
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|L
Knfg g]kfn
56
!(= cªs'zdf kmf]6f]x¿ gemg]{ u/L em'G8ØfP/ 6'qmf–6'qmf eO{ km'6g] / 3fOt] agfpg ;Sg]
l;;fsf] ;+/If0f ug]{af/] ;r]tgf tyf sfo{
	rf]6k6saf6 hf]lug kmf]6f] / l;;f gemg]{u/L Joj:yfkg gul/Psf] . )=)
	rf]6k6saf6 hf]lug kmf]6f] / l;;f gemg]{u/L Joj:yfkg ug]{{ sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] t/
oyf]lrt sfof{Gjog gul/Psf] .
)=%
!(= kmf]6f]x¿ gemg]{ u/L em'G8ØfP/ 6'qmf –6'qmf eO{ km'6g] / 3fOt] agfpg ;Sg] l;;fsf]
Joj:yfkg ug]{af/] ;r]tgf tyf sfo{ ePsf]
!=)
s'n cªs
ljBfno ljkb Joj:yfkg
@) ;dfj]zL ;ldlt tyf sfo{bn
	;ldlt tyf sfo{bn ;dfj]zL gePsf] )=)
	;dfj]zL ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt tyf sfo{bn u7g ePsf] t/ lqmofzLn
gePsf]
)=%
	;dfj]zL ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt tyf sfo{bn u7g ePsf] / lqmofzLn ePsf] !=)
s'n cªs
@!= of]hgfsf] k|fjwfg tyf sfof{Gjog
	ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf / d"Nofªsg of]hgfaf/] 1fg gePsf] )=)
	ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf / d"Nofªsg of]hgf tof/ ul/Psf] t/ ;|f]t;DaGwL
;d:ofsf sf/0f lqmofzLn gePsf]
)=%
	ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf / d"Nofªsg of]hgf tof/ ul/Psf] / sfof{Gjog ul/Psf] !=)
s'n cªs
@@ ljkb cNkLs/0fsf pkfoaf/] 1fg tyf sfo{
	ljkb cNkLs/0fsf pkfox¿ / ltgsf] k|fyldsLs/0faf/] 1fg gePsf] )=)
	ljkb cNkLs/0f pkfox¿ klxrfg ul/Psf] t/ sfo{qmdsf] k|fyldsLs/0f gul/Psf] )=%
	sfo{of]hgfcg'¿k ljkb cNkLs/0f pkfox¿ klxrfg ul/Psf], k|fyldsLs/0f ul/Psf] /
sfof{Gjog eO/x]sf]
!=)
s'n cªs
@# ;~rf/ tyf ;"rgf ;~hfnLs/0f / ljj/0f cBfjlws
	cfktsfndf cfjZoskg]{ dxTjk"0f{ ;Dks{ JolQmx¿sf] ;"rL tof/ gul/Psf] )=)
	;Dks{ 7]ufgf;lxt dxTjk"0f{ JolQmx¿sf] ;"rL tof/ ul/Psf] t/ cBfjlws gul/Psf] )=%
57
;'/lIft ljBfno
;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn
	;Dks{ 7]ufgf;lxt dxTjk"0f{ JolQmx¿sf] ;"rL tof/ ul/Psf] / lgoldt ¿kdf cBfjlws
ul/Psf]
!=)
s'n cªs
@$= alxu{dg dfu{ tyf e]nf x'g] ;'/lIft :yfgaf/] 1fg
	alxu{dg dfu{, ;'/lIft :yfg / e]nf x'g] ;'/lIft :ynaf/] 1fg gePsf] )=)
	alxu{dg dfu{, ;'/lIft :yfg / ;'/lIft e]nfsf nflu ;'/lIft :yfg klxrfg ul/Psf] )=%
	alxu{dg dfu{, ;'/lIft :yfg / ;'/lIft ¿kdf e]nf x'g] :yfgsf] klxrfg ul/Psf] /
cfjlws ¿kdf cEof; ug]{ ul/Psf]
!=)
s'n cªs
@%= ljBfnoleq ;'/Iff pkfo
	;'/Iff pkfo -a]Unf a]Un} 8]:s–a]Gr, aflx/lt/ v'Ng] 9f]sf tyf åf/_ af/] 1fg gePsf] )=)
	dfly plNnlvt ljifodf 1fg ePsf] t/ sfof{Gjog gul/Psf] )=%
	dfly plNnlvt ljifodf 1fg ePsf] / tflnd tyf cEof;af6 pknAw ;Lk Pj+ 1fgsf]
k|of]u u/L ;a} c;'/lIft pkfo ;RRofOPsf]
!=)
s'n cªs
@^= ljkb ;'/Iff cEof;
	ljkbaf6 hLjg / Iffsf nflu cEof;af/] 1fg gePsf] )=)
	cEof; ul/Psf] t/ ;Defljt ljkbsf] 5gf]6ljgf ul/Psf] )=%
	cfwf/e"t of]hgf;lxt ljBfnodf jif{sf] sDtLdf b'O{ k6s cEof; ug]{ ul/Psf] !=)
s'n cªs
@&= z}lIfs lg/Gt/tf of]hgf
	z}lIfs lg/Gt/tf of]hgfaf/] yfxf gePsf] -cfktsfnsf ;dodf cf>osf ¿kdf ljBfno
k|of]u ul/P klg_
)=)
	z}lIfs lg/Gt/tf of]hgf ePsf] t/ sfof{Gjog gul/Psf] )=%
	bf]xf]l/g] Pj+ pRr k|efj kfg]{ ljkb nlIft z}lIfs lg/Gt/tf of]hgf ePsf] !=)
s'n cªs
hf]lvd Go"gLs/0f lzIff
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version
Safe School Toolkit 2014 Nepali Version

More Related Content

What's hot

Peace, Love & Liberty in Nepali Version
Peace, Love & Liberty in Nepali VersionPeace, Love & Liberty in Nepali Version
Peace, Love & Liberty in Nepali Version
Basanta Adhikari
 
District flood preparedness guidelines 2 48
District flood preparedness guidelines 2 48District flood preparedness guidelines 2 48
District flood preparedness guidelines 2 48
DIPECHO Nepal
 

What's hot (20)

Sapanako Desh
Sapanako DeshSapanako Desh
Sapanako Desh
 
aaha sanchar national weekly 11
aaha sanchar national weekly 11aaha sanchar national weekly 11
aaha sanchar national weekly 11
 
Eps 1
Eps 1Eps 1
Eps 1
 
Peace, Love & Liberty in Nepali Version
Peace, Love & Liberty in Nepali VersionPeace, Love & Liberty in Nepali Version
Peace, Love & Liberty in Nepali Version
 
Aksharica - 034 (अक्षरिका - ०३४)
Aksharica - 034  (अक्षरिका - ०३४)Aksharica - 034  (अक्षरिका - ०३४)
Aksharica - 034 (अक्षरिका - ०३४)
 
Aksharica - 107 (अक्षरिका - १०७)
Aksharica - 107 (अक्षरिका - १०७)Aksharica - 107 (अक्षरिका - १०७)
Aksharica - 107 (अक्षरिका - १०७)
 
Aksharica - 098 (अक्षरिका - ०९८)
Aksharica - 098 (अक्षरिका - ०९८)Aksharica - 098 (अक्षरिका - ०९८)
Aksharica - 098 (अक्षरिका - ०९८)
 
Aksharica - 005 (अक्षरिका - ००५)
Aksharica - 005 (अक्षरिका - ००५)Aksharica - 005 (अक्षरिका - ००५)
Aksharica - 005 (अक्षरिका - ००५)
 
Goat Farming In Nepal
Goat Farming In NepalGoat Farming In Nepal
Goat Farming In Nepal
 
Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)
Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)
Aksharica - 035 (अक्षरिका - ०३५)
 
Aksharica - 086 (अगस्त - ०८६)
Aksharica - 086 (अगस्त - ०८६)Aksharica - 086 (अगस्त - ०८६)
Aksharica - 086 (अगस्त - ०८६)
 
Aksharica - 111 (अक्षरिका - १११)
Aksharica - 111 (अक्षरिका - १११)Aksharica - 111 (अक्षरिका - १११)
Aksharica - 111 (अक्षरिका - १११)
 
Rs9645 my maths grade three
Rs9645 my maths grade threeRs9645 my maths grade three
Rs9645 my maths grade three
 
Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)
Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)
Aksharica - 045 (अक्षरिका - ०४५)
 
District flood preparedness guidelines 2 48
District flood preparedness guidelines 2 48District flood preparedness guidelines 2 48
District flood preparedness guidelines 2 48
 
Aksharica - 043 (अक्षरिका - ०४३)
Aksharica - 043 (अक्षरिका - ०४३)Aksharica - 043 (अक्षरिका - ०४३)
Aksharica - 043 (अक्षरिका - ०४३)
 
Aksharica - 106 (अक्षरिका - १०६)
Aksharica - 106 (अक्षरिका - १०६)Aksharica - 106 (अक्षरिका - १०६)
Aksharica - 106 (अक्षरिका - १०६)
 
Aksharica - 057 (अक्षरिका - ०५७)
Aksharica - 057 (अक्षरिका - ०५७)Aksharica - 057 (अक्षरिका - ०५७)
Aksharica - 057 (अक्षरिका - ०५७)
 
Aksharica - 081 (अक्षरिका - ०८१)
Aksharica - 081 (अक्षरिका - ०८१)Aksharica - 081 (अक्षरिका - ०८१)
Aksharica - 081 (अक्षरिका - ०८१)
 
Ne kashf shobohat
Ne kashf shobohatNe kashf shobohat
Ne kashf shobohat
 

Similar to Safe School Toolkit 2014 Nepali Version

Safe Schol toolkit Nepali
Safe Schol toolkit NepaliSafe Schol toolkit Nepali
Safe Schol toolkit Nepali
DPNet
 
पाठ्यवस्तु समायोजन ढांचा (कक्षा ९-१०).pdf
पाठ्यवस्तु समायोजन ढांचा (कक्षा ९-१०).pdfपाठ्यवस्तु समायोजन ढांचा (कक्षा ९-१०).pdf
पाठ्यवस्तु समायोजन ढांचा (कक्षा ९-१०).pdf
NeerajOjha17
 
Curriculum 11 12 (group-2)
Curriculum 11 12 (group-2)Curriculum 11 12 (group-2)
Curriculum 11 12 (group-2)
sharadnp
 
Curriculum 11 12 (group-5)
Curriculum 11 12 (group-5)Curriculum 11 12 (group-5)
Curriculum 11 12 (group-5)
sharadnp
 
right to food act 2073
right to food act 2073right to food act 2073
right to food act 2073
Anjana Paudel
 
Dp net constitution april 2k7
Dp net constitution april 2k7Dp net constitution april 2k7
Dp net constitution april 2k7
DPNet
 
Child rights in School
Child rights in SchoolChild rights in School
Curriculum 11 12 (group-1)
Curriculum 11 12 (group-1)Curriculum 11 12 (group-1)
Curriculum 11 12 (group-1)
sharadnp
 
10. epidemics dks 10
10.  epidemics dks 1010.  epidemics dks 10
10. epidemics dks 10
DIPECHO Nepal
 
10. epidemics dks 10
10.  epidemics dks 1010.  epidemics dks 10
10. epidemics dks 10
DPNet
 
Curriculum 11 12 (group-3)
Curriculum 11 12 (group-3)Curriculum 11 12 (group-3)
Curriculum 11 12 (group-3)
sharadnp
 
new-curriculum-of-class-11-and-12-optional-subject-third-2076.pdf
new-curriculum-of-class-11-and-12-optional-subject-third-2076.pdfnew-curriculum-of-class-11-and-12-optional-subject-third-2076.pdf
new-curriculum-of-class-11-and-12-optional-subject-third-2076.pdf
NewRaj3
 

Similar to Safe School Toolkit 2014 Nepali Version (20)

Safe Schol toolkit Nepali
Safe Schol toolkit NepaliSafe Schol toolkit Nepali
Safe Schol toolkit Nepali
 
Eco
EcoEco
Eco
 
Prasashan 120
Prasashan 120Prasashan 120
Prasashan 120
 
पाठ्यवस्तु समायोजन ढांचा (कक्षा ९-१०).pdf
पाठ्यवस्तु समायोजन ढांचा (कक्षा ९-१०).pdfपाठ्यवस्तु समायोजन ढांचा (कक्षा ९-१०).pdf
पाठ्यवस्तु समायोजन ढांचा (कक्षा ९-१०).pdf
 
Nepal- Total sanitation guidelines 2073 ministry of water supply and sanitat...
Nepal- Total  sanitation guidelines 2073 ministry of water supply and sanitat...Nepal- Total  sanitation guidelines 2073 ministry of water supply and sanitat...
Nepal- Total sanitation guidelines 2073 ministry of water supply and sanitat...
 
Curriculum 11 12 (group-2)
Curriculum 11 12 (group-2)Curriculum 11 12 (group-2)
Curriculum 11 12 (group-2)
 
Curriculum 11 12 (group-5)
Curriculum 11 12 (group-5)Curriculum 11 12 (group-5)
Curriculum 11 12 (group-5)
 
Third Eye Volunteer Nepal
Third Eye Volunteer NepalThird Eye Volunteer Nepal
Third Eye Volunteer Nepal
 
Curri 1-3
Curri 1-3Curri 1-3
Curri 1-3
 
Curriculum gr1 3
Curriculum gr1 3Curriculum gr1 3
Curriculum gr1 3
 
Curriculum 11 12 (compulsory) new
Curriculum 11 12 (compulsory) newCurriculum 11 12 (compulsory) new
Curriculum 11 12 (compulsory) new
 
Crc supplementary training manual on annual sip updating and references for d...
Crc supplementary training manual on annual sip updating and references for d...Crc supplementary training manual on annual sip updating and references for d...
Crc supplementary training manual on annual sip updating and references for d...
 
right to food act 2073
right to food act 2073right to food act 2073
right to food act 2073
 
Dp net constitution april 2k7
Dp net constitution april 2k7Dp net constitution april 2k7
Dp net constitution april 2k7
 
Child rights in School
Child rights in SchoolChild rights in School
Child rights in School
 
Curriculum 11 12 (group-1)
Curriculum 11 12 (group-1)Curriculum 11 12 (group-1)
Curriculum 11 12 (group-1)
 
10. epidemics dks 10
10.  epidemics dks 1010.  epidemics dks 10
10. epidemics dks 10
 
10. epidemics dks 10
10.  epidemics dks 1010.  epidemics dks 10
10. epidemics dks 10
 
Curriculum 11 12 (group-3)
Curriculum 11 12 (group-3)Curriculum 11 12 (group-3)
Curriculum 11 12 (group-3)
 
new-curriculum-of-class-11-and-12-optional-subject-third-2076.pdf
new-curriculum-of-class-11-and-12-optional-subject-third-2076.pdfnew-curriculum-of-class-11-and-12-optional-subject-third-2076.pdf
new-curriculum-of-class-11-and-12-optional-subject-third-2076.pdf
 

More from Ndrc Nepal

4. app covid 19 brochure tharu ndrc
4. app covid 19 brochure tharu ndrc4. app covid 19 brochure tharu ndrc
4. app covid 19 brochure tharu ndrc
Ndrc Nepal
 
2. app covid 19 brochure maithili ndrc
2. app covid 19 brochure maithili ndrc2. app covid 19 brochure maithili ndrc
2. app covid 19 brochure maithili ndrc
Ndrc Nepal
 
3. app covid 19 brochure awadhi ndrc
3. app covid 19 brochure awadhi ndrc3. app covid 19 brochure awadhi ndrc
3. app covid 19 brochure awadhi ndrc
Ndrc Nepal
 
The covid 19 crisis in nepal coping crackdown challenges
The covid 19 crisis in nepal coping crackdown challengesThe covid 19 crisis in nepal coping crackdown challenges
The covid 19 crisis in nepal coping crackdown challenges
Ndrc Nepal
 

More from Ndrc Nepal (20)

7. ndrc covid notebook final december 20
7. ndrc covid notebook final december 207. ndrc covid notebook final december 20
7. ndrc covid notebook final december 20
 
8. ndrc covid calendar2021 final december 20
8. ndrc covid calendar2021 final december 208. ndrc covid calendar2021 final december 20
8. ndrc covid calendar2021 final december 20
 
4. app covid 19 brochure tharu ndrc
4. app covid 19 brochure tharu ndrc4. app covid 19 brochure tharu ndrc
4. app covid 19 brochure tharu ndrc
 
2. app covid 19 brochure maithili ndrc
2. app covid 19 brochure maithili ndrc2. app covid 19 brochure maithili ndrc
2. app covid 19 brochure maithili ndrc
 
3. app covid 19 brochure awadhi ndrc
3. app covid 19 brochure awadhi ndrc3. app covid 19 brochure awadhi ndrc
3. app covid 19 brochure awadhi ndrc
 
1. app covid 19 brochure nepali ndrc
1. app covid 19 brochure nepali ndrc1. app covid 19 brochure nepali ndrc
1. app covid 19 brochure nepali ndrc
 
1. app covid 19 book nepali ndrc
1. app covid 19 book nepali ndrc1. app covid 19 book nepali ndrc
1. app covid 19 book nepali ndrc
 
The covid 19 crisis in nepal coping crackdown challenges
The covid 19 crisis in nepal coping crackdown challengesThe covid 19 crisis in nepal coping crackdown challenges
The covid 19 crisis in nepal coping crackdown challenges
 
Nepal's readiness and response to pandemic covid 19
Nepal's readiness and response to pandemic covid 19Nepal's readiness and response to pandemic covid 19
Nepal's readiness and response to pandemic covid 19
 
Ndrc nepal general introduction 2019
Ndrc nepal general introduction 2019Ndrc nepal general introduction 2019
Ndrc nepal general introduction 2019
 
School safety-self-assessment-checklist-booklet
School safety-self-assessment-checklist-bookletSchool safety-self-assessment-checklist-booklet
School safety-self-assessment-checklist-booklet
 
Child Centered DRR and School safety booklet Nepali
Child Centered DRR and School safety booklet Nepali Child Centered DRR and School safety booklet Nepali
Child Centered DRR and School safety booklet Nepali
 
Burdan DRR calendar-2018
Burdan DRR calendar-2018Burdan DRR calendar-2018
Burdan DRR calendar-2018
 
Flyer of-burdan-project
Flyer of-burdan-projectFlyer of-burdan-project
Flyer of-burdan-project
 
Community school-based-disaster-risk-management-model-for-urban-resilience
Community school-based-disaster-risk-management-model-for-urban-resilienceCommunity school-based-disaster-risk-management-model-for-urban-resilience
Community school-based-disaster-risk-management-model-for-urban-resilience
 
ISDR 2011 CCDRR Leaflet Nepali
ISDR 2011 CCDRR Leaflet NepaliISDR 2011 CCDRR Leaflet Nepali
ISDR 2011 CCDRR Leaflet Nepali
 
DRR Good Practice Book
DRR Good Practice Book DRR Good Practice Book
DRR Good Practice Book
 
Safe school framework Nepali 2011
Safe school framework Nepali 2011Safe school framework Nepali 2011
Safe school framework Nepali 2011
 
NDRC NICSS Safe School Learning Sharing 2019
NDRC NICSS Safe School Learning Sharing 2019NDRC NICSS Safe School Learning Sharing 2019
NDRC NICSS Safe School Learning Sharing 2019
 
Final Report NICSS 2019
Final Report  NICSS  2019Final Report  NICSS  2019
Final Report NICSS 2019
 

Recently uploaded

Spellings Wk 4 and Wk 5 for Grade 4 at CAPS
Spellings Wk 4 and Wk 5 for Grade 4 at CAPSSpellings Wk 4 and Wk 5 for Grade 4 at CAPS
Spellings Wk 4 and Wk 5 for Grade 4 at CAPS
AnaAcapella
 
The basics of sentences session 3pptx.pptx
The basics of sentences session 3pptx.pptxThe basics of sentences session 3pptx.pptx
The basics of sentences session 3pptx.pptx
heathfieldcps1
 

Recently uploaded (20)

How to setup Pycharm environment for Odoo 17.pptx
How to setup Pycharm environment for Odoo 17.pptxHow to setup Pycharm environment for Odoo 17.pptx
How to setup Pycharm environment for Odoo 17.pptx
 
80 ĐỀ THI THỬ TUYỂN SINH TIẾNG ANH VÀO 10 SỞ GD – ĐT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NĂ...
80 ĐỀ THI THỬ TUYỂN SINH TIẾNG ANH VÀO 10 SỞ GD – ĐT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NĂ...80 ĐỀ THI THỬ TUYỂN SINH TIẾNG ANH VÀO 10 SỞ GD – ĐT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NĂ...
80 ĐỀ THI THỬ TUYỂN SINH TIẾNG ANH VÀO 10 SỞ GD – ĐT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH NĂ...
 
Play hard learn harder: The Serious Business of Play
Play hard learn harder:  The Serious Business of PlayPlay hard learn harder:  The Serious Business of Play
Play hard learn harder: The Serious Business of Play
 
How to Create and Manage Wizard in Odoo 17
How to Create and Manage Wizard in Odoo 17How to Create and Manage Wizard in Odoo 17
How to Create and Manage Wizard in Odoo 17
 
COMMUNICATING NEGATIVE NEWS - APPROACHES .pptx
COMMUNICATING NEGATIVE NEWS - APPROACHES .pptxCOMMUNICATING NEGATIVE NEWS - APPROACHES .pptx
COMMUNICATING NEGATIVE NEWS - APPROACHES .pptx
 
Introduction to TechSoup’s Digital Marketing Services and Use Cases
Introduction to TechSoup’s Digital Marketing  Services and Use CasesIntroduction to TechSoup’s Digital Marketing  Services and Use Cases
Introduction to TechSoup’s Digital Marketing Services and Use Cases
 
On National Teacher Day, meet the 2024-25 Kenan Fellows
On National Teacher Day, meet the 2024-25 Kenan FellowsOn National Teacher Day, meet the 2024-25 Kenan Fellows
On National Teacher Day, meet the 2024-25 Kenan Fellows
 
Spellings Wk 4 and Wk 5 for Grade 4 at CAPS
Spellings Wk 4 and Wk 5 for Grade 4 at CAPSSpellings Wk 4 and Wk 5 for Grade 4 at CAPS
Spellings Wk 4 and Wk 5 for Grade 4 at CAPS
 
Python Notes for mca i year students osmania university.docx
Python Notes for mca i year students osmania university.docxPython Notes for mca i year students osmania university.docx
Python Notes for mca i year students osmania university.docx
 
How to Add New Custom Addons Path in Odoo 17
How to Add New Custom Addons Path in Odoo 17How to Add New Custom Addons Path in Odoo 17
How to Add New Custom Addons Path in Odoo 17
 
On_Translating_a_Tamil_Poem_by_A_K_Ramanujan.pptx
On_Translating_a_Tamil_Poem_by_A_K_Ramanujan.pptxOn_Translating_a_Tamil_Poem_by_A_K_Ramanujan.pptx
On_Translating_a_Tamil_Poem_by_A_K_Ramanujan.pptx
 
OS-operating systems- ch05 (CPU Scheduling) ...
OS-operating systems- ch05 (CPU Scheduling) ...OS-operating systems- ch05 (CPU Scheduling) ...
OS-operating systems- ch05 (CPU Scheduling) ...
 
The basics of sentences session 3pptx.pptx
The basics of sentences session 3pptx.pptxThe basics of sentences session 3pptx.pptx
The basics of sentences session 3pptx.pptx
 
Accessible Digital Futures project (20/03/2024)
Accessible Digital Futures project (20/03/2024)Accessible Digital Futures project (20/03/2024)
Accessible Digital Futures project (20/03/2024)
 
PANDITA RAMABAI- Indian political thought GENDER.pptx
PANDITA RAMABAI- Indian political thought GENDER.pptxPANDITA RAMABAI- Indian political thought GENDER.pptx
PANDITA RAMABAI- Indian political thought GENDER.pptx
 
How to Manage Global Discount in Odoo 17 POS
How to Manage Global Discount in Odoo 17 POSHow to Manage Global Discount in Odoo 17 POS
How to Manage Global Discount in Odoo 17 POS
 
Model Attribute _rec_name in the Odoo 17
Model Attribute _rec_name in the Odoo 17Model Attribute _rec_name in the Odoo 17
Model Attribute _rec_name in the Odoo 17
 
HMCS Max Bernays Pre-Deployment Brief (May 2024).pptx
HMCS Max Bernays Pre-Deployment Brief (May 2024).pptxHMCS Max Bernays Pre-Deployment Brief (May 2024).pptx
HMCS Max Bernays Pre-Deployment Brief (May 2024).pptx
 
VAMOS CUIDAR DO NOSSO PLANETA! .
VAMOS CUIDAR DO NOSSO PLANETA!                    .VAMOS CUIDAR DO NOSSO PLANETA!                    .
VAMOS CUIDAR DO NOSSO PLANETA! .
 
HMCS Vancouver Pre-Deployment Brief - May 2024 (Web Version).pptx
HMCS Vancouver Pre-Deployment Brief - May 2024 (Web Version).pptxHMCS Vancouver Pre-Deployment Brief - May 2024 (Web Version).pptx
HMCS Vancouver Pre-Deployment Brief - May 2024 (Web Version).pptx
 

Safe School Toolkit 2014 Nepali Version

  • 1. Eff]lnsf] nflu /fd|f] kl/0ffd k|fKt ug{ afnaflnsfdf cfh}b]lv nufgL u/f}“ ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn /fli6«o sfof{no k'Nrf]s, nlntk'/
  • 2. © Knfg g]kfn, @)!# -k|:t't ;Gbe{;fdu|L gf]/f8sf] cfly{s ;xof]udf Knfg OG6/g];gnn] g]kfndf sfof{Gjog u/]sf] ;'/lIft ljBfno kxn ;g @)!@÷!# sf] l;sfOsf cfwf/df tof/ ul/Psf] xf] ._ Knfg g]kfn /fli6«o sfof{no k'Nrf]s, sf7df8f}F kmf]g M )! – %%#%%*), %%@@&!@ kmofS; M )! –%%#^$#! O{d]n M nepal.co@plan-international.org j]a;fO6 M www.plannepal.org zf]wstf{ 8f= w|'j uf}td sfo{sf/L lgb]{zs /fli6«o ljkb hf]lvd Go"gLs/0f s]Gb| -Pg8Lcf/;L_ g]kfn ;Ëd rf]s, afg]Zj/, sf7df8f}F kmf]g÷kmofS; M )! –$!!%^!(, (*%!)–(%*)* Od]n Mndrcnepal2007@gmail.com, drrgautam@gmail.com cfVofg M o; ;Gbe{;fdu|Ldf k|:t't ul/Psf ljifoj:t', To;sf] JofVof / lgisif{ zf]wstf{sf lghL x'g h;n] Knfg g]kfnsf] ljrf/nfO{ s'g} klg k|sf/n] k|ltljlDat ub{}gg . o; ;fdu|Ldf ;dfj]z ul/Psf tYofªssf] z'4tfsf] k|Tofe"lt Knfg g]kfnn] ub}{g . yk hfgsf/Lsf nflu zf]wstf{ jf Knfg g]kfn;Fu ;Dks{ ug{ ;lsG5 .
  • 3. k|fSsyg ljBfno ;fgf afnaflnsfsf nflu bf];|f] 3/ xf] . oBlk, ha;Dd afnaflnsfn] eo/lxt jftfj/0fdf lzIff k|fKt ug{ kfpg] cfkmgf] clwsf/sf] pkef]u ug{ kfpFb}gg ta;Dd ljBfnon] bf];|f] 3/sf] e"ldsf lgjf{x ug{ ;Sb}g . k|fs[lts sf/0faf6 x'g] k|sf]kåf/f pTkGg ljkb xf]; jf dfgjLo sf/0faf6 x'g] 36gfaf6, ljkbsf] ;jf{lws hf]lvddf afnaflnsf g} /x]sf x'G5g . cem cNkljsl;t d'n'sx¿df ;'/lIft ljBfno tyf u'0f:t/Lo lzIffnfO{ ;'lglZrt ug]{ sfo{ g} r'gf}tLk"0f{ /x]sf] 5 . o; ;d:ofaf6 g]kfn klg cnu /x]sf] 5}g . oxL b[lisf]0fsf cfwf/df ljBfno ;'/lIft / Go"gtd ;'ljwfo'Qm x'g'kg]{ oyfy{nfO{ b[li6ut u/L a[xQ/ ljBfno ;'/Iff 9fFrfsf] ljZjJofkL cjwf/0ffcg'?k of] ;Gbe{ ;fdu|L tof/ ul/Psf] 5 . k|:t't ;Gbe{;fdu|L g]kfndf /x]sf ljkbhGo hf]lvd / To;af6 k/]sf] k|efj, afnaflnsfsf] c6'6 ¿kdf lzIff k|fKt ug{ kfpg] clwsf/nfO{ ;d]t b[li6ut u/L tof/ kfl/Psf] 5 . of] ;Gbe{;fdu|Lsf] tof/Lsf] k|d'v cfwf/sf ¿kdf ;/sf/åf/f sfof{Gjogdf NofOPsf] ljBfno ;'wf/ sfo{qmd, Knfg g]kfnn] ;~rfng ul//x]sf] ;'/lIft ljBfno kl/of]hgf / lzIff If]qdf sfo{/t ;+:yfx¿sf] l;sfO /x]sf] 5 . o; ;Gbe{;fdu|Ln] g]kfnsf] ;Gbe{df ;'/lIft ljBfnosf Go"gtd cfwf/ tof/ ug]{ k|of; u/]sf] 5 . ljz]ifu/L Xof]uf] sfo{;+/rgf @))%–@)!%, ljkb hf]lvd /fli6«o /0fgLlt, @)^^ / ljkb tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ng;DaGwL pknAw ;"rgf, ljBfnodf eO/x]sf c;n cEof;nfO{ ;d]t cfwf/ dfg]/ of] ;fdu|L tof/ ePsf] 5 . ax"ljkbsf] hf]lvddf /x]sf] g]kfnsf] ;Gbe{df ;'/lIft ljBfnosf Go"gtd cfwf/ tof/ ug{ of] ;Gbe{;fdu|L pkof]uL x'g] ljZjf; ul/Psf] 5 . tyflk, k|:t't ;Gbe{ ;dfu|LnfO{ Knfg g]kfnn] k/LIf0fsf ¿kdf k|sfzg u/]sf] 5 . o; qmddf ;'/lIft ljBfnosf nflu ;/sf/åf/f hf/L ePsf jf x'g] gLltlgb]{zgnfO{ ;d]t b[li6ut u/L cfufdL ;dodf k"0f{tf lbOg]5 . o; ;fdu|Lsf] tof/Ldf k|fljlws ;xof]u pknAw u/fpg] 8f= w|'j uf}tdnufot ;fdu|Lsf] tof/Lsf qmddf ;xof]u ug]{ lzIff dGqfno;Da4 clwsf/Lx¿ 8f= /f]hgfy kf08], lzIff ljefusf >L emKk/ l;+x ljZjsdf{nufot lj1x¿, lhNnf lzIff sfof{{no dsjfgk'/, ljBfno, lzIfs, cleefjs tyf ljBfyL{x¿, ;d'bfosf ;b:ox¿ / g]kfnL efiff ;Dkfbgdf ;xof]uL Osf]–g]kfnsf cWoIf >L /fdrGb| Gof}kfg]k|lt xflb{s cfef/ JoQm ub{5 . Knfg g]kfn /fli6«o sfof{no ;'/lIft ljBfno kl/of]hgf
  • 4.
  • 5. ;+lIfKt zAbfjnL ;LaLcf] (CBO) ;d'bfodf cfwfl/t ;+:yf ;L;LP (CCA) hnjfo' kl/jt{g cg's"ng 8Lcf]O (DOE) lzIff ljefu 8LOcf] (DEO) lhNnf lzIff sfof{no 8Lcf/cf/ (DRR) ljkb hf]lvd Go"gLs/0f hLPncf]Pkm (GLOF) lxdtfn ljikmf]6af6 pTkGg af9L PreLcf/;LP (HVRCA) k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf n]vfhf]vf PghLcf] (NGO) u}/;/sf/L ;+:yf kL6LP (PTA) cleefjs–lzIfs ;ª3 P;8LPd;L (SDMC) ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt P;8LPdkL (SDMP) ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf P;Pd;L (SMC) ljBfno Joj:yfkg ;ldlt
  • 6. ljifo;"rL ;'/lIft ljBfno ;Gbe{;fdu|Lsf ;DaGwdf s= ;'/lIft ljBfno ;Gbe{;fdu|L s] xf] <============================================ !! v= of] ;fdu|Lsf] k|of]hg s] xf] <========================================================= !! u= k|:t't ;fdu|Lsf] s;/L k|of]u ug]{ <================================================= !! 3= ;Gbe{ ;fdu|L s–s;sf nflu xf] < ================================================ !@ ª= of] ;fdu|L s;/L tof/ ul/of] < ===================================================== !@ ;'/lIft ljBfno ;Gbe{;fdu|L M ;+/rgfTds :j?k != k[i7e"ld !=! ;'/lIft Bfno========================================================================== !# !=@ ;'/lIft ljBfno cleofgsf] cf}lrTo =========================================== !# !=# g]kfndf k|fs[lts k|sf]ksf] cj:yf=============================================== !& @= ;'/lIft ljBfnosf cfwf/:De================================================================= !& @=! cfwf/:tDe ! M ;'/lIft ljBfno ;'ljwfx¿======================================= !* @=!=! ;'/lIft :yn 5gf]6================================================================= !* @=!=@ ;+/rgfut tyf u}/;+/rgfut nf]vfhf]vf==================================== @) @=@ cfwf/:tDe @ M ljBfno ljkb Joj:yfkg ======================================== @^ @=@=! ;dfj]zL ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt u7g ========================== @& @=@=@ ljleGg sfo{bnx¿ u7g ======================================================== #$ @=@=# ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf ============================================= #% @=@=$ ;~rf/ ;+oGqsf] ljsf; ug]{ =================================================== #( @=@=% ;r]tgf clej[l4sf nflu ljBfnodf cfwfl/t ljkb k"jf{Eof; -l8«n_ ;~rfng ==================================================================== $) @=# cfwf/:tDe # M hf]lvd Go"gLs/0f lzIff =========================================== $! @=#=! cf}krfl/s tyf cgf{krfl/s lzIffdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ng ;dfof]hg ug]{ ================================== $! @=#=@ lzIfs tflnd kf7Øqmddf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ljifo ;dfj]z ug]{====================================== $@
  • 7. @=#=# ;/f]sf/jfnfx¿sf] Ifdtf clej[l4 ============================================ $# @=#=$ ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ;jfnnfO{ ;Daf]wg ug]{ z}lIfs ;fdu|L tof/ ug]{ ======================= $# @=#=% lzIffsf] clwsf/ ;'lglZrt ug]{ ================================================ $$ @=#=^ ;'/lIft ljBfno cleofg;DaGwL ;DefJo r'gf}tL tyf cj/f]w x6fpg] ================================================================================ $% cg';"rLx¿ M cg';"rL ! M g]kfndf ;'/lIft ljBfno;DaGwL kxnx¿ -;g !(** – @)!@_===== $& cg';"rL @ M cfwf/e"t ;'/lIft ljBfno dfkb08 ========================================= %! cg";"rL # MljleGg sfo{bnsf] e"ldsf tyf bfloTj ===================================== %! cg';"rL $ M ljkb pTyfgzLn ljBfnosf dfkg -:jd"Nofªsg kmf/fd_ =========== %# cg';"rL % M g]kfnsf k|d'v k|sf]kx¿========================================================= ^) cg';"rL ^ M ;+/rgfut n]vfhf]vfsf nflu ;fdfGo ;'emfjx¿ ======================== &) cg';"rL & M x'/Latf;, cfuf], af9L / e"sDkLo c;/af6 ;'/lIft /xg df}h'bf ljBfno ejgsf] k|anLs/0f cfjZostf n]vfhf]vf k/LIf0f ;"rL === &%
  • 8.
  • 9. 9 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn ;'/lIft ljBfno ;Gbe{;fdu|Lsf ;DaGwdf s= ;'/lIft ljBfno ;|Gbe{ ;fdu|L -Toolkit_ s] xf] < ;'/lIft ljBfnosf] ljsf;sf nflu cfjZos kg]{ n]vfhf]vf, cg'udg tyf d"Nofªsg ug]{ sfo{df ;+nUg JolQmx¿sf nflu ;Gbe{sf] ¿kdf ;xof]uL xf]; eGg] cfzon] tof/ ul/Psf] ;fdu|L g} ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L xf] . o;n] ;'/lIft ljBfnosf] tLg cfwf/:tDenfO{ k|:t't u5{, tL x'g !_ ;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf nflu cfjZos k"jf{wf/x¿, @_ ljBfno ljkb Joj:yfkg, / #_ hf]lvd Go"gLs/0f lZfIff . k|:t't ;fdu|L ;'/lIft ljBfnosf] of]hgf tyf of]hgfsf] 9fFrf tof/ ug{;d]t pkof]uL 5 . ;'/lIft ljBfno sfo{qmd / kl/of]hgf sfof{Gjogsf qmddf k|Kt ePsf c;n cEof; / l;sfOnfO{ ;dfj]z ug{ o; ;fdu|LnfO{ lgoldt ¿kdf kl/dfh{g ug'{kg]{ x'G5 . v= of] ;Gbe{ ;fdu|Lsf] k|of]hg s] xf] < cGt/f{li6«o ¿kdf ljsl;t a[xQ/ ljBfno ;'/Iff 9fFrfdf cfwfl/t eP/ tof/ ul/Psf] o; ;fdu|Ln] ;'/lIft ljBfno;DaGwL ;/n, ;+lIfKt / ;';ªut hfgsf/L k|bfg u5{ . o;n] ;DalGwt ;/f]sf/jfnfx¿df ljBfno ljkb Joj:yfkgsf] cjwf/0ff :ki6 kf5{ . ljBfnodf kg{;Sg] ;DefJo k|sf]k / To;af6 pTkGg x'g] ljkbsf] n]vfhf]vf ug{, ljkb k|ltsfo{sf nflu pknAw ;|f]tx¿sf] klxrfg ug{, ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ug{ / ljBfno ljkb Joj:yfkgnfO{ k|efjsf/L Pj+ ;'b[9 agfpg] ;Gbe{df o; ;fdu|Ln] ljleGg pkfox¿ cjnDag ug{ ;xof]u u5{ . u= k|:t't ;fdu|Lsf] k|of]u s;/L ug]{ < ljBfno ;'/Iffsf ;jfndf 5l/tf] ;Gbe{ ;fdu|Lsf ¿kdf k|of]u ug{ ;lsof]; eg]/ k|:t't ;fdu|L tof/ ul/Psf] xf] . k|of]ustf{n] o;nfO{ cfkmgf] :yfgLo kl/j]z cg's"n u|x0f / pkof]u ug{ ;S5g . o; ;fdu|Ln] ;/n ljlw / tl/sfx¿ k|of]u u/L ljBfnonfO{ s;/L
  • 10. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 10 ;'/lIft agfpg] eGg]af/] Jofjxfl/s pkfox¿ ;'emfpF5 . 3= ;Gbe{;fdu|L s–s;sf nflu xf] < k|:t't ;fdu|LnfO{ z}lIfs of]hgfsf/, gLltlgdf{tf, sfo{qmd lgdf{tfsf ;fy} dfgjLo ;xfotf k|bfos / ;'/lIft ljBfnocg'¿ksf] ljZjJofkL lzIffsf kIfw/x¿sf nflu l;kmfl/; ul/G5 . To;}u/L ljkb pTyfgzLn ljBfno lgdf{0fsf cg'ofoLx¿sf nflu of] ;fdu|L cem pkof]uL x'g]5 . o; ;fdu|Laf6 nfe lng;Sg] nlIft ju{x¿ b]xfoadf]lhd 5g M • ;fd'bflos tyf lghL ljBfno Joj:yfkg ;ldlt, • cleefjs lzIfs ;ª3, • lzIfs tyf ljBfnosf sd{rf/L, • ljBfyL{, afnaflnsf tyf o'jf, • :yfgLo lgsfo -ufpF ljsf; ;ldlt, gu/kflnsf / lhNnf ljsf; ;ldlt_, • ;|f]t s]Gb|, lhNnf lzIff sfof{no, • ljBfno ejgsf] vfsflrq (Design), nfut cg'dfg / lgdf{0fdf ;+nUg k|fljlws, • u}/;/sf/L ;+:yf / ;d'bfodf cfwfl/t ;+:yf, • ljBfnonfO{ ;'/lIft agfpg] sfo{df ¿lr /fVg] ;a} JolQm, / • ;'/lIft ljBfno;Da4 cg';Gwfgdf ;+nUg ;+:yf tyf JolQm . ª= of] ;fdu|L s;/L tof/ ul/of] < lzIff;Fu;/f]sf//fVg]JolQmx¿;Fua[xttyf;"Idb'j}:t/df k/fdz{ u/L of] ;fdu|L tof/ kfl/Psf] 5 . /fli6«o tyf lhNnf txdf a[xt / :yfgLo txdf ;'Id ¿kdf k/fdz{ ul/of] . /fli6«o txdf lzIff ljefu, lzIff If]qdf sfo{/t lgsfox¿, cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿sf] u7aGwgcGtu{t ljkb Joj:yfkg sfo{bnsf ;b:ox¿ / z}lIfs If]qsf k]zfsdL{x¿;Fu k/fdz{ ul/Psf] lyof] . lhNnf txdf lhNnf lzIff clwsf/L, ;|f]t s]Gb| k|d'v / lzIff If]qdf sfo{/t u}/;/sf/L ;+:yf tyf ;d'bflos ;+:yfsf ;b:ox¿;Fu k/fdz{ ul/Psf] lyof] . :yfgLo txdf ljBfno k|zf;s, ljBfno Joj:yfkg ;ldlt, cleefjs lzIfs ;ª3, lzIfs tyf ljBfyL{x¿;Fu z[ªvnfa4 5nkmnx¿ ul/Psf lyP . k|:t't ;fdu|LnfO{ dsjfgk'/ lhNnfsf] Ps ljBfnodf k/LIf0f u/L ;f] qmddf cfPsf ljleGg ;/f]sf/jfnfx¿sf] ljrf/ / rf;f]nfO{ qmlds ¿kdf ;dfj]z u/L k|of]ufTds agfpg k|of; ul/Psf] 5 .
  • 11. 11 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L M ;+/rgfTds :j¿k != k[i7e"ld !=! ;'/lIft ljBfno ljkbhGo hf]lvd gePsf] If]qdf cjl:yt jf ljkbsf] ;fdgf ug{;Sg]u/L lgdf{0f ul/Psf] ljBfnonfO{ g} ;'/lIft ljBfno elgG5 . ;'/lIft ljBfno ljkb / cGo sf/0faf6 x'g] Ifltaf6 ;'/lIft x'G5 . olb ljBfno Ifltu|:t eOxfNof] eg] klg ;DalGwt æljBfno Joj:yfkg ;ldltÆ / æcleefjs lzIfs ;ª3Æ To:tf] ;d:ofsf] ;fdgf ug{ ;Ifd x'G5g . !=@ ;'/lIft ljBfno cleofgsf] cf}lrTo ;'/lIft ljBfno cleofgsf] cf}lrTonfO{ lgDg kl/R5]bx¿n] k|i6 kf5{g M s_ ljkbn] afnaflnsfnfO{ 3fOt] agfp“5 / pgLx¿sf] d[To'b/ a9fp“5 ljBfno;Fu ljkbsf] ;fdgf Ifdtf sdhf]/ eP ljkbdf k/]/ ljBfyL{sf] d[To'b/ a9g] ;Defjgf /xG5 . ljkbn] ljZjsf nfvf}+ afnaflnsfnfO{ 3fOt] agfpF5, ljkbsf sf/0f pgLx¿nfO{ rf]6k6s nfU5 h'g pgLx¿sf] hLjge/ klg /xg ;S5 . cem ljBfnox¿df x'g] afnaflnsf tyf lzIfsx¿sf] d[To'n] kl/jf/, ;d'bfo tyf /fi6«df g} ck'/0fLo Iflt k'¥ofpF5 .1 cWoog pd]/ ;d"xsf afnaflnsfx¿n] %) k|ltzt ;do ljBfnodf g} latfpg'kg]{ oyfy{ eP klg k|foM ljBfnox¿ ljkb pTyfgzLn x'g]u/L lgdf{0f jf dd{t;Def/ ul/Psf x'Fb}gg . ljkb k|lt/f]wL ljBfno ejgx¿sf] b'O{ k|d'v pkof]lutf b]lvG5 . klxnf], ljkbsf] ;dodf ejg Iflt eP/ ToxfFleq /x]sf dflg;dfly v:g] / 3fOt] x'g] ;DefjgfnfO{ 36fpF5 . bf];|f], ljkbsf] ;dodf cf>o:yn / ljkbkZrft /fxts]Gb|sf] nflu 7fpF pknAw u/fpF5 . ljBfno ejgx¿ bl/nf] ;fdflhs d"No :yfkgf ug{] pTs[i6 :yn x'g h;n] ;a} txdf ;'/Iff tyf pTyfgzLn ;+:s[ltsf] ljsf;sf nflu 1fg, gjLgtf / lzIffnfO{ k|of]u ug]{ dxTjk"0f{ d~rsf ¿kdf sfd u5{g . ;'/lIft ljBfno ejgn] hLjgnfO{ ;'/lIft 1 o"PgcfO{P;8Lcf/, OgL tyf hLPkm8Lcf/cf/ M ;'/lIft ljBfno lgdf{0f;DaGwL dfu{bz{g l6kf]6 .
  • 12. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 12 /fVg'sf ;fy} afnaflnsf, lzIfs / sd{rf/LnfO{ rf]6k6s nfUgaf6 arfpF5 . afnaflnsf / o'jfdf ljkbn] 7"nf] k|efj kf5{ . cem pgLx¿sf] zf/Ll/s / af}l4s Ifdtf ljsf; ug]{ z}lIfs ;+:yfdf ljkbsf] k|efjn] pgLx¿sf] efjL hLjgdf gs/fTds c;/ k5{ . ljkbsf] k|j[lQ / hnjfo' kl/jt{gsf ;DefJo kl/0ffd;DaGwL ul/Psf kl5Nnf cWoogx¿n] klg x/]s jif{ k|fs[lts k|sf]k;Fu ;Da4 ljkbaf6 dfq !& s/f]8 %) nfv afnaflnsf k|efljt x'g;Sg] b]vfPsf] 5 .2 ljZje/ k|fylds tyf dfWolds ljBfnox¿dfsl/a!ca{@)s/f]8afnaflnsfegf{x'G5g h;dWo] *& s/f]8 %) nfv afnaflnsf pRr e"sDkLo hf]lvdo'Qm If]qdf /xG5g eg] s/f]8f}F afnaflnsf lgoldt cfpg] af9L, klx/f], x'/Latf;, ;d'b|L cfFwL / cfuf]af6 pTkGg ljkbsf] ;fdgf ug{ afWo x'G5g . v= ljBfno ejgx¿ cfktsfndf cf>o:ynsf ¿kdf k|of]u ul/G5g ljkbaf6 pTkGg cfktsfndf lj:yflkt x'g] 7"nf] ;ªVofsf dflg;nfO{ /fVg ljBfnox¿nfO{ cf>o:ynsf ¿kdf k|of]u ul/G5 . sIffsf]7fx¿ a:g] / vfg] 7fpFdf kl/0ft x'Fbf lgoldt sIff ;~rfngdf cj/f]w cfpF5 . /fxt Joj:yfkgdfkm{t lj:yflktx¿nfO{ csf]{ 7fpFdf g;f/];Dd ;'/lIft c:yfoL cfjf;sf ¿kdf ljBfnon] sfd ug{ ;Sg' ;sf/fTds kIf eP klg clwsf+z ljBfnox¿ cfktsfnLg cf>o / cWoog b'j} k|of]hgdf cfpg;Sg] u/L agfOPsf x'Fb}gg h;n] cGttM lzIffdf gsf/fTds c;/ kf5{ . cfktsfndf afnaflnsfsf] lzIff ;'/lIft ug'{sf] cy{ ljkb pTyfgzLn x'g / cfkmgf] Pj+ ;d'bfosf] /Iff ug{ cfjZos hLjg/Ifs tyf hLjga4{s (life saving and life enhancing) ;Lk Pj+ hfgsf/Ldf pgLx¿sf] kx'Fr 5 eGg] xf] .3 hf]lvd / ;ªs6f;Ggtf ljBfnoleq dfq xf]Og, afnaflnsf a;f]af; ug]{ :yfg / ljBfno cfpg]–hfg] dfu{df klg x'G5g . ;'/lIft dfu{sf] cefj x'g', klx/f] tyf af9Ln] dfu{ cj¿4 ug'{h:tf sf/0fn] x/]s jif{ jiff{ofddf ljBfyL{x¿sf] k9fOdf afwf pTkGg x'G5 . 2 of] cfFsng /]8qm; cGt/f{li6«o dxf;ª3 / /]8lqm;]G6 ;f];fO6Låf/f k|sflzt æljZj ljkb k|ltj]bg, @))^Æ sf] tYofªsdf cfwfl/t 5 . 3 http://www.ineesite.org/uploads/files/resources/doc_1_n}lËs ;dfgtf– afnaflnsf tyf dlxnfsf] lzIff= kL8LPkm .
  • 13. 13 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn u= ljkbn] aLr}df ljBfno TofUg] b/ pRr agfpg'sf ;fy} lzIffsf] u'0f:t/df k|efj kf5{ . ljkbsf k|d'v kl/0ffd jf k|efjdWo]] afnaflnsfsf] lzIffdf kg]{ k|efj dxTjk"0f{ ;jfn xf] . xfn;Ddsf cEof;n] klg ljkbkZrftsf] klxnf] sfo{ ljBfno aGb ug'{ b]vfPsf] 5 .4 ljBfnosf] lgoldt ultljlwdf cj/f]w cfpFbf afnaflnsfsf] zf/Ll/s ;'/Iff / dgf]j}1flgs :jf:Yo b'j} hf]lvddf k5{  . ljkbaf6 JolQmut ¿kdf x'g] Ifltn] dfq xf]Og, lzIffdf x'g] cj/f]wn] klg :yfgLo ;d'bfosf] ;d[l4 a[xt ¿kdf vl:sg] x'Fbf afnaflnsfsf] lxt tyf eljiodfly g} bL3{sfnLg c;/ k5{ . ha ljkbaf6 afnaflnsfsf] lzIffdf afwf pTkGg x'G5, pgLx¿ :yfoL ¿k d} ljBfnoaf6 aflx/ /xg'kg]{ ;Defjgf a95 .5 Affnaflnsf ;dfhsf] ;a}eGbf a9L ;ªs6f;Gg ju{ x'g / ljkb sf] df/df pgLx¿ g} a9L kb{5g . afnaflnsfx¿ nfdf] ;do;Dd ljBfnoaf6aflx//xg'kbf{k9fO5f]8g]]]qmda95  .o;sf]bL3{sfnLg k|efj yk lzIff k|flKtdf dfq xf]Og, /f]huf/L / cGo cj;/df klg k5{ . x/]s k6s ljkb cfpFbf 7"nf] ;ªVofdf ljBfyL{x¿ ljBfnoaf6 aflxl/G5g . ljkbaf6 kl/jf/sf] hLljsf]kfh{gdf x'g] Iflt / cGo kfl/jfl/s sf/0fn] ubf{ clwsf+z ljBfyL{ slxNo} ljBfno kmls{+b}gg . ljkbkZrft klg afnaflnsfdf ljleGg k|sf/sf hf] lvd pTkGg x'G5 . d[To', zf/Ll/s czQmtf / rf]6k6ssf ;jfndf pgLx¿ sd ;'/lIft x'G5g, pgLx¿n] 6'x'/f]kg / ul/aLsf] ;fdgf ug'{k5{ , z}lIfs cj;/af6 k"0f{¿kn] jl~rt x'g'kg]{ cj:yf cfpg ;S5 . ljutsf cg'ej tyf k|df0fn] klg z}lIfs If]q cGo If]qeGbf sd k|efljt gx'g] b]lvG5 . ljkbsf sf/0f ljBfnosf k"jf{wf/ Iflt x'Fbf lzIffsf] u'0f:t/df klg k|ToIf k|efj k5{ . 3= ljkbn] afnaflnsfnfO{ cfwf/e"t clwsf/ k|flKtaf6 jl~rt u5{ ljkbn] afnaflnsfnfO{ cfwf/e"t ;]jf k|flKtaf6 jl~rt ug{ ;S5, pgLx¿sf] df}lns clwsf/ s'l07t ug{ ;S5 . ;'/lIft z}lIfs cj;/x¿n] ljz]ifu/L aflnsfx¿nfO{ zf]if0f tyf xflgaf6 ;'/Iff u5{ / ljkbsf] ;dodf ;fdfGo cj:yfsf] cg'e"lt u/fpg ;S5 .6 4 o'lg;]km tyf Knfg OG6/g];gn -@)!!_ hnjfo' kl/jt{gsf nflu ckgfOg] afns]lGb|t k4ltsf nfe . 5 n]lj;, Pd / nsxL8, Pd -@))^_ cIfDo cg'kl:ylt M cem} klg ^ s/f]8 aflnsf ljBfnodf lsg 5}gg / o; ;DaGwdf s] ug]{ . ljZj ljsf; s]Gb| Pg jfg{/, c~h' dNxf]qf / Pln;g Dofsuf]gfUnsf] aflnsf lzIff, ;zQmLs/0f tyf jo:sfj:yfdf ¿kdGt/0f M ;femf Ph]G8f df p4[t . dlxnf cg';Gwfg cGt/f{li6«o s]Gb| . 6 http://www.savethechildren.org.uk/sites/default/files/images/ lzIff kv{g ;Sb}g=kL8LPkm .
  • 14. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 14 lzIff If]qn] ljkbhGo r'gf}tLnfO{ ;Daf]wg ug{ / k|sf]knfO{ ljkbdf ?kfGt/0f x'gaf6 /f]Sg dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x ug{;S5  . lZfIffn] ljkbaf6 ;'/lIft / tof/L /xg] hLjg/Ifs hfgsf/L lbG5 h;n] hLjg/If0f ;Lk / ;fdgf ;+oGqnfO{ ;'b[9 agfpF5 . ljkb k|efljt afnaflnsfdf ;fdfGo cj:yf dx;'; u/fpg / cfktsfndf cg'e"lt x'g] dgf];fdflhs tgfjnfO{ Go"g ug{ z}lIfs lg/Gt/tf cfjZos 5 . afnfaflnsfsf] lzIff k|flKtsf] clwsf/ k"/f ug{ ;'/lIft l;sfOsf] jftfj/0f clgjfo{ x'g'k5{ . ª= afnaflnsf ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf pTs[i6 ;+jfxs x'g ljkbsf ;Gbe{df afnaflnsf ;a}eGbf a9L ;ªs6f;Gg ju{ t x'g g} t/ ljkb pTyfgzLn jftfj/0f lgdf{0f ug]{ pTs[i6 ;+jfxs klg x'g . afnaflnsf cfkm" / cfpFbf] k':tfnfO{ ;'/lIft agfpg] gofF 1fgk|lt w]/} u|x0fzLn x'G5g . pgLx¿ cfˆgf] 3/kl/jf/ / ;d'bfodf ljkbsf] ;fdgf tyf hLjg /Iffljlwsf] k|jfxsf nflu 1fg k|a4{g tyf k}/jLstf{ / pTk|]/s x'g . ljkb af/] cfkmgf] kl/jf/, ;dfh / ljBffnonfO{ k|efjsf/L ¿kdf ;r]t u/fpg ;Sg] kl/jt{gsf ;+jfxs x'g . afnaflnsfsf] ;xeflutf u/fP/ ljBfno k|zf;gn] ;'/lIft jftfj/0f / ;'/lIft ;+:s[lt lgdf{0f ug{ g]t[TjbfoL e"ldsf lgjf{x ug{ ;S5g . ;d'bfodf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f;DaGwL ;r]tgf km}nfpg ;'/lIft ljBfno Ps k|efjsf/L dfWod xf] . l;sfOsf] s]Gb|sf] ¿kdf sfd ug{, ;d'bfonfO{ k|efjsf/L ¿kdf k|ljlw x:tfGt/0f ug{ / ljkb pTyfgzLn ;dfhsf] ljsf;df ;3fpg ljBfnox¿sf] e"ldsf dxTjk"0f{ x'G5 . k'/fgf ljBfnosf] k|anLs/0f / gofF lgdf{0f x'g] ejgdf ;'/lIft pkfox¿sf] cjnDagdf hf]8 lbFb} ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf nflu ;'/lIft ejgsf] cfjZostf / dxTjaf/] ;d'bfodf ;Gb]z km}nfpg afnaflnsfsf] e"ldsf dxTjk"0f{ x'G5 . r= cGt/f{li6«o lgsfox¿sf] d'Vo Ph]G8f k'/fgf ljBfnosf] :t/f]Gglt u/L ;'/lIft agfpg' / ljkbsf ;dodf ;'/lIft /xg] gofF ljBfno ejg lgdf{0f ug'{ s'g} klg /fi6«sf] bL3{sfnLg of]hgfsf] cleGg cªu x'g'k5{ . cGt/f{li6«o ;d'bfon] ;'/lIft ljBfno cleofgsf] nflu bjfa lbFb} cfPsf] 5 . ljkbsf] cfj[lQ a9]sf] / o;sf] k|lts"n k|efj ljBfnodf w]/} b]lvg yfn]kl5 vf;u/L ;g
  • 15. 15 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn @))) otf of] cleofg cl3 a9fOPsf] xf] . lzIff If]qn] k|sf]knfO{ ljkb x'gaf6 /f]Sg pNn]Vo of]ubfg ug]{ s'/fdf ;a} lgsfox¿ ;xdt 5g . tflnsf @ df ;'/lIft ljBfno cleofg;DaGwL k|d'v kxnx¿nfO{ ;doqmdcg';f/ k|:t't ul/Psf] 5 . !=# g]kfndf k|fs[lts k|sf]ksf] cj:yf ljZjel/ g} a9bf] cfj[lQ, r/d df};dL 36gf / clglZrttf;lxt ljkb sf 36gf eO/x]sf 5g .7 hnjfo' kl/jt{g;Fu ;DalGwt ;ªs6nufot k|fs[lts tyf dfgjLo sf/0faf6 l;lh{t k|sf]kaf6 x'g] ljkbx¿n] g]kfndf dfgjLo tyf ljsf;hGo r'gf} tL l;h{gf u5{g . ljkb g]kfnsf nflu gf}nf] xf]Og . oxfFsf] ;+j]bgzLn ef}ule{s agf]6 / le/fnf] ef}uf]lns ;+/rgfn] o; /fi6«nfO{ ljZjsf] aL;f}F clt ljkbf]Gd'v d'n's agfPsf] 5 . g]kfn hnjfo' kl/jt{g, e"sDk, af9L tyf klx/f]sf ljkbsf] ;Gbe{df ljZjdf qmdzM rf}yf], P3f/f}F / tL;f}F :yfgdf kb{5 . g]kfn af9L, klx/f], e"sDk, cfunfuL, cl;gf, x'/Latf;, v8]/L, r6Øfª, lxdtfn ljikmf]6gaf6 pTkGg af9L, lxdklx/f] / dxfdf/Lh:tf ax'k|sf]k b[li6sf]0fn] ;ªs6f;Gg 5 . b]zsf] a9bf] hg3gTj, pRr jftfj/0fLo x|f;, sdhf]/ e"–agf]6, Jofks ul/aL, ejg -cfjf; tyf ljBfno_ lgdf{0f ;+lxtf sfof{Gjogsf] cefj / cfktsfnLg k"j{tof/Lsf] ckof{Kttf cflbn] ljkbaf6 x'g] Ifltsf] dfqf a9fpF5g . sdhf]/ ¿kdf lgdf{0f ePsf] ljBfno ejg k|fs[lts ljkbsf] kl/0fltaf6 afnaflnsfsf] ;'/Iff ug{ c;kmn x'G5g . @= ;'/lIft ljBfnosf cfwf/:tDe8 ;'/lIft ljBfno k4ltsf tLg d'Vo cfwf/:tDe 5g M -s_ ;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf 7 ;g @)!@ df Knfgn] #^ j6f ljkb tyf cfktsfndf cfkmgf] bfloTj lgjf{x u¥of] / ljkb hf]lvd cNkLs/0fdf ^ s/f]8 o'/f] vr{ u¥of] -Knfg OG6/g];gn jflif{s ;dLIff @)!@_ . Knfg ;g @))) b]lv ljkbaf6 k|efljt clwsf+z d'n'sx¿ / !) hnjfo'hGo hf]lvdf]Gd'v d'n'sdWo] * d'n'sdf sfd ub}{cfPsf] 5 . -Dofknqmkm6 hnjfo' kl/jt{g ;ªs6f;Ggtf ;"rsfÍ @)!!_ . 8 Knfg OG6/g];gnsf] b[li6sf]0fdf ;'/lIft ljBfno k4ltsf tLg cfwf/:tDe x'g'k5{ M-s_ ;'/lIft ljBfno ;'ljwfx¿, -v_ ljBfno ljkb Joj:yfkg, / -u_ hf]lvd Go"gLs/0f lzIff .
  • 16. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 16 k"jf{wf/x¿, -v_ ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf, / -u_ hf]lvd Go"gLs/0f lzIff . ;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf k"jf{wf/x¿df ;'/lIft :yn 5gf]6, k|f¿k lrq0f, lgdf{0f tyf dd{t;Def/ kb{5g eg] oL k"jf{wf/x¿df ;'/lIft Pj+ lg/Gt/ kx'Fr kb{5g .9 ljBfno ljkb Joj:yfkgn] cGt/f{li6«o dfkb08cg'¿k ;'/lIft l;sfOsf] jftfj/0f tof/ ug{ / z}lIfs lg/Gt/tfsf] of]hgf agfpg ul/g] Joj:yfksLo sfo{nfO{ ;d]65 .10 hf]lvd Go"gLs/0f lzIffn] pTyfgzLn ;d'bfo / ;'/lIft ;+:s[ltsf] ljsf; ug{ lgoldt z}lIfs kf7Øqmd tyf lzIfs k|lzIf0fsf kf7of+zdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg"s"ngsf ljifo ;+nUg u/fpg'kg]{ s'/fnfO{ ;fd]n u5{ -lrq g+ ! x]g'{xf];_ .11 @=! cfwf/:tDe ! M ;'/lIft ljBfno ;'ljwfx¿ ;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf k"jf{wf/x¿df k|sf]k tyf ;ª6f;Ggtf n]vfhf]vf u/L 5gf]6 ul/g] ;'/lIft :yfgÙ ejglgdf{0f ;+lxtf tyf dfkb08cg'¿k ljkb pTyfgzLn k|f¿k lrq0fÙ ejglgdf{0f, ;'kl/j]If0f, cg'udg, lg/LIf0f / k|df0fLs/0fsf nflu tflnddfkm{t Ifdtf clej[l4Ù z}lIfs ef}lts ;+/rgfsf] k|anLs/0f, ;'ljwfx¿df ;'/lIft kxF'r -vf;u/L ckfªutf ePsf JolQmx¿sf]_ kb{5g . oL cfjZos tTjx¿ tflndk|fKt OlGhlgo/, lgdf{0f Joj;foL, ljBfno Joj:yfkg ;ldlt / cleefjs– lzIfs ;ª3sf ;b:ox¿, lhNnf lzIff sfof{nob]lv lzIffljefu;Ddsf gLltlgdf{tfx¿sf] ;+nUgtfdfkm{t k"/f ul/g'k5{ . lrq !M ;'/lIft ljBfno 9f“rfsf] k|jfx lrq cfwf/:tDe !_ ;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf k"jf{wf/ x¿Ù cfwf/:tDe @_ ljBfno ljkb Joj:yfkgÙ cfwf/:tDe # _hf]lvd Go"gLs/0f lzIff ljBfno ;'ljwfsf k"jf{wf/x¿sf] ;'/Iff ;'lglZrt ug{ r/0fa4 lgb]{lzsf tnlbOPsf] 5 . -lj:t[t ljj/0fsf nflu cg';"rL @ x]/f}F _. @=!=! ;'/lIft :yn 5gf]6 s'g} klg ljBfno ;'/lIft x'g ;f] ljBfno ;'/lIft :yfgdf x'g'k5{ . ;'/lIft :yfgdf /x]sf ljBfnox¿ ax'k|sf]kx¿sf] ;fdgf ug{ a9L ;Ifd x'G5 . k|d'v k|sf]kx¿sf sf/0f pTkGg 9 a[xt ljBfno ;'/Iff 9fFrf, dfr{ @)!# . 10 a[xt ljBfno ;'/Iff 9fFrf, dfr{ @)!# . 11 a[xt ljBfno ;'/Iff 9fFrf, dfr{ @)!# . lrq ! M ;'/lIft ljBfno 9fFrfsf] k|jfx j[Qlrq
  • 17. 17 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn x'g;Sg] yk k|sf]kx¿sf] klxrfg ug{ ljBfno:yfkgfug]{7fpFsf];fjwfgLk"j{s n]vfhf]vf ul/g'k5{ . h:t}M k|d'v k|sf] k e"sDksf sf/0f ejgleqsf a:t'x¿ v:g] / ejg k"/} 9lNsg]h:tf yk k|sf]k pTkGg x'G5g . g]kfndf afn–aflnsfsf] k9fOdf Wofg s]lGb|t u/fpg PsfGt:yndf ljBfno lgdf{0f ug'{k5{ eGg] unt hgljZjf; 5 . g]kfndf clwsf+z ljBfnox¿ gbLsflsgf/, le/fnf] hldgsf] km]bL, klx/f] hfg;Sg] 8fF8fsf] 5]p / bftfåf/f k|bfg ul/Psf] jf ;/sf/åf/f 5'6ofOPsf] Go"g u'0f:t/sf] ;fj{hlgs hUufdf ag]sf x'G5g . :yfgljz]ifdf cfOkg]{ k|sf]kn] ljBfnosf] ef}lts tyf u}/ef}lts ;ªs6f;Ggtf a9fpF5 eg] ef}uf]lns b'u{dtfn] ljBfno / cGo lgsfonfO{ ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf sfo{ ug{ cem r'gf}tL yKg] sfd u5{ . ;'/lIft :yfg 5gf]6sf nflu— n ljutsf 36gfsf cfwf/df To; If]qsf] ;DefJo k|sf]ksf] ;"rL tof/ ug'{xf]; . n ljBfno / To; j/k/ k|To]s k|sf/sf] k|sf]kn] kfg{ ;Sg] k|efjsf] nf]vfhf]vf ug'{xf]; . n k|sf]k gS;fªsg tyf ;/f]sf/jfnf;Fu ;xeflutfd"ns ¿kdf k/fdz{ u/L ljleGg ;ªs6tkm{ pGd'v :ynx¿ klxrfg ug'{xf]; . n v'nf tyf km/flsnf], k|sf]kaf6 ;'/lIft, ;lhn} k'Ug ;lsg], ;fdflhs ;'ljwf -h:t} :jR5 kfgL, ljB't / ;~rf/ ;~hfn_ af6 glhs /x]sf] 7fpF klxrfg ug'{xf]; . n cUnf ¿v / v'nf kf]v/L jf Ogf/ glhs /x]sf] 7fpF 5gf]6 gug'{xf]; . ¿vx¿n] ljBfno ejgnfO{ x'/Latf;sf] k|ToIf k|efjaf6 hf]ufP klg tL ¿v g} 9n]/ ejgnfO{ Iflt k'¥ofpg ;S5g . 5]sjf/ jf ;'/Iffsf cGo Joj:yf gePsf] v'nf kf]v/Ldf afnaflnsf b'3{6gfa; 8'Ag] hf]lvddf x'G5g . n e"sDkn] lr/f kfg{;Sg] :yfgsf] 5gf]6 gug'{xf]; . tnsf] hldg s8f ePsf], e"ldut hn:t/ ejgsf] hueGbf w]/} tnePsf] :yfg pko'Qm x'G5 . n sDtLdf klg %) jif{ otfsf] af9Lsf] k'g/fj[lQsf] cWoog u/L af9L 8'afg x'g]eGbf cUnf] e"efu 5gf]6 ug'{xf]; . 9n tyf kfgL lgsf;–k|0ffnLdfkm{t af9Lsf] kfgLnfO{ ;'/lIft lgsf; lbg'k5{ . jiff{ofddf hndUg x'g] vfnsf] xf]rf] 7fpF 5gf]6 ug'{ x'Fb}g .
  • 18. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 18 n jiff{sf] kfgL ;lhn} au]/ hfcf]; eGgfsf nflu gfnf tyf 9nsf kfOk lgoldt ¿kdf ;kmf ul/g] s'/f ;'lglZrt ug'{xf]; . n ljBfnoleq / jl/kl/ 8'afg / ;DefJo IfltnfO{ 6fg{ kfgLsf] lgsf; x'g] gfnfsf] ;'wf/ ug'{xf]; . n jftfj/0fLo tyf e"ld k|of]udf cfPsf kl/jt{gx¿sf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . lsgls o:tf kl/jt{gn] klx/f] hfg] tyf uN5L lgdf{0f x'g] hf]lvdnfO{ tLj| agfpF5g . n 7f]; tyf ;'Vvf, e"ldut kfgLsf] :t/eGbf sDtLdf @ ld6/dfly /x]sf] e"ldsf] 5gf]6 ug'{xf]; . le/fnf] hldgsf] xsdf !% l8u|LeGbf sd le/fnf] ePsf] 7fpF 5gf]6 ug'{xf]; . @=!=@ ;+/rgfut tyf u}/;+/rgfut nf]vfhf]vf ;'/lIft ljBfno ;'ljwfsf k"jf{wf/x¿ ;+/rgfut tyf u}/;+/rgfut b'j} kIfdf s]lGb|t x'G5g . ;'/lIft :yfgdf /x]sf ;+/rgfut ¿kdf alnof ljBfno k|fs[lts k|sf]ksf k|efjsf] ;fdgf ug{ ;Ifd x'G5g . -;+/rgfut n]vhf]vfsf ;fdfGo ljlwx¿sf] nflu cg';"rL % / e"sDk, x'/Latf;, cfunfuL, af9Lh:tf k|sf]k lj¿4 ljBdfg ljBfnox¿sf] k|anLs/0f cfjZostf n]vfhf]vf ug]{ k/LIf0f ;"rL (Checklist) sf nflu cg';"rL ^ x]/f}F ._ s= ;+/rgfut n]vfhf]vf s'g} klg ejgsf ;+/rgfTds tTjx¿n] :jo+ To; ejg, To;leq /x]sf dflg; Pj+ j:t'sf] ef/ / k|fs[lt zlQmsf] bafa jxg u5{g . oL ef/ axg ug]{ tTjx¿df aLd, ufx|f], vDafnufot kb{5g . e"sDk, af9L, x'/Latf; tyf cGo k|sf]ksf] ;Defjgf ePsf If]qdf :yflkt ljBfnox¿n] tL k|sf]ksf] ;fdgf ug{;Sg] ;+/rgfTds Ifdtf eP gePsf] lglZrt dfkb08sf] cfwf/df hfFr ug'{k5{ . o;nfO{ dfkb08df bVvn ePsf ;DalGwt ;/sf/L clwsf/L jf OlGhlgo/n] k|dfl0ft ug'{k5{ . o;df ejgsf k|sf/af/] ;fwf/0f hfgsf/L, ef/ jxg dfu{, lgdf{0f ;fdu|L, ejgdf x'g;Sg] Iflt / o:t} cGo cfwf/e"t hfgsf/L /xG5g . ;+/rgfut n]vfhf]vf ax'k|sf]k hf]lvd n]vfhf]vfdfkm{t ul/G5 . ;'/lIft ljBfno lgdf{0f
  • 19. 19 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn / sfo{of]hgf th'{dfsf nflu of] pkof]uL 5 . s'g} klg ljBfno ejg /x]sf] :yfg, To;sf] ;+/rgfTds :j¿k / lgdf{0fsf] cj:yfn] pQm ejgsf] cfunfuL, e"sDk, af9L, klx/f], lxdkft jf x'/Latf;sf b[li6n]] ;ªs6f;Ggtf a9fpF5 jf 36fpF5 . ;+/rgfut n]vfhf]vfdf ;'/lIft :yn 5gf]6, gofF ejg lgdf{0f / ljBfdfg ljBfno ejgx¿sf] ef}lts nf]vfhf]vf kb{5 . ljBfno ejgx¿sf] n]vfhf]vf ltgsf] ljkbhGo 36gfsf] ;fdgf ug{ ;Sg] ;+/rgfut kof{Kttfsf nflu ul/g'k5{ . k'/fgf ejgx¿ gofF ejgx¿sf] t'ngfdf a9L ;ªs6f;Gg x'G5g, lsgls o:tf ejg ljkbsf] dfkb08nfO{ Wofgdf g/fvL agfOPsf x'g ;S5g jf ;dosf] nfdf] cGt/fndf k'/fgf] eP/ sdhf]/ ePsf x'g ;S5g jf tL ejgx¿ ljutdf ePsf k|sf]kaf6 Ifltu|:t ePsf x'g ;S5g . ljBfno ejg ;+/rgfsf] zL3 nf]vfhf]vfdf b]xfosf k|Zg ;f]Wg ;lsG5 M n s] ejgdf k"0f{ -x'/Latf; tyf e"sDkLo_ 7f8f] ef/ dfu{ (Verticalload path) 5 < n s] ejgdf k"0f{ -x'/Latf; tyf e"sDkLo_ t];f]{ ef/ dfu{ (lateralload path) 5 < n s] ufx|f] / k|m]d e'OF tyf 5t;Fu alnof];Fu hf]l8Psf 5g < n s] hun] /fd|/L sfd ul//x]sf] 5 jf To;sf] hf]8fO rls{Psf] 5 < n s] ejgsf] gS;f / ;+/rgfTds :j¿k (Layout) n] alnof] ejgsf nflu cfjZos Go"gtd lgb]{lzsf k"/f u/]sf] 5 < n s] 5fgf gp8g] u/L d'Vo ejgsf] ;+/rgf;Fu alnof] u/L hf]l8Psf] 5 < -h:tfsf] 5fgfsf] xsdf_ . n s] ufx|f] / e'OFdf ePsf ghf]l8sf efunfO{ 58 jf 808L xfn]/ alnof] agfOPsf] 5 < n s] s'g} kSsL ;+/rgf (concrete or masonry) km'6]sf] jf rs]{sf] 5 < n s] alnof] agfpg k|uf]u ul/Psf] :6Ln 808L kof{Kt 5 / alnof];Fu hf]l8Psf] 5 < n s] lgdf{0f ;fdu|L tyf lgdf{0f u'0f:t/n] ejg g6'lqmg] u/L alnof] 5 eGg] ;'lglZrt u5{ < ;fdfGo ¿kdf ul/g] o; zL3| n]vfhf]vf ljBdfg ejgx¿dWo] s'grflx+ ljkbhGo 36gfk|lt a9L ;ªs6f;Gg 5 eGg] lgwf{/0f ug{ ;xof]uL 5 . tyflk o; k/LIf0f ;"rLdf s'g} ejgn] pRr cªs k|fKt u/] klg ;'/lIft ljBfnosf kof{Kt u'0f eP–gePsf] yfxf kfpg /fd|/L lg/LIf0f tyf k/LIf0f ul/g'k5{ . o;af6 clwsf+z k'/fgf ejgx¿sf] :t/f]Gglt ug'{kg]{ cfjZostf x'g;S5 . gofF ljBfnosf] ;+/rgfTds vfsf (Design) tof/ ubf{ Wofglbg'kg]{ s'/fx¿ M n ;a} gofF ljBfno ejgn] ;+/rgfTds vfsf, :yfg 5gf]6, lgdf{0f ;fdu|L / tl/sf, lg/LIf0f, cg'udg tyf dd{t;Def/df ljkb pTyfgzLn k|fjwfgx¿ ;dfj]z ul/Psf] ejglgdf{0f ;+lxtf kfngf ug]{ s'/f ;'lglZrt ug'{xf]; .
  • 20. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 20 n h;/L k|sf]ksf] ljz]iftf To;sf] k|sf/, tLj|tf / cfj[lQcg';f/ km/s x'G5g, To;/L g} ljBfno tyf ;d'bfosf k|sf]k;Fu ;Da4 hf]lvd / ;ªs6f;Ggtf km/s x'G5g eGg] s'/fsf] dgg ug'{xf]; . Ps} k|sf/sf tl/sf ;a} kl/l:yltdf pko'Qm x'Fb}g eGg] s'/fsf] klg :d/0f ug'{xf]; . To;}n] k|To]s ljBfnon] ;fdgf ug'{kg]{ ;Defljt k|sf]k / o;sf vf; hf]lvdx¿sf] ;Gbe{nfO{ lnP/ n]vfhf]vf ul/g'k5{ . ljBfno ejgsf] ;+/rgfTds vfsfn] ax'k|sf]ksf] k|efjnfO{ ;Daf]wg ug'{k5{ . n ljBfno Joj:yfkg ;ldlt, cleefjs–lzIfs ;ª3 / lhNnf lzIff sfof{nosf clwsf/Lnufot lzIff;Fu ;Da4 ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;'/lIft :yn 5gf]6, ;+/rgfTds vfsf tof/L cyf{t l8hfOg, lgdf{0f tyf dd{t;Def/sf sfo{df ;fd]n u/fpg'xf]; . ljBfyL{x¿n] k|of]u ug]{ ljBfnodf ;a} kIfaf6 lgoldt ;'ljwfx¿ pknAw x'g] s'/fsf] ;'lglZrt u/fpg] k|lqmofdf klg ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;fd]n u/fpg'k5{ . n ljBfnosf] ef}lts ;ªs6f;Ggtfsf] n]vfhf]vf u/L k|anLs/0faf6} alnof] agfpg ;lsG5 jf k|lt:yfkg ug'{k5{ jf 7fpF ;fg'{kg]{ b]lvG5 ;f]sf] l;kmfl/; ug'{xf]; . ljkb pTyfgzLn vfsf tof/ u/L ljBfnonfO{ ;'/lIft agfpg ;f]cg'?k lgdf{0f ug'{k5{{ . n x'/Latf; / e"sDkLo bafasf] k|efj sd ug{ oyf;Dej xf]rf] ejg / :yn (lowest profile) k|of]u ug'{xf]; lsgeg] prfOcg'¿k g} x'/Latf; / e"sDkLo hf]lvd a9g] u5{ . n ;b}j Ps} k|sf/sf] ;+/rgfTds cfsf/ 5gf]6 ug'{xf]; . juf{sf/, cfotfsf/ -a9Ldf #M! nDafO / rf}8fOsf] cg'kft_ / j[Qfsf/ l;kmfl/; ul/Psf cfsf/ x'g . cªu|]hL Pn (L), 6L (T) / o" (U) cfsf/df ejg lgdf{0f gug'{xf]; . n ejgsf] ;txdf x'/Latf;sf] cl:y/tf l;h{gf ug]{ / zf]if0f zlQm (suction forces) a9fpg] clgoldt ;tx 36fpg'xf]; . n 7f8f] ufx|f]nfO{ ;Dej eP;Dd lgoldt / ;/n k|sf/sf] agfpg'xf]; . emofn jf cGo k|of]hgsf nflu k|To]s tnfdf /flvg] v'nf :yfg ;dfgfGt/ ¿kdf /fVg'xf]; . OF6fsf nx/ tyf ef/jxg ufx|f]nfO{ Ps csf]{dfly vK6ofP/ /fVg'xf]; . le/fnf] jf c;Gt'lnt tj/n] lgdf{0f gug'{xf]; . ufx|f], :Nofa, aLd / cGo :yfgx¿df w]/} v'nf :yfg g/fVg'xf]; . n ejgsf] tNnf] efudf afSnf] tyf km/flsnf] e'OF agfpg'xf]; . w]/} ef/ axg ug{;Sg] ufx|f] dfly xn'sf / nlrnf 5fgfsf] k|of]u gug'{xf]; . ef/ axg ug]{ ufx|f]df s8f rf}8f ;+/rgf agfpg'xf];, OF6fsf nx/sf] k|of]u gug'{xf]; . n ejgsf cfGtl/s ;+/rgfx¿nfO{ Ps csf{df ;6fP/ gagfpg'xf]; lsgls tL ejgx¿ ljleGg lbzfdf rnfodfg x'G5g / k|sf]ksf 36gfsf sf/0f x'g] IfltnfO{ emg} a9fpF5g . ejgx¿ :jtGq¿kdf rnfodfg x'g;Sg] u/L Ps csf{af6 cnu /flvg' k5{ . n ejgsf] hu af9Lsf] ;txeGbf dfly /fVg'xf]; . olb o;f] ug{ ;Dej geP tn ulx/fOaf6 ejg yfDg] :tDex¿ p7fP/ af9Lsf] ;Defljt :t/eGbf dfly x'g]u/L e"OFtnf agfpg'xf]; . af9L k:g glbg ejg jl/kl/ af9L cj/f]ws ufx|f] agfpg'xf]; .
  • 21. 21 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn k'/fgf ejgx¿sf]lj:t[t ;+/rgfut n]vfhf]vfljlw M n ejgnfO{ Psn OsfO{sf ¿kdf hf]8g] aN5L z}nL k|of]u u/L x'/Latf;af6 x'g;Sg] Iflt /f]Sg ;lsg] jf g;lsg] n]vfhf]vf ug'{xf]; . To;}u/L cly{ªsf] k|of]u u/L r6ofªsf] hf]lvd sd ug{ ;lsg] jf g;lsg] klg n]vfhf]vf ug'{xf]; . n sf]7fsf] :yfoL tfkqmd sfod ug{ 9'Ëfsf ufx|f] sDtLdf !^ OGr rf}8f / OF6fsf ufx|f] sDtLdf ( O~r rf}8f eP gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . . n rf]6k6saf6 /Iff ug{ 8]:sa]Gr tyf cGo ef}lts ;+/rgfsf] s'gfx¿ sfl6Psf]] jf gsfl6Psf], e¥ofªsf v'8lsnfx¿ glrKng] agfOPsf] jf gagfOPsf], zf/Ll/s ckfªutf ePsfsf] ;xh cfjfudgsf] nflu v'8lsnf lagfsf] af6f] agfOPsf] jf gagfOPsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . n k'gMlgld{t ejgx¿ ()–!@) ;]dL rf}8fO ePsf] hudf /x]–g/x]sf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . -df6f]sf] k|s[lt ;'xfFpbf] husf] ulx/fO x'g'k5{_ . tn / dflysf] efunfO{ 5'6ofpg] ufx|f] tyf k|m]dsf] s8fkg dflyNnf] / To;}sf] ;dfgfGt/ tNnf] ef/nfO{ yfDg pFef] / pFwf] b'j} ef/nfO{ yfDg ;Sg]u/L bx|f] eP–gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . To;}u/L g/d kmnfd] 808L, l;d]G6 / lu66Lsf] ld>0f qmdzM !M@M$ sf] cg'kftdf g36fO{ k|of]u u/L hunfO{ bl/nf] / l6sfp agfP–gagfPsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . n ef/jxg ug]{ ;a} ufx|f] jf ufx|f]sf] df]6fO @# ;]=dL= eGbf sd eP–gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . ;fdfGotM Knfi6/ ul/Psf] OF6fsf uf/f]sf] df]6fO @% ;]=dL= / 9'Ëfsf uf/f]sf] df]6fO $) ;]=dL= x'g'k5{ . n 5tdf afFlwPsf /8x¿ ufx|f]x¿;Fu afFlwPsf] jf gafFlwPsf] / ufx|f]df agfOPsf Kjfnx¿ l;d]G6 lu§Ln] 6flnPsf] g6flnPsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . 5t agfpFbf l6gsf] kftf k|of]u ul/Psf] gul/Psf] / tL kftfx¿ 5]psf ;tx lgdf{0fsf 58x¿ / aN5L cfsf/sf x'sx¿;Fu hf]l8P jf ghf]l8Psf] hfFr ug'{xf]; . aLd / vDafdf k|of]u ul/Psf l/ªx¿ ;a} aLd / vDafsf] ;ªud cyf{t hf]l8g] 7fpFsf] w]/} lgs6 -hf]l8g] :yfgdf k|lt $ OGrsf] b"/L / cGoq k|lt ^ OGr b"/L_ /flvPsf] 5 5}g hfFr ug'{xf]; . x'/Latf;sf] hf]lvd Go"g ug{ 5]p5fpdf hf]l8Psf 58x¿ / cGo ;xof]uL cjojx¿nfO{ kmnfd] kftfx¿n] Pscsf{;Fu /fd|f];Fu afFlwP gafFwPsf] hfFr ug'{xf]; . n ljBfno ejgsf] hu ;'/Iff ug{ agfOPsf] jl/kl/sf] k]6L huleq kfgL hfgaf6 /f]Sg;Sg] u/L rf}8f agfOPsf] 5 jf 5}g n]vfhf]vf ug'{xf]; . -;fdfGotM /8–l;d]G6– sªlqm6sf] k]6L km]bdf &% b]lv !)) ldlnld6/ df]6f], ;ª3f/df !%) ldlnld6/ df]6f], 5tsf] ;txdf &% ldlnld6/, l:6rdf &% ldlnld6/ / emofnnufot cGoq lgsflnPsf] k]6L &% ldlnld6/ x'g'k5{ ._
  • 22. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 22 n 5]psf] efusf] s8fkg / ef/ljt/0fsf] b[li6sf]0faf6 ejgsf] 7f8f]kgdf pko'Qm eP gePsf] / 5]psf] efusf] ef/ axg ug]{u/L ufx|f] jf ufx|f] l8hfOg ul/Psf] gul/Psf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . ;fdGotof ;a} ufx|f] jf ufx|f]sf] s'gf 58–l;d]G6–sªlqm6 k|of]u u/L alnof] agfOg'k5{ / x/]s )=^& ld6/sf] lgoldt cGt/fndf 58 a'g]/ l;d]G6 / sªlqm6 k|of]u u/L aGwg (stitch bands) lgdf{0f ul/g' k5{ . hf]l8Psf] :yfgdf (diaphragm) kg]{ ef/nfO{ ;xL 9ªun] ;xof]uL ufx|f] jf ufx|f]df :yfgfGt/0f ug{ tL :yfgx¿ ;'/lIft tl/sfn] ufx|f]x¿;Fu hf]l8Psf] x'g'k5{ . ufx|f] klN6gaf6 hf]ufpg dflyNnf] prfO;Dd To;nfO{ afFw]/ /fVg] k|aGw;lxt lqe'hfsf/ ufx|f] agfOg'k5{ . lqe'hfsf/ ufx|f] / 5fgfsf] aLdaLr ;'/Iff sjrsf] ¿kdf alnof] ufx|f] tof/ ug{ 8fougn aGwg /flvg'k5{ . v= u}/;+/rgfut n]vfhf]vf ;'/lIft ljBfno / u'0f:t/Lo jftfj/0f l;h{gf ug{ ;+/rgfut n]vfhf]vfsf] e"ldsf hlt dxTjk"0f{ 5, Tolt g} u}/;+/rgfut n]vfhf]vfsf]] klg /xG5 . u}/;+/rgfut n]vfhf]vfn] ljBfno tyf o;sf] ;]/f]km]/f]df vt/f pTkGg u/fpg;Sg] ;a} tTjnfO{ ;d]6g'k5{ . u}/;+/rgfut tTjx¿n] ejgsf] ef/ jxg ub}{gg . oL tTjdf emofn, 9f]sf, l;F9L, kfOk / gnLx¿ kb{5g . oL ejg;Fu ufFl;Psf x'G5g / lognfO{ k|foM v;]/Ifltk'¥ofpg]k|sf]ksf]¿kdflnOG5  .oLtTjn] ljBfyL{ tyf sd{rf/Lx¿sf nflu vt/f pTkGg u/fpF5g / ;xL ¿kdf Ps csf{df gafFlwPdf yk ;ªs6f;Ggtf yK5g . o:tf vt/f ljBfno ejgaflx/ klg x'g ;S5g . ljBfno ejgleqsf k|sf]k jf hf]lvd M n 7"nf] ;ªVofdf ljBfyL{ aflx/ lgl:sg] xn jf l;F9Lsf]] dfu{sf] cfsf/, n leqlt/ v'Ng] 9f]sf tyf emofn, n emofndf h8fg ul/Psf l;;fsf vfkf, n lah'nLsf] c;'/lIft tf/, n ufx|f];Fu h8fg gul/Psf k':ts /fVg] b/fh n cfuf] lgefpg] pks/0fsf] cefj, n cGo rnfodfg, v:g;Sg] / af6f] cj/f]w ug]{ a:t', n 5tdflysf] kfgL6]ÍL, 5]pdf /flvPsf v'nf udnf cflb . 3'F8f 6]sL u'F8'NsL, cf]tnflu ;dft cEof;
  • 23. 23 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn ljBfnoejg aflx/sf k|sf]k jf hf]lvd M n ljB't k|zf/0f k|0ffnL jf nfOg, n 7"nf, cUnf, k'/fgf / w]/} xfFuf ePsf ¿v, n sf};L jf afb{nLsf] l8n, 5tsf 6fonx¿, lrdgL, l;;f cflb, n ufx|f] /x]sf af6f]x¿, n d"n ;8s, rf]s, ahf/ n af/ gePsf v'nf Ogf/, n t];f]{ l;F9L gePsf af6f]x¿, ;dfTg] af/x¿ cflb . hf]lvd 36fpg] sfo{x¿ M n kmlg{r/ tyf dfn;fdfg ;'/lIft :yfgdf ;fg]{, n u}/;+/rgfut tTjaf6 x'g] hf]lvd sd ug{ To:tf a:t'x¿nfO{ /fd|/L afFWg], n k|sf]k x6fpg jf hf]lvd sd ug{ k|fljlws;Fu k/fdz{ ug]{, n v:g] a:t'af6 x'g] hLjg u'dfpg] hf]lvd /f]Sg o:tf j:t' k|of]u ug]{ JolQmx¿dfem ;r]tgf hufpg] . u}/;+/rgfTds n]vfhf]vfljlw M n r6ØfªnfO{ cfslif{t ug{ ;Sg] ljBfno j/k/sf cUnf ¿v, ljBfno kl/;/ x'Fb} uPsf] ljB'tk|;f/0f cyf{t pRr ef]N6]hsf] ljB't k|zf/0f nfOg, x'/Latf; jf af9Lsf sf/0f n8g;Sg] ljB't tf/ 6fFlug] sf7sf vDaf / afnaflnsf 8'Ag] vt/f ePsf v'nf Ogf/, tnfp jf kf]v/Lsf] klxrfg ug'{xf]; . n ljBfnosf] ufx|f] jf af/sf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . plrt af/sf] cefjdf hgfj/x¿ leq k;L afnaflnsfnfO{ Iflt k'¥ofpg ;S5g . o;/L g} sfF9] tf/n] 3fp agfpg ;S5 . n /]lnª / 5tsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . 5t, l;F9L / afb{nLdf ePsf] /]lnªn] vt/f jf hf]lvd 36fpF5g . /fd|f];Fu afFlwPsf], x's ul/Psf] jf df]l8Psf] l6gsf] kftfx¿ xfjfn] p8fpg] jf pKsfpg] ;Defjgfaf6 d'Qm x'g ;S5g . t];f]{ ;dtn af6f] gePdf jf ePklg /]lnª gePdf zf/Ll/s ¿kdf czQm JolQmx¿sf] cfjfudgdf afwf kg{ ;S5 . n xft] kDk jl/kl/ xftn] ;dfTg] /]lnª eP gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . lsgls xft] kDk jl/kl/sf] e"FO k|foM n]p nfu]/ lrlKng;Sg] x'G5 . n v]n d}bfgsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . w]/} vfN8fv'N8L;lxtsf lxnfDd] d}bfgdf afnaflnsf lrlKng ;S5g / ;k{x¿ klg cfpg ;S5g . jl/kl/ emf8Lx¿ ePdf / 5]ps'gfdf kmf]xf]/d}nf y'kfl/P d';f, ljiffn' sL/f tyf ;ªqmfds hLjf0f' /xg ;S5g . n emØfn tyf 9f]sfx¿sf] cj:yfsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . emØfndf lu|n 5 <
  • 24. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 24 9f]sfx¿ aflx/lt/ v'N5g < cfktsfndf aflx/ ;'/lIft lgl:sg ;xh xf]; eGgfsf nflu 9f]sfx¿ aflx/lt/ v'Ng'k5{ . n sDKo'6/ ;]6, kmlg{r/, efG;fsf ;fdfg / ljB't pks/0fx¿ /flvPsf 7fpF tyf ltgLx¿sf] cj:yfsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . e"sDk tyf x'/Latf; cfpFbf gv;'g eGgfsf nflu oL ;a} j:t'x¿ leQfdf /fd|f];Fu afFlwPsf 5g jf ;'/lIft tl/sfn] /flvPsf 5g eGg] s'/f ;'lglZrt ug'{xf]; . n ;'/lIft 7fpF, ;'/lIft ¿kdf lgl:sg] af6f] / e]nf x'g] ;'/lIft ynf] klxrfg ug'{xf]; . n k|To]s sf]7fdf leq–aflx/ ug]{ 9f]sf eP gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . o;n] ;'/lIft ¿kdf lgl:sg ;xof]u u5{ . ljBfnodf lglZrt b"/Ldf k|j]z ug]{ / lgl:sg] b'O{ 5'§f5'§} åf/ eP gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . ;'/lIft cfjfudgsf tL åf/x¿ ejgaf6 s]xL k/ x'g'k5{ . n 8]:sa]Grsf] cj:yfsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . ufFl;Psf 8]:sa]Grn] æ3'F8f 6]sL u'F8'Ns, cf]t nflu ;dftÆ cEof;df / cfktsfndf ;'/lIft ¿kdf aflx/ lgl:sg afwf k'¥ofpg ;S5g . n ljutsf] 8'afg:t/nfO{ Wofgdf /fVb} af9L / 8'afgsf] ;fdgf ug{ ejg, zf}rfno / 6o"aj]nsf] ;tx kof{Kt dfqfdf p7fOPsf] gp7fOPsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . pko'Qm dfqfdf gp7fOPsf] eP e/fgljlw k|of]u u/L prfO a9fpg] jf kfgL 5]Sg tyf lgsf; lbg / ;DefJo Iflt 36fpgsf af9L 5]Sg] ufx|f] jf gfnf agfpg ;lsG5 . n zf/Ll/s ¿kdf czQm / sdhf]/ JolQmx¿sf nflu sIffsf]7fdf ;xh¿kdf k'Ug ;dtn af6f] eP gePsf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . To;}u/L kfgL / ;/;kmfO ;'ljwfsf] klg n]vfhf]vf ug'{xf]; . n x'/Latf;sf] k|efj kg]{, tfkqmd a9L x'g], blIf0flt/af6 sIffsf]7fx¿df ;"o{sf] k|sfz gcfpg] u/L ljBfno ejgsf] df]x8f pQ/lt/ kms]{sf] gkms]{sf] n]vfhf]vf ug'{xf]; . @=@ cfwf/:tDe @ M ljBfno ljkb Joj:yfkg ljBfno ljkb Joj:yfkgn] ;'/lIftl;sfOsf] jftfj/0fnfO{ ;Ifd t'NofpF5 / cfktsfndf
  • 25. 25 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn klg z}lIfs lg/Gt/tf ;'lglZrt u5{ . of] efu d'VotM u}/;+/rgfut tTjx¿df s]lGb|t 5 . k|efjsf/L ljBfno ljkb Joj:yfkgsf nflu b]xfosf sfo{ pkof]uL x'G5g M @=@=! ;dfj]zL ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt u7g ;dfj]zL ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldltn] k"j{tof/Lsf] lg/LIf0f ug]{, ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf tof/ ug]{, To;sf] sfof{Gjog ug]{ / ;dofg's"n cBfjlws ug]{h:tf sfo{dfkm{t ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf k|of;sf] g]t[Tj ug{ ;S5 . ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldltsf k|d'v bfloTj b]xfo adf]lhd x'g;S5g M n :yfglglb{i6 k|sf]k, ;ªstf;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtfsf] n]vfhf]vf u/L hf]lvd Go"gLs/0f / ljkb kl/xfn]df k|ltsfo{ ug]{ of]hgf agfpg' . n ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf sfof{Gjog ug{ cfGtl/s tyf afXo ;|f]tx¿sf] Joj:yf ug'{ / of]hgf sfof{Gjogsf nflu gLltut lgb]{lzsf tof/ ug'{ . n ;'/lIft ljBfno;DaGwL lqmofsnfkx¿sf] ;xeflutfd"ns cg'udg tyf d"Nofªsgdf ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ kl/rfng Pj+ ;xof]u ug'{ . n ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfdf klxrfg ul/Psf] ;'/lIft 7fpFdf lgl:sg ljBfyL{, aflx/sf afnaflnsf, lzIfs / ;d'bfosf dflg;nfO{ ;lDdlnt u/fO{ ;do–;dodf æ3'F8f 6]sL u'F8'Ns, cf]t nfuL ;dftÆ ljlwsf] cEof; u/fpg' . n afnaflnsfsf] 1fg tyf ;LknfO{ ltvfg{ lrqsnf, jfbljjfb, xflh/L hjfkm tyf lgaGw k|ltof]lutfh:tf cltl/Qm lqmofsnfk ;~rfng ug'{ . n ljBfno ljkb Joj:yfkgsf nflu :yfg / ;|f]t–;fwgcg'?k k4lt, gLlt, lgb]{lzsf / :t/Lo ;~rfng sfo{ljlw tof/ ug'{ . k|sf]k, ;ªstf;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf n]vfhf]vf ;'/lIft :yfgx¿sf] klxrfg ug{ k|sf]k, ;ªstf;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf n]vfhf]vfljlw k|of]u ug'{xf]; . ;f] n]vfhf]vfn] ljBfno ejg / o; j/k/sf] ;+/rgfut, u}/;+/rgfut / sfo{ut kIfx¿sf] vf]hL u5{ . ljBfno tyf ToxfFsf ;d'bfo ;ªs6f;Ggtf / hf] lvdk|lt slQsf] ;+j]bgzLn 5g eGg] yfxf kfpg ljBfno ejg /xg] :yfgsf] 5gf]6 ug'{k"j{ o;k|sf/sf] n]vfhf]vf ul/G5 . s= k|sf]k n]vfhf]vf k|sf]k Ps e"–ef}lts, jfo'd08nLo jf hnhGo 36gf xf] h;n] xflg jf Iflt k'¥ofpg ;S5 . e"sDk, klx/f], x'/Latf;, af9L jf v8]/Lnufotsf 36gfnfO{ o; cGtu{t lng ;lsG5 . k|sf]k k|fs[lts / dfgjl;lh{t b'j} 36gfsf] ¿kdf cfpF5 . k|sf]k jf:tjdf dfgjhLjgsf vt/f x'g . a[xt ¿kdf eGg'kbf{ k|fs[lts Pj+ dfgjLo ;lqmotf / lgliqmotfsf sf/0f
  • 26. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 26 g} k|sf]ksf] pTkGg x'G5g . -g]kfndf x'g] k|d'v k|sf]ksf 36gfx¿sf] nflu cg';"rL % x]g'{xf];_ . k|sf]ksf] n]vfhf]vfn] vt/fx¿ klxrfg ug{ / ltgsf k|s[lt tyf Jojxf/ a'emg ;xof]u u5{ . o;n] ljBfnon] ;fdgf ug{;Sg] ;DefJo k|sf]kx¿sf] k|s[lt tyf Jojxf/ ls6fg u5{ . ;DalGwt ljBfno s'g k|sf]k x'g;Sg] If]qdf k5{ eGg] hfgsf/L pknAw x'G5 . ;fy} k|sf]kaf6 csf]{ k|sf]k l;lh{t x'g] cj:yfsf] klg klxrfg x'G5g . h:t} vx/]af9Ln] klx/f], v8]/Ln] dxfdf/L / e"sDkn] cfunfuLsf 36gf pTkGg u/fpg ;S5g . k|sf]ksf] Jojxf/ lgDg cfwf/df klxrfg ug{ ;lsG5 M n k|sf]ksf] cfj[lQ, n k|sf]ksf] 36gfsf] ;ªs]t, n k|sf]k pTyfgsf] ult, n k|sf]k x'g] ;do, / n k|sf]ksf] cjlw . tnsf tflnsfdf b]vfPcg'¿k k|sf]ksf rf/ :j¿k x'G5g M tflnsf ! M k|sf]ksf :j¿k hn tyf hnjfo';Da4 e"ue{;Da4  b'3{6gf;Da4 h}ljs;Da4 • af9L • cl;gf  • d';nwf/] jiff{ • r6Øfª • tftf] nx/ æn"Æ • zLtnx/  • lxdkft / lxdklx/f] • v8]/L  • klx/f] • e"sDk • jg tyf ufpFa:tLdf x'g] cfunfuL • ejg elTsg]]  • ad jiff{ / ljikmf]6g • rf8kj{sf ;dodf x'g] b'3{6gf   • ljB't;Da4 36gfx¿ • xjfO tyf ;8s b'3{6gf  • dxfdf/L • sL6 cfqms0f  • kz'df x'g] dxfdf/L  • vfB ljiffQmtf ;|f]t M ef/tdf ljkb Joj:yfkg k|sf]k n]vfhf]vfsf] k|of]hg eg]sf] ljBfnodf x'Fbfsf] cj:yfdf ;fdgf ug'{kg]{ ;DefJo k|sf]k tyf vt/fsf] k|s[lt ls6fg ug'{ xf] . of] n]vfhf]vfn] lgDg s'/f ;d]6g'k5{ M -s_ k|sf]ksf] zlQm, -v_ k|sf]ksf 36gfsf] ;ªs]t, -u_ k"[j{;"rgf, -3_ k|sf]k pTyfgsf] ult, -ª_ k|sf]ksf] cfj[lQ,
  • 27. 27 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn -r_ k|sf]k x'g] ;do, / -5_ k|sf]ksf] cjlw . s]xL k|sf]kn] yk k|sf]ksf 36gf pTkGg u/fpg ;S5g eGg] hfGg cfjZos 5 . pbfx/0fsf nflu v8]/Ln] dxfdf/L, sL/f tyf hLjsf] ;ªqmd0f jf clgsfn / e"sDkn] cfunfuL tyf klx/f] pTkGg u/fpg ;S5 . k|sf/, tLj|tf / cfj[lQcg';f/ k|sf]ksf] ljz]iftf km/s x'G5 . ljBfno Joj:yfkg ;ldlt / cleefjs–lzIfs ;ª3sf ;b:o tyf cGo k|fljlw1x¿ o; n]vfhf]vfdf ;+nUg x'g'k5{ . k|sf]k n]vfhf]vfljlw M n ljBfno tyf ;d'bfodf ljut %) jif{otf ePsf ;a} k|fs[lts / dfgjl;lh{t k|sf]ksf] ;"rL agfpg'xf]; . ;"rL agfpFbf ;do/]vf, ljkb k|j[lQljZn]if0f, df};dL kfqf] cflbsf] ;xof]u lng'xf]; . n ljutdf ePsf / clxn] jf eljiodf x'g;Sg] ;Defjgfaf/] ;/f]sf/jfnfaLr 5nkmn ug'{xf]; . e/kbf]{ tYofªs k|fKt ug{ cfwf/sf ¿kdf ;/sf/L lgsfox¿sf tYofÍ k|of]u ug'{xf]; . :jefjtM s]xL k|sf]k ;w}F ljBdfg x'G5g eg] s]xL df};dL, s]xL a9bf] ¿kdf /x]sfx'G5g  .To;}u/L s]xLk|sf]klj/n} x'G5g, t/ tL cjZo x'g] ;Defjgfdf /x]sf x'G5g  . k|To]s k|sf]ksf] ;DefjgfnfO{ ;fdfGo ;ªs]tsf cfwf/df ! b]lv % ;Dd :t/Ls/0f ug'{xf]; . n x/]s k|sf]ksf] k|efj slt uDeL/ x'g;S5 egL ! b]lv % ;Dd :t/Ls/0f ug'{xf]; . d"Nofªsg tyf lg0f{osf] nflu tnsf k|efj ;"rL k|of]u ug'{xf]; M o dfgj – d[ts, 3fOt], ckfË . o ef}lts – Iflt ePsf ejg, pks/0f, cfk"lt{ ;+oGq ;ªVof / Ifltsf] xb . o ;fdflhs Pj+ ;f+:s[lts –;fdflhs ;DklQ tyf ;f+:s[lts ;Dkbfsf] ljgf; . o cfly{s – dd{t tyf k|lt:yfkg vr{, hLljsf]kfh{g / Ifltaf6 lzIffdf kg]{ c;/ . o jftfj/0fLo – k|fs[lts ;|f]t tyf jf;:yfgx¿df x|f; . o dgf];fdflhs – z}lIfs lg/Gt/tf, cfzf / ;kgfdfck]Iffdf x'g] Iflt . tflnsf @ M k|sf]ksf k|sf/, k|sf]k cfpg] ;Defjgf / ufDeLo{tf qm=;= k|sf]ksf k|sf/ k|sf]k cfpg] ;Defjgf k|sf]ksf] uDeL/ k|efj ! @ # $ % ! @ # $ %
  • 28. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 28 ljBfnoleq dfq x'g] t/ ljBfno aflx/sf] a[xQ/ ;d'bfodf k|efj gkfg]{ ;DefJo k|d'v k|sf]kx¿sf] ;"rL tof/ ug'{xf]; . o:tf ;DefJo vt/fdf ljBfno glhs ePsf ljB't 6«fG;kmd{/, ljBfno d}bfg x'Fb} hfg] ljB't k|;f/0f k|0ffnL / ljBfno glhssf v'nf Ogf/ kb{5g . cfunfuL / ;8s b'3{6gf klg ljBfnoleq dfq x'g] 36gfdf kg{ ;Sg5g . oL hfgsf/LnfO{ tn tflnsf # df b]vfPadf]lhd tflnsLs/0f ug'{xf]; . tflnsf # M k|sf]kx¿, ltgsf] cfj[lQ tyf :t/ / ltgn] ug]{ Iflt jif{ jf ;fn d'Vo k|sf]k :t/ -p÷d÷lg_ ePsf] Iflt ;fdgf ;+oGq Gff]6 M p – pRr, d – dWod, lg –lgDg P]ltxfl;s hf]lvdsf] ¿k/]vf -profile_n] hf]lvdsf] ljZn]if0f ug{ ;xof]u ub{5 . o;n] P]ltxfl;s k|j[lQ tyf cfj[lQ b'j}nfO{ b]vfpF5 . tnsf] tflnsfn] hf]lvdsf k|efjsf] eljiojf0fL ug{ ;lhnf] pkfo k|:t't u5{ . tflnsf $ M P]ltxfl;s hf]lvdsf] ¿k/]vf tof/ ug]{ljlw jif{ jf ;fn k|sf]ksf k|sf/ :yfg - ljBfnoleq / aflx/_ hf]lvd hf]lvd Go"gLs/0fsf nflu :yfgLo kxnx¿ k|sf]ksf tTjx¿sf] k|s[lt / ljBfno If]qaf6 ;f] tTjx¿sf] lgs6tf;Fu hf]lvd ;DalGwt x'G5 . b"/L hlt lgs6 x'G5 Tolt g} hf]lvdsf] dfqf a95 . ljleGg k|sf]ksf tTjx¿sf] n]vfhf]vf ug{ tnsf] tflnsf g+= % k|of]u ug{ ;lsG5 . tflnsf % M k|sf]ksf tTjx¿ / ljBfno;Fu /x]sf] lgs6tf k|sf]k ljBfnoaf6 w]/} glhs -! sL=dL= eGbf sd_ ljBfnoaf6 6f9f -!–@ sL=dL=leq_   ljBfnoaf6 6f9f -@ sL=dL=eGbf k/_ hf]lvd k|sf]ksf] hf]lvd lgDTofpg ;Sg] snsf/vfgf Jo:t ;8s  cUnf uugr'DaL ejg
  • 29. 29 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn k]6«f]n kDk -cToflws k|HHjngzLn kbfy{ /xg]_ v'nf ¿kdf /x]sf hfd ePsf tyf ;kmf gul/Psf 9n k]6«f]n kDk cGo v= ;ªs6f;Ggtf n]vfhf]vf ljleGg k|sf]ksf] hf]lvddf /x]sf tTjx¿ -dflg;, ljBfno / cGo ;+/rgf_ sf sdhf]/L cfsng ug]{ / oL tTjx¿nfO{ hf]lvddf /fVg] d"n sf/0fx¿sf] ljZn]if0f ug]{ k|lqmof g} ;ªs6f;Ggtfsf] n]vfhf]vf xf] . ;ªs6f;Ggtfn] ljkb sf ;dodf ljBfno tyf ;d'bfosf] ;fdgf ug]{ IfdtfnfO{ sdhf]/ agfpF5 . ;ªs6f;Ggtf kL8fbfos xflg–gf]S;fgL k|ltsf] em'sfj xf] . o;sf] ;DaGw k|sf]ksf] k"jf{g'dfg ug]{, ;fdgf ug]{, /f]Sg] / o;sf] k|efjaf6 pTyfgzLn x'g] ljifo;Fu /xG5  .ef}lts,jftfj/0fLo,;fdflhs,cfly{s,/fhgLlts,;f+:s[ltstyf ;+:yfuttTjx¿n] ;ªs6f;Ggtfsf] :t/ lgwf{/0f u5{g . ;ªs6f;Ggtf To:tf ljBdfg jf kl/0ffdL cj:yfsf] ;d"x xf] h;n] k|sf]ksf 36gfx¿sf] /f]syfd ug]{, Go"g ug]{, k|ltsfo{sf nflu tof/L ug]{ / k|ltsfo{ ug]{ ;d'bfosf] Ifdtfdf k|lts"n c;/ kf5{ . ;ª s6f;GgtfPsk|sf/sf]sdhf]/Lklgxf]  .;ªs6f;Ggtf ef}lts, ;fdflhs, cfly{s / jftfj/0fLo tTjx¿n] lgwf{/0f ug]{ To:tf] cj:yf xf] h;n] k|sf]ksf] ;Defljt k|efjk|lt ;d'bfosf] em'sfj a9fpF5 . ;ªstf;Ggtf n]vfhf]vfsf nflu lgDg ljlw pkof]uL 5g M n k|sf]ksf] klxrfg / tL k|sf]kn] ljBfno tyf jl/jl/sf] ;d'bfodf l;lh{t u/]sf] ;ªs6f;Ggtf dfkgsf] nflu ;ªs6f;Ggtf gS;fªsg, n ljBfno / ToxfFsf] ;d'bfodf /x]sf] ;ªs6f;Ggtfsf] dfqfnfO{ Go"g ug{ ;Sg] ;+:yfx¿sf] klxrg ug]{ uf]nfsf/lrq (Venn diagram), n jiff}Fotfsf] ;ªs6f;Ggtfsf] :t/ kQf nufpg] df};dL kfqf], n ;ªs6f;Ggtfsf cjojx¿aLrsf] ;DaGw n]vfhf]vf ug{ ;d:of j[If ljZn]if0f . ;ªs6f;Ggtf ljZn]if0f k|foM hl6n x'G5 . o;sf nflu jt{dfg Ifdtf / ;|f]t,
  • 30. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 30 ;ªs6f;Ggtfsf] l:ylt, ;d:ofx¿sf] k|s[lt tyf ltgsf] k|efj / ;+:yfut ;xof]udf kx'Fr;DaGwL s'/fx¿sf] lj:t[t ;"rL tof/ ul/g' k5{ . ;ªs6f;Ggtf Go"gLs/0fsf nflu ;/f]sf/jfnfx¿sf] xft]dfnf]sf] cfjZostf k5{ . ;fd"lxs xft]dfnf] h'6fpg ;ªs6f;Ggtf Go"gLs/0fsf nflu ljutdf ePsf k|of;sf] ljZn]if0f ug}{ kg]{ x'G5 . o;df Ifdtf clej[l4, k}/jL jf clwjfrg;DaGwL cleofg / sfo{qmd sfof{Gjogh:tf kIfx¿ x'g;S5g . u= hf]lvdsf] n]vfhf]vf k|sf]ksf ljz]iftf / cfj[lQ, ljBfno tyf jl/kl/sf] ;d'bfosf] k|sf]k k|ltsf] ;Dd'vtf dfqf jf :t/ / ltgLx¿sf] ;ªs6f;Ggtf jf pTyfgzLntfsf] dfqf ;a}sf] ;+o'Qm :j¿k g} ljkb hf]lvd xf] . csf]{ cy{df vf; k|sf]ksf 36gf / o;n] ug]{ Ifltsf] ;DefJotf g} hf]lvd xf] . k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf / Ifdtf ljZn]if0faf/]sf] a'emfOn] hf]lvdsf] n]vfhf]vf ug{ ;Ifd t'NofpF5 . ;'/lIft jlxu{dg of]hgf hf]lvd Go"gLs/0fsf nflu Ps dxTjk"0f{ xltof/ xf] . hf]lvd n]vfhf]vfljlw M n Hff]lvdsf d"n sf/s tTj klxrfg ug'{xf]; . n ljBfno / o;sf] ;]/f]km]/f]sf] hf]lvdsf] ¿k/]vf tof/ ug'{xf]; -tflnsf ^ x]/f}F_ . n x/]s k|sf]kn] k|:t't u/]sf] jf ug{;Sg] d'Vo hf]lvdx¿sf] cGj]if0f ug'{xf]; . n ljutdf x/]s k|sf]ksf] ;fdgf ug{ k|of]u ul/Psf ;+oGq klxrfg ug'{xf]; . n hf]lvdsf] :t/ 36fpg k|of]u ul/Psf ;dGjofTds ;+:yfut k|of; klxrfg ug'{xf]; . n ;Íng ul/Psf ;"rgf k|of]u u/L hf]lvd Go"gLs/0f of]hgf tof/ ug'{xf]; . n Tfflnsfdf lbPadf]lhd hf]lvd ¿k/]vf k|:t't ug'{xf]; . tflnsf ^ M ljBfno / ;]/f]km]/f]sf] hf]lvd ¿k/]vf hf]lvd pTkGg u/fpg] sf/s tTjx¿ hf]lvd ;fdgf ug]{ ;+oGq cGo ;+:yfx¿;“u ;dGjo k]6«f]n kDk dfgj a:tL gbL÷vf]nf ljBfno jl/kl/ emf8Lo'Qm hldg ljB't nfOg
  • 31. 31 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn v'nf Ogf/ ;fgfltgf vx/] tyf vf]N;f ===== ===== 3= Ifdtf n]vfhf]vf Ifdtf eGgfn] 3/kl/jf/, ljBfno / ;d'bfodf ljBdfg ;|f]t;fwg Pj+ ;fdYo{ a'lemG5 h;n] ljkbsf] ;fdgf ug{, k|ltsfo{sf] nflu tof/L ug{, /f]syfd ug{ jf zL3| k'gnf{esf] nflu ;Ifd t'NofpF5 . Ifdtf n]vfhf]vfdf ljBfno;Fu ePsf tL ;|f]tsf] n]vfhf]vf ul/G5 h;n] ljkb hf]lvd Go"gLs/0f ug{ ;Ifd t'NofpF5 . pknAw ;|f]tdfly lg0fGq0f tyf kx'Fr /xG5 . k|sf]ksf 36gf hxLFtxLF x'G5g t/ ltgLx¿n] ljkbsf] ¿k tadfq lnG5g ha ;ªs6f;Ggtf eGbf ;fdgf ug]{ Ifdtf sd x'G5 . k|sf]ksf] cfj[lQ jf ;Defjgf / ;d'bfosf] ;ªs6f;Ggtfn] uDeL/ ¿kdf k|efljt x'g] hf]lvdnfO{ a9fpF5g . Ifdtf n]vfhf]vfljlw M n pknAw ;|f]t–;fwgsf] klxrfg ug'{xf]; . n 1fg, ;Lk, k|ljlw / ;fwgx¿ ePsf JolQmx¿sf] klxrfg ug'{xf]; . ljkb hf]lvd 36fpg / zL3| k'gnf{esf nflu pgLx¿n] Tof] IfdtfnfO{ s;/L pkof]u ug{ ;S5g eGg] vf]hL ug'{xf]; . n ljBfno tyf ;d'bfodf /x]sf On]lS6«l;og, cfunfuL lgoGqs, KnDa/ / :jf:Yo sd{rf/Lx¿h:tf :yfgLo:t/df pknAw x'g] k|fljlws hgzlQmsf] ;Dks{ ljj/0f;lxt ;"rL tof/ ug'{xf]; . n k|sf]kaf/] ;d'bfosf]] ljutsf] cg'ej, pgLx¿n] k|sf]ksf] s;/L ;fdgf u/] / pgLx¿n] pkof]u u/]sf] ;Lk ljsf;sf] klxrfg ug'{xf]; . n ljkb hf]lvd 36fpg ljBfnodf s]–s:tf ;|f]tx¿ pknAw 5g / k|of]u ug{ ;lsG5, tL ;|f]tdfly s;sf] kx'Fr / lgoGq0f 5 eGg] klxrfg ug'{xf]; . n tflnd cfjZostf n]vfhf]vf u/L cfjZos Ifdtf a9fpg tflnd k|bfg ug'{xf]; . k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd / Ifdtf n]vfhf]vfaf6 ljsl;t u/]sf] gS;fnfO{ 7"nf] sfuh jf ;"rgf kf6Ldf b]vfpg'xf]; . o; gS;fdf :ki6 ;ªs]t ePsf] ;'lglZrt ug'{xf]; . ljBfno / glhssf ;d'bfosf ;/f]sf/jfnfnfO{ ;';"lrt u/fpg / ljkb hf]lvd Joj:yfkg;DaGwL ;r]tgf hufpg pQm gS;fnfO{ ljBfno glhs} pko'Qm :yfgdf /fVg'xf]; .
  • 32. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 32 afs; @ M ljBfnodf cfwfl/t k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf gS;fªsgdf b]vfpg'kg]{ ljifoj:t' n k|sf]kpGd'v ljleGg If]qx¿, n k|j]z ug]{ tyf aflx/lgl:sg] dfu{, n cfktsfndf aflx/ lgl:sg] ;'/lIft af6f], n cfktsfndf e]nf x'g] ;'/lIft 7fp“, n ejg tyf 6fpsf] dfly /x]sf vt/fx¿, n hf]lvd pTkGg ug{;Sg] ;fdu|Lx¿ /flvPsf] 7fp“, n clUg;dgs pks/0fx¿ /flvPsf 7fp“, n k|fylds pkrf/ ul/g] 7fp“ n ckfªutf ePsf JolQmx¿ tyf ;fgf afnaflnsf . ;d'bfodf cfwfl/t k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf gS;fªsgdf b]vfpg'kg]{ ljifoj:t' n k|sf]k pGd'v ljleGg If]qx¿, n cfktsfndf lgl:sg] ;'/lIft af6f], n cfktsfndf e]nf x'g] ;'/lIft 7fp“, n ;'/lIft cf>o:ynx¿ n ;d'bfodf / glhs /x]sf :jf:Yo ;]jfx¿ n k|sf]k l;h{gf ug{;Sg] ;fdu|Lx¿ /flvPsf 7fp“, n ;d'bfodf ljz]if k|fljlws Ifdtf ePsf ;|f]t JolQmx¿ n j[4j[4f, ckfªutf ePsf JolQmx¿h:tf ;ªs6f;Gg dflg; a;f]af; ug]{ ejg n ;d'bfodf ;ªs6f;Gg ejg, ;8s tyf ;'ljwfsf ;+/rgfx¿ @=@=@ ljleGg sfo{bnx¿ u7g hf]lvdk"0f{ ljBfnosf glhs a;f]af; ug]{ dflg;x¿ ljBfnosf pTs[i6 ;|f]t JolQm x'g . pgLx¿;Fu To; 7fpFdf x'g] k|sf]k / To;sf] hf]lvd Go"gLs/0f ug]{ a'emfO{ aflx/af6 cfPsf dflg;sf] t'ngfdf uxg / e/kbf]{ 1fg /x]sf] x'G5 . ljBfno afnaflnsf tyf o'jf ;~rf/sf pTs[i6 ;+jfxs x'g . t;y{ sfo{bndf :yfgLo JolQm, o'jf tyf ljBfnosf afnaflnsfsf] k|ltlglwTj x'g'k5{ . cfjZostf cg';f/ ljleGg sfo{bnx¿ u7g ul/g'k5{ . oL sfo{bn ;"rgf k|jfx tyf r]tgf clej[l4, ;'/lIft :yfgfGt/0f, vf]h tyf p4f/, k|fylds pkrf/, clUg ;'/Iff
  • 33. 33 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn / dgf];fdflhs ;xfotf sfo{bn x'g ;S5g . x/]s sfo{bnnfO{ lbOg] :ki6 e"ldsf tyf bfloTjn] cfktsfnLg ;dodf ;f] sfo{bnnfO{ a9L hjfkmb]xL Pj+ k|efjsf/L agfpF . sfo{bnx¿nfO{ pgLx¿sf] e"ldsf tyf bfloTjaf/] :d/0f u/fpFg / pgLx¿sf] 1fg tyf a'emfOnfO{ ltvfg{ a]nf–a]nfdf s[ltd cEof;sf] cfof]hgf ul/g'k5{ -lj:t[t ljj/0fsf nflu cg';"rL # x]/f}F_ . @=@=# ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf tof/ ug'{ ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldltsf] dxTjk"0f{ sfo{ xf] . ljBfnodf cfwfl/t 7f]; of]hgf -tflnsf g+= !@ x]g'{xf];_ n] ljBfno ljkb Joj:yfkg lqmofsnfkx¿nfO{ tfls{s lgisif{df k'¥ofpg ;S5 . of]hgfn] ;+/rgfut ;'/Iff, dd{t;Def/, u}/;+/rgfut cNkLs/0f, :yfgLo k"jf{wf/, jftfj/0fLo hf]lvd cNkLs/0f / clUg ;'/IffnfO{ ;d]6g'k5{ . x/]s ljBfnodf ljkb Joj:yfkg of]hgf Ps hLjGt b:tfj]hsf] ¿kdf /xg'k5{ . csf]{ zAbdf, of]hgfnfO{ lg/Gt/ k|ultsf] qmddf /x]sf], ;dofg's"n kl/dfh{g x'Fb}hfg] / slxNo} g6'lËOg] b:tfj]hsf ¿kdf lnOg'k5{ . oyfy{k/s of]hgfn] of]hgf th'{dfnfO{ pkhsf] ¿kdf xf]Og k|lqmofsf ¿kdf lnG5g . ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf ;ªs6f;Ggtf n]vfhf]vf, of]hgf th'{df, ef}lts ;+/If0f / k|ltsfo{ Ifdtf ljsf;sf] Tof] k|lqmof xf] h;nfO{ tnsf sfo{ ug{
  • 34. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 34 tof/ ul/G5 M n ljBfyL{ tyf ljBfnosf sd{rf/Lx¿nfO{ zf/ Ll/s rf]6k6s nfUgaf6 arfpg, n ;a} afnaflnsfsf nflu lzIffsf] lg/Gt/tf ;'lglZrt ug{ n ;'/lIft ;+:s[ltsf] ljsf; u/L To;df cEo:t agfpg . ljkbsf] ;dodf afnaflnsf tyf sd{rf/Lx¿ pNn]Vo hf]lvddf /xg] x'Fbf pgLx¿nfO{ Pp6} ;'/lIft :yfgdf ;fg'{kg]{ x'G5 . t;y{ x/]s ljBfnosf] ljkb Joj:yfkg of]hgf x'g' h¿/L 5 . ljBfno;Fu w]/} ;|f]t x'G5 / ;fd'bflos e]nf x'g] ynf] klg aG5 . t;y{ glhssf] ;d'bfok|lt ljBfnosf] klg bfloTj x'G5, h;/L l5d]sL ;d'bfo ljBfno;Fu hf]l8Psf x'G5g . ljkb Joj:yfkg of]hgfn] k|d'v ;/f]sf/jfnfx¿sf ;fy} cfktsfnLg k|ltsfo{df ;dGjo, lgoGq0f / ;~rf/sfo{ ug]{ JolQmx¿sf] e"ldsf tyf bfloTjnfO{ kl/eflift ug'{k5{ . tflnsf * M ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfsf] k|f¿k ;'/lIft ljBfnocGtu{t ul/g] sfo{sf k|sf/ s;n] ug]{ ;dofjlw ck]lIft kl/0ffd cfjZos ;|f]tsf] Joj:yfkg ;'/lIft ljBfnosf nflu ef}lts k"jf{wf/x¿ != @= ljBfno ljkb Joj:yfkg != @= hf]lvd Go"gLs/0f lzIff != @= ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfn] ljBfnosf] ;'/Iff cfjZostfsf] ljZn]if0f ug'{k5{ . ljBfno;Fu ;Da4 k|sf]k tyf ;ªs6f;Ggtfaf/] ul/g] r]tgf clej[l4n] lzIff If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;'/lIft ljBfnosf cfjZostf tyf dxTj klxNofpg ;xh t'NofpF5 . ;'/lIft ljBfno cleofg ;~rfng ug'{ ljBfno tyf ljBfyL{x¿ cfpg] l5d]sL ;d'bfox¿sf] bfloTj xf] . c;n g]t[Tj;lxtsf] ljBfno Joj:yfkg ;ldlt / cleefjs–lzIfs ;ª3n] ;|f]t h'6fpg, k|fljlws ;xof]usf nflu bIf dfgj;+;fwgsf] Joj:yfkg ug{ / ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf tof/ u/L sfof{Gjog ug{ ;Ifd x'G5g . Afnaflnsf;Fu k/fdz{
  • 35. 35 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf tof/Lljlw M n ;xeflutfd"ns 9Ën] ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf tof/ ug'{xf]; . k|fo cf]em]ndf kg]{, ljBfno ghfg] afnaflnsf, ckfªutf ePsf afnaflnsf / aflnsfsf d'2f tyf cfjZostfnfO{ of]hgfdf ;dfj]z ug'{xf]; . n k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, Ifdtf tyf ;|f]tsf] a[xt n]vfhf]vf / ef}lts hf]lvd Go"gLs/0f, ;'/lIft k"jf{wf/ lgdf{0f, cNkLs/0f / k"j{tof/L of]hgfsf] ljZn]if0fdf cfwfl/t eP/ of]hgf agfpg'xf]; . n of]hgfaf/] lzIff If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;"lrt ug'{xf]; . of]hgfnfO{ k|efjsf/L ¿kdf sfof{Gjog ug{ pgLx¿ klg of]hgf;Fu kl/lrt x'g'k5{ . n ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfaf/] lzIff If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ hfgsf/L lbg cfjlws a}7ssf] cfof]hgf ug'{xf]; . hfgsf/L lbg >Job[io k|:t'ltljlw ckgfpg'xf]; . o;n] ;|f]t ;Íng tyf Joj:yfkgsf nflu cg's"n jftfj/0f tof/ ub{5 . cNkLs/0f, k"j{tof/L / k|ltsfo{ of]hgfx¿ tof/ ug{ Pj+ ltgsf] ;dLIff ug{ o:tf a}7s dxTjk"0f{ x'G5g . n of]hgfnfO{ pRr u'0f:t/Lo cEof;df kl/0ft ug{ Ifdtf clej[l4sf ultljlwnfO{ cufl8 a9fpg'xf]; . n ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfdf Joj:yf ul/Psf ;a} lqmofsnfksf] lglj{£g sfof{Gjog xf]; / ;fdu|L, ljQLo jf dfgj;|f]tdf Jojwfg gcfcf]; eGg] ;'lglZrt ug{ e}k/L of]hgf tof/ ug'{xf]; . e}k/L of]hgfn] ljkbkl5 oyf;Dej zL3| lzIff k'gM cf/De ug{ lzIff If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;xh t'NofpF5 . n ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgfsf] lbuf]kgf ;'lglZrt ug{ lzIfsx¿nfO{ ;'/lIft :yfgfGt/0f of]hgf lgdf{0f, cfktsfnLg k|ltsfo{, k|fylds pkrf/, clUg ;'/Iff, vf]h tyf p4f/df tflnd lbP/ cEo:t agfpg'xf]; . ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf tof/ ubf{ cNkLs/0fsf d'2fx¿ klg ;dfj]z ul/g'k5{ / ;ªs6f;Ggtf Pj+ hf]lvd Go"gLs/0f ug{ lgoldt cBfjlws ul/g'k5{ . o;sf nflu b]xfosf sfo{ ul/g'k5{ M n olb ljBfno ejg gbLsf] lsgf/ jf af9LpGd'v If]qdf cjl:yt 5 eg] af9Lsf] hf]lvd Go"gLs/0f ;+/rgf lgdf{0f ug'{xf]; . af9Ln] c;/ ug{;Sg] jf af9L k:g;Sg] 7fpFdf cfjZostfcg';f/ afFw, :k/, 7f]s/, t6aGwnufotsf af9L cj/f]ws lgdf{0f ug'{xf]; . tLj| ultdf aUg] af9Lsf] kfgLn] e"Ifo dfkm{t ljBfno If]qdf Iflt ug{;S5 . j[Iff/f]k0fn] df6f]nfO{ aUg glbO{ e"Ifo Go"g ug{ ;xof]u u5{ . To;}n] To:tf 7fpFdf j[Iff/f]k0f ug'{xf]; . n ljBfno af9Lsf] ;txeGbf dfly lgdf{0f ul/P klg ljBfno l5g]{ dfu{x¿ af9L
  • 36. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 36 k:g;Sg] ;txdf k5{g eg] afnaflnsf ljBfno hfg jf cfktsfndf efUg ;Sb}gg . dflg;x¿ ljBfno ejgleq gkm;"g jf ljBfno ejg k'Ugaf6 g/f]lspmg eGg] ;'lglZrt ug{ prflnPsf lgsf; dfu{ lgdf{0f ug{ cfjZos 5 . xNsf le/fnf] x'g] u/L df6f] eb}{ / lyRb} o:tf] af6f] agfpg ;lsG5 . n ;'/lIft ljBfno cleofgsf nflu ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ k|efjsf/L 9Ën] kl/rfng ug{ pgLx¿sf] e"ldsf, bfloTj tyf hjfkmb]lxtf :ki6;Fu kl/eflift ul/g'k5{ . n cfjlws ;~rfng tyf dd{t;Def/sf nflu ;|f]t Joj:yfkg / kl/rfng ug{ ;'/lIft ljBfno cNkLs/0f of]hgfnfO{ ljBfno ;'wf/ of]hgf;Fu ;dfof]hg ul/g'k5{ . n cNkLs/0f of]hgdf x/]s k|sf]kn] k'¥ofpg] ;DefJo IfltnfO{ Go"g ug]{ pkfox¿ ;dfj]z ulg'k5{ . ljBfno cNkLs/0f of]hgf ;w}F ultzLn x'G5 . k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf n]vfhf]vfdf cfwfl/t eO{ of]hgfdf ;do ;fk]If kl/jt{g x]/km]/ ul/g'k5{ . o;n] ljkbaf6 x'g] d[To' tyf 3fOt] ;ªVof / ;fdflhs–cfly{s k|efjnfO{ Go"g ug{ ;xof]u u5{ . ljBfno ljkb pTyfgzLntf t'¿Gt} xfl;n ug{ ;lsg] s'/f xf]Og . o;sf nflu ;a} ;/f]sf/jfnfx¿sf] lg/Gt/ ;xeflutf, k|of; / ;dk{0fsf] cfjZostf k5{ . ;/f]sf/jfnfx¿n] ;'/lIft l;sfO jftfj/0f sfod ug'{k5{ / z}lIfs lg/Gt/tfsf nflu of]hgf agfpg'k5{ . oyfy{ ;+nUgtf tyf /fhgLlts k|lta4tfn] ljBfno ljkb Joj:yfkgnfO{ ;'b[9 ug{ / k7g–kf7gsf] lg/Gt/tf ;'lglZrt ug{ ;lsG5 . t;y{ ljBfno ljkb Joj:yfkgn] u}/;+/rgfut cNkLs/0f, ejg dd{t;Def/ / k|ltsfo{sf] k"j{tof/LnfO{ ;d]6g'k5{ . ljBfnosf]lg/Gt/tfof]hgf ljBfnoJoj:yfkg;ldlttyfcleefjs–lzIfs;ª3sf;b:o / lhNnf lzIff sfof{nosf clwsf/Lsf] ;lqmo ;xeflutfdf tof/ ul/g'k5{ . pTyfgzLntf lgdf{0f ug{ cleefjs–lzIfs ;ª3 tyf ljBfno Joj:yfkg ;ldltsf ;b:o, ufpF ljsf; ;ldltsf] lzIff ;ldlt, lhNnf lzIff sfof{nosf clwsf/L, ljBfyL{ / cGo afnaflnsfdf Jojxf/hGo kl/jt{g x'g cfjZos 5 . ;'/lIft ;+:s[ltk|lt k|lta4, hf]lvdk|lt ;r]t, ljkb tyf cfktsfndf k|ltsfo{sf] nflu tof/ x'g] ljBfno tyf ;d'bfosf] ljsf; ug{ / ljkb To;kl5sf] cj:yfdf lzIffdf Go"gtd cj/f]wsf] ;'lglZrtf ug{ u}/;+/rgfTds tTjx¿ dxTjk"0f{ x'G5g . oL tTjdf Wofg lbg ;s]sf] v08df dfq :j:y l;sfO jftfj/0fsf] l;h{gf x'g ;S5 . s'g} klg ljBfnon] x/]s ljkbsf] k|efj wfGg ;Sb}g . ljkbsf sf/0f d[To' / 3fOt] x'gaf6 aRg ;a} ljBfyL{ tyf lzIfsx¿ ;'/lIft :yfglt/ lgl:sg'kg]{ ;do klg cfpg;S5 . x/]s ljBfnon] ;'/lIft :yfgfGt/0f dfu{ / glhs} ;'/lIft ¿kdf e]nf x'g ;lsg] :yn lgwf{/0f ug'{k5{ . tL ;'/lIft :yfgfGt/0f dfu{ / e]nf x'g] :yfgaf/] ljBfnosf afnaflnsf tyf
  • 37. 37 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn cleefjsx¿nfO{ clu|d hfgsf/L lbOg'k5{ . ljBfyL{, cleefjs tyf :yfgLo ;fd'bflos cu'jfx¿df cGof}ntf x6fpg oL :yfgx¿ lrq0f ul/Psf] gS;f x/]s sIffsf]7f tyf sl/8f]/df 6fFl;g'k5{ . To;}u/L cfktsfnLg cj:yfdf cGof}ntf l;h{gf gxf]; / ;a} ;'/lIft :yfgfGt/0f ug{ ;s"g eGgsf nflu s[ltd cEof; lgoldt ¿kdf cfof]hgf ul/g'k5{ . ;'/lIft :yfgfGt/0f of]hgf glhssf k|x/L rf}sL, clUg lgoGq0f sfof{no tyf c:ktfn clwsf/L x¿nfO{ pknAw u/fOg'k5{ . cfktsfnLg cj:yfdf cfjZos hgzlQm t'¿Gt} pknAw x'g ;s"g eGg] ;'lglZrt ug{ oL ;+:yfx¿;Fu ;~rf/ ;DaGw / ;~rf/sf] ;+oGq :yfkgf ul/g'k5{ . cfktsfndf ljt/0f ug{ cfjZos ;fdu|Lx¿ ;'/lIft :yfgdf e08f/0f ul/g'k5{ . @=@=$ ;~rf/ ;+oGqsf] ljsf; k"j{;"rgf k|0ffnLn] ;'/lIft ljBfno tof/ ug{ dxTjk"0f{ e"ldsf lgjf{x u5{ . lqmofzLn ;~rf/ k|0ffnLsf] Joj:yf ePsf] v08df dfq of] k|efjsf/L x'G5 . k|efjsf/L ;~rf/ Joj:yfn]] cfktsfnLg cj:yfsf] k|efjsf/L Joj:yfkg ug{ ;DalGwt lgsfox¿nfO{ ;xof]u u5{ . k|efjsf/L ;~rf/ k|0ffnLn] cfktsfnLg ;~rf/ / cfGtl/s ;"rgf ;+oGq :yfkgfdf klg ;xof]u u5{ . ;~rf/ k|0ffnLsf] ljsf;ljlw M n ;a} ;/f]sf/jfnfx¿sf] ;Dks{ljj/0f pknAw x'g'k5{ . ;Dks{ljj/0fnfO{ lgoldt hfFr / cBfjlws ul/g'k5{ . o; sfo{n] cfjZostf k/]sf] a]nf pgLx¿nfO{ kl/rfng ug{ ;xh x'G5 . n sfo{bnn] ;Dks{ ;"rLsf] Joj:yf ug'{k5{ . ;f] ;"rLdf k|To]s ;b:osf] gfd, 7]ufgf / cfjf;Lo tyf df]afOn b'j} kmf]g gDa/ x'g'k5{ . n ljkbsf] ;dodf lqmofzLn /xg] ;"rgfsf] e/kbf]{ afXo ;|f]tdf kx'Fr a9fpg / cfGtl/s ;~rf/ k|0ffnL ljsf; ug{ k|of; ul/g'k5{ . o;f] ePdf dfq ;/f]sf/jfnfx¿n] ljkbsf] cj:yfaf/] cBfjlws hfgsf/L kfpg ;S5g / ljkb Joj:yfkgsf nflu ;dod} cfkmgf] ;Lk, k|lzlIft hgzlQm, cf}hf/ tyf pks/0fnfO{ kl/rfng ug{ ;S5g . n cfktsfnsf] Joj:yfkgdf zL3| ;~rf/sf] lg0ff{os e"ldsf x'G5 . o;n] ;do tyf ;|f]tsf] art dfq ub}{g, cfktsfnLg cj:yfcg'¿k bIf JolQmx¿nfO{ klg kl/rfng u5{  . ;~rf/sf] ;Dks{ ;"rLn] ljBfno k|zf;sx¿sf] cfTdljZjf; a9fpF5 / cfktsfnLg ;dodf ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ k|ltsfo{sf nflu tof/ u5{ . Kff}8L ;LknfO{ tLI0f agfpFb}
  • 38. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 38 tflnsf ( McfktsfnLg ;dodf ;Dks{ ug{ ;lsg] lgsfox¿sf] ;"rL dxTjk"0f{ ;/f]sf/jfnfx¿ ;Dks{ JolQmsf] gfd / 7]ufgf df]afOn ljBfnoaf6 b"/L sfof{nosf] kmf]g gDa/  lhNnf cfktsfnLg sfo{ ;~rfng s]Gb| lhNnf k|zf;g sfof{no :yfgLo c:ktfn÷:jf:Yo rf}sL÷cf}iflw k;n lgs6td cf}iflw ljqm]tf af?0foGq sfof{no :yfgLo k|x/L g]kfn /]8qm; ;f];fO6L ufpF ljsf; ;ldlt k|wfgfWofks ljBfno Joj:yfkg ;ldlt ;b:ox¿ cleefjs– lzIfs ;ª3 lhNnf lzIff sfof{no lhNNff ljsf; ;ldlt cGo @=@=% ;r]tgf clej[l4sf nflu ljBfnodf cfwfl/t ljkb k"jf{Eof; ;~rfng qmda4 tyf ljifout s[lqd cEof;n] ;/f]sf/jfnf / afnaflnsfdf ljkb k"j{tof/L tyf k|ltsfo{sf nflu ;kmntfk"j{s ;r]tgf clej[l4 u5{ . jf:tjdf s[lqd cEof; dxTjk"0f{ l;sfOljlw xf] . h:t} ;'/lIft :yfgfGt/0fsf] s[lqd cEof;n] afnaflnsf tyf cGo ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ ;'/lIft :yfgfGt/0f, p4f/, clUg;'/Iff / k|fylds pkrf/df /x]sf] pgLx¿sf] 1fg k|bz{g Pj+ k/LIf0f ug{ l;sfpF5 . cEof; cfof]hgfljlw M n x/]s k|sf/sf] cEof;sf nflu ljifolgwf{/0f u/L afnaflnsf tyf cGo ;/f]sf/jfnfx¿nfO{ o;sf] k|lqmof tyf tl/sf;Fu kl/lrt u/fpg'xf]; . cEof; Ps cg'ejhGo l;sfOsf] cj;/ xf] h;n] ;}4flGts 1fgnfO{ k/LIf0f u5{ . n ck]lIft / bf]xf]l/g] ljkbsf nflu lgoldt cEof; u/fpg'xf]; / ljkb hf]lvd Go"gLs/0f of]hgf agfpg'xf]; . n sIff ;'¿ x'g'k"j{ e]nf x'g] 7fpF jf sIffsf]7fdf clu|d ¿kdf cfjZos ;Lk k|bfg ug'{xf]; . Ps z}lIfs jif{df ljleGg cEof; u/fOg'k5{ . o:tf] cEof; ljBfnon] dgfpg] lbj;
  • 39. 39 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn kf/]/ ubf{ cem /fd|f] x'G5 . kof{Kt cEof; x'g ;sf]; eGgfsf nflu s'g} ;"rgfljgf g} klg cEof; u/fOg'k5{ . l;sfOsf] k|ltljlDat ug{ / ;'wf/sf nflu ;do lbg'k5{ . n ljkb Joj:yfkg k|lqmofdf sfo{bn, ;d'bfosf JolQm / :jo+;]jsx¿nfO{ ;+nUg u/fO{ ;Lk / ;r]tgfsf] k|jfx ug'{xf]; . cEof;n] dlitisdf ;LknfO{ 7f]; k|ltljlDat u/fpg ;xof]u u5{ . n lgoldt cEof;dfkm{t afnaflnsf;Fu ejgaf6 ;'/lIft lgl:sg] cfwf/e"t lgod tyf pkfo cfbfgk|bfg ug'{xf]; . o:tf lgodx¿df …s'/f gu/f}F, gbu'/f}F, s'/f gu/f}F / k5fl8 kms]{/ ghfcf}FÚ cflb k5{g . n ;"rgf cfbfgk|bfg, vf]h tyf p4f/, k|fylds pkrf/, cfuf] lgefpg], hn ;'/Iff / kf}8L ;Lkh:tf ;Lk h:tf ljifodf cEof; u/fpg'k5{ . -ljkb pTyfgzLn ljBfno dfkb08 M :jd"Nofªsg kmf/fdsf nflu cg';"rL $ x]/f}F_ . @=# cfwf/:tDe # M hf]lvd Go"gLs/0f lzIff hf]lvd Go"gLs/0f lzIffcGtu{t ;'/lIft ;+:s[ltsf] ljsf; ug{, pTyfgzLn ljBfno tyf ;d'bfosf] ljsf; ug{ ljBfnosf kf7oqmd, lzIfs k|lzIf0f / cgf}krfl/s lzIffdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ljifonfO{ ;dfj]z ug'{nfO{ lnOG5 . cf}krfl/s / cgf}krfl/s b'j} k|sf/sf lzIffn] a[xt kl/jf/df ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngaf/] 1fg k|jfx ub{5 . @=#=! cf}krfl/s tyf cgf}krfl/s lzIffdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngnfO{ ;dfof]hg ljkbhf]lvdGo"gLs/0f;DaGwLhLjgko{Gtl;sfOsf]PscleGgefux'g'k5{  .ljkbhf]lvdGo"gLs/0f/hnjfo' kl/jt{g cg's"ng;DaGwL k|rng km}nfpgsf nflu lzIff Ps k|efjsf/L ;fwg xf] . cf}krfl/s tyf cgf}krfl/s lzIffdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ng ;dfof]hgljlw M n ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/ jt{g cg's"ngsf ;jfn, 1fg / Jofjxfl/s cg'ej b'j} ljsf; ug{ ljBfnosf] lgoldt kf7Øqmddf ;dfof]hg ul/g'k5{ egL z}lIfs If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿;Fu ldn]/ cleofg ;~rfng ug'{xf]; . n ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ;jfnnfO{ cltl/Qm z}lIfs lqmofsnfkdf ;dfjz]; ug'{xf]; / o;nfO{ ljz]if k|fyldstfsf] ljifo agfpg'xf]; . ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf cjwf/0ffnfO{ lrqsnfdfkm{t k|ltlalDat ub}{
  • 40. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 40 cltl/Qm lqmofsnfkx¿df lrqsnf, lgaGw, jfbljjfb / xflh/L hjfkm k|ltof]lutf kg{ ;S5g . cltl/Qm lqmofsnfk ;dfj]zL x'g'k5{ / o;df ;LdfGtLs[t ;d"x, ljz]ifu/L aflnsfx¿nfO{ nlIft ug'{k5{ . n ;j{;fwf/0fnfO{ Dffgj lqmofsnfk / ljkbaLr /x]sf] ;DaGwaf/] hfgsf/L lbg clgoldt lzIffdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ;jfnx¿ ;+nUg ug]{ s'/fsf] k}/jL ug'{xf]; . n afnaflnsfnfO{ ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g ;dfof]hgsf ultljlwdf ;fd]n u/fpg'xf]; . pgLx¿sf] r]tgf tyf a'emfOnfO{ a9fpg afnsaflnsfaf6 afnaflnsfdf lzIff, uLt, ljB'tLo tyf 5fkfnufotsf ;~rf/ dfWodsf] k|of]u ug'{xf]; . @=#=@ lzIfs tflnd kf7Øqmddf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ljifo ;dfj]z ug]{ lzIfsx¿n] ljBfyL{dfkm{t w]/} cleefjs / ;d'bfosf dflg;df ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ng;DaGwL ;Gb]z ;~rf/ ug{ ;S5g . lzIfs tflnd kf7Øqmddf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf] d"nk|jfxLs/0f ul/Pdf pgLx¿n] ;f] sfo{nfO{ cl3 a9fpg] ;'lglZrt x'G5 . lzIfs tflnd kf7Øqmddf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ljifoj:t' ;dfof]hgljlw M n ljBdfg lzIfs tflnd kf7Øqmdsf] k'g/fjnf]sg u/L k7of+zsf] s'g v08df s'g ;Gb]z /fVg] eGg] lgwf{/0f ug'{xf]; . n lzIfs, ;|f]t s]Gb| k|d'v, ljBfno Joj:yfkg ;ldlt tyf cleefjs–lzIfs ;ª3 ;b:o / lhNnf lzIff clwsf/Lsf] ;lqmo ;xeflutfdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ;jfn ;d]6g] pko'Qm kf7Øqmd ljsf; ug'{xf]; . kf7Øqmddf ljkb hf]lvd, hf]lvd Go"gLs/0fsf pkfo, ljkb k"j{tof/L / k|ltsfo{af/] hfgsf/L /flvg'k5{ . n d:of}bf kf7oqmdnfO{ s]xL ljBfnodf k/LIf0f ;~rfng ug'{xf]; . a[xt ljt/0fsf] nflu kf7Øqmd k|sflzt ug'{cl3 ;DalGwt ;/f]sf/jfnfx¿af6 k[i7kf]if0f Pj+ ;'emfj ;Íng ug'{xf]; . n ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ;jfnx¿ ;d]l6Psf] z}lIfs ;fdu|L tof/ ug'{xf]; . o; ;fdu|Lsf] ;xfotfaf6 lzIfsn] k|sf]ksf] k|s[lt tyf cfj[lt, ljkbx¿sf] ;Defjgfaf/] ljBfyL{x¿nfO{ hfgsf/Llbg / ljkb tyf hnjfo' kl/jt{g;DaGwL ;d:of ;dfwfgpGd'v 5nkmndf pgLx¿nfO{ ;+nUg u/fpg ;lsG5 . n lzIfs tflnd k|lti7fg, ljBfno / sn]hx¿sf kf7Øqmddf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ng;DaGwL ;a} ;fdu|L, k'l:tsf, lgb]{lzsf / Go"gtd dfkb08 ;dfj]z ug'{xf]; . n lzIfs tflnd tyf cled'vLs/0f sfo{qmd cfof]hgf ubf{ cg's"lnt Pj+ kl/is[t kf7Øqmd k|of]u ug'{xf]; .
  • 41. 41 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn n /fli6«o lzIff gLlt tyf of]hgfdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f / hnjfo' kl/jt{g cg's"ng ;DalGw ljifoj:t' ;dfj]z ug{ cleofg ;~rfng ug'{xf]; . @=#=# ;/f]sf/jfnfx¿sf] Ifdtf clej[l4 afnaflnsf k|efjzfnL Pj+ k|efjsf/L ;~rf/stf{ x'g h;n] ljBfnodf l;s]sf c;n cEof; / kf7nfO{ cfkmgf 3/kl/jf/df pT;'stfsf ;fy atfpF5g . aflnaflnsfnfO{ k|bfg ul/g] ljkb hf]lvd Go"gLs/0f lzIffn] pgLx¿ a:g] glhssf] jftfj/0faf/] ;r]tgf / a'emfOnfO{ k|j4{g u5{ . afnaflnsfsf] Ifdtf clej[l4sf cltl/Qm pgLx¿n] l;sfOk|lt lhDd]jf/x¿sf] Ifdtf clej[l4 ug'{ klg plQs} dxTjk"0f{ 5 . ljkbaf/] lzIff lnPsf cfhsf afnaflnsfdf ef]ln joZs x'Fbfsf] cj:yfdf klg ljkb, dfgjLo ultljlwsf] kl/0ffd / sdhf]/ jftfj/0fLo Joj:yfkgaf/] a[xQ/ a'emfO x'g]5 . o;sf ;fy} pgLx¿df k|s[lt;Fu ;fd~h:o ub}{ gofF k|sf/sf] ljsf; dfu{ k|j4{g ug'{kg]{ s'/fdf klg /fd|f];Fu ax; ug]{ Ifdtf x'g]5 . -cfO{P;8Lcf/, @))@_ . ;/f]sf/jfnfx¿sf] Ifdtf clej[l4 M n ;d'bfodf ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf sfo{ lbuf] ¿kdf cl3 a9g] s'/f ;'lglZrt ug{ 8sdL{nufotsf :yfgLo lgdf{0fstf{ / lgdf{0f sDkgLnfO{ ;'/lIft ljBfno lgdf{0f / dd{t;Def/;DaGwL k|fljlws lzIff k|bfg ug'{xf]; . n ljBfnosf] lgoldt kf7Øqmdcg'¿k :yfgLo txdf x'g] k|sf]ksf] k|s[lt tyf k|efjaf/] afnaflnsfdf ;r]tgf hufpg'xf]; . ljkb /f]syfd, k|ltsfo{sf] k"j{tof/L / ljkb pTyfgzLn jftf/0fLo ;+/If0fsf l;4fGtaf/] 5nkmn ug'{xf]; . afnaflnsfn] k|fKt u/]sf 1fg / ;LknfO{ cfktsfnLg l:yltsf] ;fdgfdf k|of]u ug{ ;Ifd x'g]u/L pgLx¿sf] r]tgf clej[l4 ug'{xf]; . n ljBfnosf afnaflnsf, lzIfs tyf ;d'bfodf hf]lvd;DaGwL ;r]tgf clej[l4 ug{ cleofg rnfpg'xf]; . @=#=$ ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ng ;jfnnfO{ ;Daf]wg ug]{ z}lIfs ;fdu|L tof/ ug]{ pko'Qm z}lIfs ;fdu|Ln] :yfgLo ;d'bfo tyf ljBfyL{x¿nfO{ ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ngaf/] a'emg ;xof]u u5{ . o;nfO{ lgoldt tyf clgoldt b'j} kf7Øqmd;Fu cGt/;DalGwt ul/g'k5{ . z}lIfs ;fdu|L tof/ ug{ M n cf}krfl/s tyf cgf]krfl/s z}lIfs kf7oqmdn] ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ngnfO{ a[xt ¿kdf ;d]6]–g;d]6]sf] n]vfhf]vf u/L l/Qmtfx¿ klxrfg ug'{xf]; . n b]lvPsfl/QmtfnfO{;Daf]wgug]{z}lIfs;fdu|Lx¿sf]ljsf;ug'{xf];  .o:tfz}lIfs;fdu|Ln] ljz]ifu/L afnaflnsf, dlxnf / ckfªutf ePsf JolQmnufotsf ;Í6f;Gg ;d"xx¿sf nflu ljkb /f]syfd tyf k"j{tof/Ldf s]lGb|t ePsf] x'g'k5{ .
  • 42. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 42 n k|efjsf/L l;sfOnfO{ ;'lglZrt ug{ >Job[io z}lIfs ;fdu|L tof/ ug'{xf]; ->Jo M uLt, /]l8of] ;Gb]z, gf6s cflb . b[io M lel8of], j[Qlrq, kmf]6f]u|fkm, kf]:6/, sf6{'glrq cflb_ . lg/If/, yf]/} lzIff xfl;n u/]sf / slnnf afnaflnsfn] oL ;Gb]z a'emg ;S5g eGg] ;'lglZrt ug'{xf]; . oL ;fdu|LnfO{ cltl/Qm z}lIfs lqmofsnfk tyf lgoldt lzIffdf ;Gbe{ ;fdu|Lsf ¿kdf ;dfj]z ug{ ;lsG5 . n ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ngsf ;fGble{s ;fdu|Ldf ;dfj]z ul/Psf ljifoj:t'nfO{ kl/dfh{g Pj+ cBfjlws ug'{xf]; . @=#=% lzIffsf] clwsf/ ;'lglZrt ug]{ ljkbsf ;dodf ckfªutf ePsf JolQmnufot cGo ;ªs6f;Gg JolQmx¿ clt k|efljt x'G5g . pgLx¿sf df}lns clwsf/ tyf ljz]if cfjZostfsf] pk]Iff ul/g' x'Fb}g . zf/Ll/s ¿kdf sdhf]/ JolQmn] cfkmgf] b}lgs hLjgofkgsf qmddf cfkmgf] kl/jf/, ;d'bfo / ljBfnodf alx:sf/ / cnUofpg]h:tf Jojxf/sf] ;fdgf ug'{kg]{ x'g;S5 . pgLx¿nfO{ 1fgåf/f ;zQmLs/0f u/]sf] v08df pgLx¿n] klg ;d'bfosf] pTyfgzLntf ;'b[9 agfpg pNn]Vo of]ubfg ug{ ;S5g . af:tjdf afnaflnsf tyf sdhf]/ Ifdtf ePsf JolQmnfO{ ljkb hf]lvd Go"gLs/0fdf ;xeflutf tyf ;zQmLs/0fsf dfWodaf6 ;dfj]z u/]df ;d'bfosf] pTyfgzLntfnfO{ a9fpg] 5 . lzIffsf] xs ;'lglZrt ug{ M n ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt / ljleGg sfo{bndf km/s zf/Ll/s Ifdtf ePsf JolQm tyf cGo ;ªs6f;Gg ;d"xnfO{ ;dfj]z u/fpg'xf]; . o;n] pgLx¿nfO{ lg0f{o k|lqmofdf ;xefuL x'g] clwsf/ / cfkmgf cfjZostfx¿sf] ;Daf]wg x'g] s'/fsf] ;'lglZrtf lbnfpF5 . n km/s zf/Ll/s Ifdtf ePsf JolQm tyf cGo ;ªs6f;Gg ;d"xsf ;jfnnfO{ cf}krfl/s tyf cgf}krfl/s z}lIfs kf7Øqmddf ;dfj]z x'g] s'/fdf hf]8 lbg'xf]; . n afnaflnsfnfO{ km/s zf/Ll/s Ifdtf ePsf JolQm tyf cGo ;ªs6f;Gg ;d"xnfO{ ;dfj]z u/fpg] sf/0fx¿af/] ;r]t u/fpg cltl/Qm z}lIfs lqmofsnfk / ljBfnodf cfwfl/t cled'vLs/0f tyf ;+jfb sfo{qmdx¿df ;dfj]zL z}lIfs ;jfnx¿sf] ;Daf]wg ul/g'k5{ . n km/s Ifdtf ePsf JolQm / afnaflnsfsf clwsf/ tyf cfjZostf ;Daf]wgdf s]lGb|t x'Fb} / ltgLx¿ ljkb hf]lvd Go"gLs/0f Pj+ hnjfo' kl/jt{g cg's"ngdf ;lqmo kfq x'g] s'/f ;'lglZrt ub}{ km/s zf/Ll/s Ifdtf ePsf JolQm cg's"n ;dfj]zL ljkb hf]lvd Go"gLs/0f sfo{qmd ;~rfng ug'{xf]; . @=#=^ ;'/lIft ljBfno cleofg;DaGwL ;DefJo r'gf}tL tyf cj/f]w x6fpg] ;'/lIft ljBfno cleofgn] cem} klg w]/} r'gf}tL / cj/f]wx¿sf] ;fdgf ug'{
  • 43. 43 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn kl/x]sf] 5 . o;df ;'/lIft lzIff gLltsf] cefj, ;Lldt /fhgLlts OR5fzlQm, ljBfno Joj:yfkg ;ldlt tyf cleefjs–lzIfs ;ª3 ;b:ox¿aLrsf] :ki6 e"ldsf, bfloTj tyf hjfkmb]lxtfsf] cefj / ;'/lIft ljBfno lgdf{0f vlr{nf] x'G5 eGg] unt wf/0ffh:tf /x]sf 5g . ljBfno Joj:yfkg ;ldlt tyf cleefjs–lzIfs ;ª3sf nflu ljkb pTyfgzLn ljBfno lgdf{0fdf nufgL Hofb} dxFuf] /x]sf] unt hgljZjf; sfod} 5 . t/ efl6of -@))*_ sf] cWoog;lxt cGo ljleGg cWoogn] ljkb pTyfgzLn gofF ejgsf] lgdf{0f ug{ ;fdfGo:t/sf] ejg lgdf{0fsf] t'ngfdf * k|ltzt dfq a9L vr{ nfUg] atfPsf 5g . ;'/lIft lgdf{0fn] lbg] nfenfO{ x]g]{ xf] eg] of] yk nfut vf;} 7"nf] xf]Og . h'g;'s} kl/l:yltdf klg * k|ltzt dfq vr{ 36fpg'eGbf hLjgsf] ;'/Iff w]/} dxTjk"0f{ sfo{ xf] . ;'/lIft ljBfno cleofgsf r"gf}tL tyf cj/f]w x6fpg M n z}lIfs If]qsf ;/f]sf/jfnfx¿sf] b[li6sf]0fdf kl/jt{g Nofpg ;fGble{s / oyfy{ tYofªs;lxt qmda4 / k|df0fdf cfwfl/t ;r]tgf cleofgsf] cfjZostf k5{ . n ljBfno kf7Øqmddf ljkb hf]lvd Go"gLs/0fnfO{ d"nk|jfxLs/0f ug{ s'g} klg kxn ul/Psf] 5}g . kl/jlt{t cj:yfnfO{ ;Daf]wg ug{ ljutdf ag]sf w]/} gLltsf] ;+zf]wg ul/Psf] 5}g . gLlt ultzLn x'g'k5{ . :yfgLo ;|f]t kl/rfng u/L ;d'bfodf Go"g nfutsf] ljBfno ejg lgdf{0fsf nflu k|f]T;flxt ug{ gofF k|fjwfgx¿ /fVg'k5{ . n :yfgLo ;/sf/L lgsfo tyf /fhgLlts bnx¿ ;'/lIft ljBfno jftfj/0f lgdf{0f ug]{ sfo{df ;+nUg x'g'k5{ . pgLx¿sf] k|lta4tfljgf ;DalGwt :yfgLo ;/sf/ / s]Gb|Lo ;/sf/af6 k|fKt x'g] ;|f]t lglj{£g kl/rfng ug{ c;Dej x'g]5 . ;ªs6f;Gg afnaflnsfsf] hLjg /Iff ug{ /fhgLlts OR5fzlQm ckl/xfo{ x'G5 . b'ef{Uoj; ;'/lIft ljBfnosf] cfGbf]ng Hofb} sdhf]/ ePsf] 5 / o;n] :yfgLo ;/sf/ tyf /fhgLlts bnsf Ph]G8fdf :yfg;d]t kfpg ;s]sf] 5}g . n ;+/rgfut / u}/;+/rgfut b'j} k|sf/sf hf]lvdsf] n]vfhf]vf ul/g'k5{ . ;'/Iff;Fu ;Da4 ;d:of tyf sdhf]/LnfO{ ;Daf]wg ug{ ;DefJo pkfox¿ ;'/lIft ljBfno of]hgfdf ;dfj]z ul/g'k5{ .
  • 44. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 44 ;Gbe{ ;fdu|L P8LkL;L -@))*_M lzIffIf]qdf ljkbsf] k|efj, sDaf]l8of . ljBfno tyf ljBfno ejgx¿sf nflu ck]n (APELL) -@))@_ M ljBfnosf nflu ;d'bfodf cfwfl/t k4lt . ljkb lzIff sG;f]l6{od, OG8f]g]l;of M ljBfnodf cfwfl/t ljkb k"j{tof/L 9fFrf . gfOh]n jfs]xd cflbkl/af -@))#_ k/fdz{bftf cfls{6]S6 M k|fylds ljBfno ejgsf] dd{t–;Def/df ljBfno tyf ;'d'bfon] k|of]u ug]{ k'l:tsf . efl6of, P; -@))*_ M ef/tdf e"sDk k|lt/f]ws ljBfno ejgx¿ . ;x/L of]hgf tyf l8hfOg, !^! -$_, !$& – !$( . ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf] s]Gb|df afnaflnsf tyf o'jf . Knfg OG6/g];gn . ljkb k"j{tof/L of]hgf ;Gbe{;fdu|L -@)!)_ M s]o/ OG6/g];gn . uf}td, w|'j -@)!@_ M g]kfnsf] t/fO{If]qsf nflu ;'/lIft ljBfno lgdf{0f lgb]{lzsf . g]kfn ;/sf/ lzIffljefu, PS;gP8 g]kfn tyf d];L{ sk{;sf] ;+o'Qm kxn . uf}td, w|'j -@)!)_ M clGtd d"Nofªsg k|ltj]bg . ljBfno kl/of]hgfdfkm{t ljkb hf]lvd Go"gLs/0f . PS;gP8 g]kfn tyf 8LPkmcfO{8L . uf}td, w|'j -@)!!_ M afng]t[Tjdf ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf hnjfo' kl/jt{g cg's"ng . :ynut k|of]ustf{x¿sf nflu afn arfp g]kfnåf/f tof/ ul/Psf] 6"nls6 . uf}td, w|'j -@)!@_ M ;'/lIft ljBfno gLlt tyf cEof; . c;n cEof;, r'gf}tL tyf efjL dfu{ . Knfg g]kfn . ;'/lIft ljBfno lgdf{0f;DaGwL dfu{bz{gl6kf]6 -@))(_ M ljkb Go"gLs/0f tyf k'gnf{esf nfluljZj ;xof]u . cfO{P;8Lcf/, OgL tyf ljZj AofÍ . e"sDk k|ljwsf nflu /fli6«o ;dfh– g]kfn M 8sdL{ tyf lgdf{0f k|fljlw1x¿sf nflu e"sDk ;'/lIftlgdf{0f ;Lk tflnd . e"sDk k|ljwsf nflu /fli6«o ;dfh– g]kfn M g]kfn –u'h/ft 8sdL{ cfbfgk|bfg tyf k|lzIf0f sfo{qmd . l8k]sf], P8LkL;L, XoflG8Sofk OG6/g];gn, O:nflds l/lnkm tyf Knfg M ;'/lIft ef]lnsf nflu ljBfnox¿nfO{ tof/ ul// fVg] . afËnfb]zdf ljBfno ;'/Iff;DaGwL ax'k|sf]k k4lt k'l:tsf . blIf0f Pl;ofdf ax'k|sf]ksf nflu ljBfno tyf c:ktfn ;'/Iff n]vfhf]vfljlwx¿ -6"N;_ -@)!@_ M o"PgXofla6Øf6 tyf cfPcfO{P;8Lcf/ . ljBfno ;'/Iff 6"nls6 aS; ! M gofF l8hfOg ax'k|sf]k ;'/Iff kfngf . blIf0f Pl;ofdf ax'k|sf]ksf nflu ljBfno tyf c:ktfn ;'/Iff n]vfhf]vfljlwx¿ -6"N;_ -@)!@_ M o"PgXofla6Øf6 tyf cfPcfO{P;8Lcf/ . ljBfno ;'/Iff 6"nls6 aS; ! M /]6«f] dd{t–;Def/ ax'k|sf]k ;'/Iff kfngf . ljBfno ;'/Iff;DaGwL u'¿ k|lzIf0f -df:6/ 6«]lgª_ sf nflu k|lzIf0f df]8Ø"n M /fli6«o ljBfno ;'/Iff sfo{qmd, PgcfO{8LPd . ljkb Go"gLs/0fsf nflu ;+o'Qm /fi6«;ª3Lo cGt/f{li6«o /0fgLlt -@))&_ M /f]syfd ;+:s[lttkm{ M ljkb hf]lvd Go"gLs/0f ljBfnodf cf/De x'G5 / c;n cEof; tyf kf7x¿ ljBfnod}l;lsG5 . o"PgcfO{P;8Lcf/, h]g]ef . lj:6/ aL -@))^_ M afnaflnsfn] xfdLnfO{l;sfpmg . ljkb hf]lvd Go"gLs/0fdf lzIff tyf 1fgsf] e"ldsfsf] ;dLIff . cfP;8Lcf/ k|0ffnL ljifout ;d"x÷1fg tyf lzIff d~r .
  • 45. 45 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn cg';"rL ! M g]kfndf ;'/lIft ljBfno;DaGwL kxnx¿ -;g !(** – @)!@_ jif{ k|d'v kxnx¿ !(** sf] e"sDkkl5 clwsf+z ljBfno sdhf]/ ef}lts cj:yfdf /x]sf / a[xt ;+/rgfTds Iflt ePsf sf/0f ;fj{hlgs ljBfno k'gM ;~rfng ug{ sl/a tLg dlxgf nfUof] . !(**–!((% hfOsfn] d'n'se/ ljBfnox¿sf nflu e"sDk k|lt/f]ws k|ljlwsf] ljsf; u¥of] . !(() g]kfn ;/sf/n] ef}lts of]hgf tyf lgdf{0f dGqfnosf] :yfkgf u¥of] . !(($ ;'/lIft ejgx¿lgdf{0f ug{ g]kfn ;/sf/n] ejg;+lxtf agfof] . !((&–!((( /fli6«o e"sDk k|ljlw ;dfh / lhcf]–Xofhf8{ OG6/g];gnn] ;+o'Qm ¿kdf cfof]hgf u/]sf] sf7df8f}F pkTosf e"sDkLo hf]lvd Joj:yfkg kl/of]hgfn] ;d'bfodf cfwfl/t ljBfno e"sDk ;'/Iff sfo{qmd ;~rfng u¥of] . !((& ljBfnodf cfwfl/t ljkb k"j{tof/LnfO{ ;d'bfodf cfwfl/t ljkb k"j{tof/L sfo{qmdsf] Ps c+zsf] ¿kdf lnOof] t/ ljBfno ;'/Iff tyf lzIffdf ljkb hf]lvdnfO{ 5'66} :ki6 ¿kdf cufl8 a9fOPg . !((( g]kfn ;/sf/n] ejg P]g :jLs[t u¥of] . !((( –@))) clwsf+z cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿n] ljBfno, c:ktfn / cGo k|d'v ejgx¿sf] e"sDkLo ;ªs6f;Ggtf cBfjlws ug{ ;+/rgfut tyf u}/;+/rgfut ;ªs6f;Ggtf n]vfhf]vf sfo{qmd ;~rfng u/] . !(((< ;x/L ljsf; tyf ejg lgdf{0f ljefun] o"Pg8LkL e"sDk hf]lvd Go"gLs/0f tyf k'g{nfe kl/of]hgf tyf /fli6«o e"sDk k|ljlw ;dfhsf] ;xof]udf ejgx¿;Fu ;Da4 e"sDkLo hf]lvdaf/] ;fj{hlgs ljBfnox¿df ;r]tgf sfo{qmd / gu/kflnsfsf clwsf/Lx¿sf nflu tflnd ;~rfng u¥of] . !((( ljBfno e"sDk ;'/Iff sfo{qmdn] s]xL ljBfno ejgx¿nfO{ e"sDk k|lt/f]ws agfpg k|anLs/0f u¥of] . @))# g]kfn ;/sf/n] /fli6«o ejg;+lxtf :jLs[t u¥of] . @))# b;f}F /fli6«o of]hgf -@))@–@))&_ df ljsf; kl/of]hgfx¿sf] ljkb k|efj n]vfhf]vfnfO{ clgjfo{ ul/of] . @))# b]lv clxn];Dd clwsf+z cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿n] o'/f]lkog sldzgsf] ljQLo ;xfotfdf l8k]sf]] -DIPECHO_ cGtu{tsf ;'/lIft ljBfno kxnnfO{ ;xof]u u/] . @))&–@))( PS;gP8 g]kfnn] ljBfno sfo{qmddfkm{t ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf ultljlwsf] vfsf tof/ u/L To;nfO{ sfof{Gjogdf Nofof] .
  • 46. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 46 @))& ;g @))& df ejg;+lxtfsf] klxnf] ;+zf]wgaf6 o;nfO{ %* gu/kflnsf, @* lhNnf ;b/d'sfd -t/fO{sf] s'g} klg ;b/d'sfd g;d]l6Psf]_ / *! ufpF ljsf; ;ldltdf nfu" ul/of] . @))( ljkb hf]lvd Joj:yfkg /fli6«o /0fgLlt, @)^^ df ;'emfOPsf dxTjk"0f{ /0fgLlts sfo{x¿sf] sfof{Gjogsf nflu g]kfn ;/sf/nfO{ bL3{sfnLg ljkb hf]lvd Go"gLs/0f sfo{of]hgf tof/Lsf nflu ;xof]u ug{ g]kfn hf]lvd Go"gLs/0f ;d"x gfds Ps cGt/f{li6«o ;d"x u7g ul/of] . ;f] ;d"xn] g]kfndf ljkb hf]lvd Joj:yfkgsf nflu tTsfn} ug'{kg]{ kfFr k|fyldstf k|fKt If]q klxrfg u¥of] . ljBfno ;'/Iff sfo{qmd klxnf] k|fyldstf If]qdf kb{5 . @))( ljBfnoIf]q ;'wf/ of]hgf -@))(–@)!%_ n] ;'/lIft ljBfno k|f]T;fxgsf nflu ;a}sf nflu lzIff, dfWolds lzIff ;xof]u sfo{qmd, ;fd'bflos ljBfno ;xof]u sfo{qmd / lzIfs lzIff kl/of]hgfh:tf rfn" sfo{qmdnfO{ lg/Gt/tf lbg]5 . ljkbsf ljleGg k|efj ljkbsf ef}lts k|efj n c;'/lIft ljBfnon] afnaflnsf tyf sd{rf/Lx¿nfO{ 3fOt] agfpF5 jf df5{ / lzIffdf cj/f]w k'¥ofpF5 . n ljkbn] cfhLjg zf/Ll/s ¿kdf czQm agfpg;S5, h;n] lzIffdf k|efj kf5{ . n ljBfno / j/k/sf ef}lts ;+/rgf elTsg ;S5g jf Ifltu|:t x'G5g . n ljBfnosf ef}lts ;'ljwf Ifltu|:t x'G5g . n v:g] jf emg]{ a:t'h:tf u}/;+/rgfTds tTjx¿n] e]nf x'g] 7fpF;Dd k'Ug] ;'/lIft lgsf; dfu{nfO{ cj¿4 ug{;S5g .   ljkbsf z}lIfs k|efj n k9fO 5f]8g] b/ a95 . n ljBfno Iflt x'Fbf afnaflnsfsf] lzIff k|fKt ug{kfpg] clwsf/df cj/f]w k'U5 . n lzIffsf] u'0f:t/ vl:sG5 . n lzIffsf] j}slNks :yfg geP z}lIfs ;+/rgfdf x'g] Ifltn] afnaflnsfsf] k9fOn] lg/Gt/tf kfpFb}g . n dxTjk"0f{ z}lIfs clen]vx¿ gi6 x'G5g . n afnaflnsf csf]{ ljBfnodf hfG5g hxfF pgLx¿nfO{ cEo:t x'g ufx|f] kg{;S5 / lzIff l;sfOdf ca/f]w pTkGg x'g;S5 . 
  • 47. 47 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn ljkbsf cfly{s k|efj n ;DalGwt lgsfo Ifltu|:t ljBfnosf] k'glg{df{0f / gofF ljBfnosf] lgdf{0fdf 7"nf] /sd nufgL ug{ afWo x'G5g . n ;+/rgfx¿sf] dd{t ug{ cfGtl/s ;|f]t kl/rfng ug'{kg]{ x'Fbf ljBfno Joj:yfkg ;ldlt tyf cleefjs–lzIfs ;ª3sf ;b:odfly cfly{s af]em ylkG5 . n ;|f]tsf] ;Lldttf;Fu ;Demf}tf ul/G5 h;n] Ifltu|:t ;+/rgfd} sfd rnfpg'kg]{ afWotf pTkGg x'g' eg]sf] dflg;x¿ efjL 36fgfx¿k|lt ;ªs6f;Gg /xg' xf] . n k'glg{df{0f tyf k'gM:yfkgfdf nufgL a9bf cGo If]qsf] nufgL k|efljt x'G5 h;n] efjL ;dodf w]/} gs/fTds k|efj kf5{ . ljkbsf dgf]j}1flgs k|efj n ljkbn] lzIff cj¿4 x'Fbf afnaflnsfn] lg/Gt/tfsf] af]w tyf cfzf u'dfpF5g . n afnaflnsf qf; / dfg;ls cf3fth:tf dgf]j}1flgs ;d:ofaf6 kLl8t x'G5g . pgLx¿sf] lgbfpg] lbgrof{df vnan x'Fbf ljBfnodf Psfu| x'g ;Sb}gg . n ljBfnoaf6 aflx/ a:g afWo ePsf / x]/rfx ug{ g;lsPsf afnaflnsfn] cfkmgf] lrGtf / tgfjnfO{ JoQm ug{ ;fdflhs ¿kdf c:jLsfo{ Jojxf/ ckgfpg ;S5g . n cleefjs cfkmgf afnaflnsfnfO{ c;'/lIft ljBfno jftfj/0fdf k7fpg 8/fpF5g . ;'/lIft ljBfno cleofgsf sf];]9'ªuf n ;g @)!@–@)!# M ljZje/ z}lIfs ;/f]sf/jfnfx¿n] ;'/lIft ljBfnosf] k}/jL / cleofgnfO{ hf/L /fv] . n ;g @))(–@)!# M cfwf/e"t tYofªs / k|ultnfO{ dfkg ub}{ cl3 a9g] (Taking Stock and Moving Forward) gfds sfo{qmdn] afnaflnsf tyf ljkb hf]lvd Go"gLs/0fnfO{ s]Gb|df /fVb}] afns]lGb|t ljkb hf]lvd Go"gLs/0f k|of;sf w]/} pNn]Vo 36gf cWoogsf] clen]vLs/0f u¥of] . n @)!! M o'g]:sf] tyf o'lg;]kmn] lzIff If]qsf of]hgfdf åGå tyf ljkb hf]lvd Go"gLs/0fnfO{ ;dfof]hg ug]{ z}lIfs of]hgfsf/x¿sf nflu dfu{bz{gsf] d:of}bf tof/ u/] . n @)!)M cfktsfnLg lzIffsf nflu cGt/lgsfo ;~hfn -O{gL_n] ælzIffsf nflu Go"gtd dfkb08Æ cBfjlws u/L k"j{tof/L, k|ltsfo{ / k'gnf{eh:tf ljifo ;dfj]z u/L ljkb hf]lvd Go"gLs/0fsf cjwf/0ffnfO{ ;'b[9 agfpg] k|of; u¥of] . n @))( M OgL / ljkb hf]lvd Go"gLs/0f tyf k'gnf{esf nflu ljZj a}+ssf] ;xfotf ;oGq (GFDRR) n] …;'/lIft ljBfno lgdf{0f;DaGwL dfu{bz{g tof/ ug{ bh{gf}+
  • 48. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 48 lj1x¿nfO{ ;+nUg u/fof] . ljleGg k|fs[lts k|sf]ksf] k|efjk|lt ljBfno ;+oGqsf] ef}lts ;ªs6f;Ggtf sd ug{ tof/ ul/Psf] of] dfu{bz{g lg0f{ostf{x¿sf] nflu dxTjk"0f{ clen]v lyof] . n @))* M O{gLsf] cfktsfnLg lzIffsf nflu Go"gtd dfkb08n] ljBfno ;'/Iffsf] cjwf/0ffTds ¿k/]vf k|:t't u/]sf] 5, h;cGtu{t M -s_ ;'/lIft lgdf{0f / k|anLs/0fåf/f ;'/lIft l;sfO jftfj/0f l;h{gf ug{], -v_ ljBfno ljkb Joj:yfkgåf/f ;'/lIft l;sfO jftfj/0f sfod ug]{, -u_ z}lIfs lg/Gt/tf of]hgf / ljkb /f]syfd tyf k"j{tof/L;DaGwL lzIf0f l;sfOåf/f lzIffdf kx'Fr sfod /fVg], / -3_ kx'Fr tyf ;'/Iff ;+:s[ltsf] ljsf; ug]{ . n @))*: ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo cGt/f{li6«o ljkb Go"gLs/0f lbj; (UNISDR) n] z}lIfs If]qsf lg0f{ostf{x¿sf nflu ljBfno ljkb /f]syfd dfu{bz{g k|:t't u¥of] . z}lIfs If]qdf ljkbsf] ef}lts, z}lIfs, cfly{s tyf dgf];fdflhs k|efjnfO{ k|:6Øfof] . o;n] a[xt ljBfno ljkb /f]syfd sfo{qmddf lgDg tLg nIo klxrfg u¥of] M -s_ hLjg arfp / rf]6k6s /f]syfd, -v_ bf]xf]l/O/xg] k|fs[lts k|sf]kaf6 lzIffdf x'g] cj/f]wsf] /f]syfd, / -u_ bf]xf]l/O/xg] k|sf]ksf ;fdflhs, cfly{s tyf ;f+:s[lts k|efjnfO{ Go"g ug{ ;Ifd pTyfgzLn gful/s ju{sf] ljsf; . n @))^ M ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo cGt/f{li6«o ljkb Go"gLs/0f lbj; (UNISDR) sf] ljZj ljkb Go"gLs/0f cleofgcGtu{tsf] ljkb hf]lvd Go"gLs/0f 3/af6 cf/De x'G5 -@))^–@))&_, o'g]:sf]sf] lbuf] ljsf;sf nflu z}lIfs bzs -@))%–@)!$_ / o'lg;]kmsf] cfktsfnLg l:yltdf afnaflnsfk|ltsf] cfwf/e"t k|lta4tf nufot cGo ljleGg sfo{qmdx¿n] ;'/lIft ljBfno ljsf;sf kIfdf k}/jL u/] . n @))%M Xof]uf] sfo{9fFrf -@))%–@)!%_ sf kfFr k|fyldstf dWo]sf] t];|f] k|fyldstfn] ;'/Iff ;+:s[ltsf] lgdf{0fdf 1fg tyf lzIffsf] e"ldsfdf hf]8 lbG5 . ;'/lIft ljBfnon] Pp6f o:tf] l;sfO jftfj/0f k|bfg ug]{ nIo /fVb5 hxfF afnaflnsfsf] lzIff, :jf:Yo / ;'/Iff ;w}Fsf nflu ;'lglZrt ul/G5 . n @))$M o'g]:sf] / ;+o'Qm /fi6« ;+3Lo jftfj/0fLo sfo{qmd -o'g]k_ n] ljkbsf j]nf ck]Iffs[t ;'/lIft /xg] lx;fan] ljBfnosf] :t/f]Gglt tyf lgdf{0f ug'{ /fi6«sf] bL3{sfnLg of]hgfsf] Ps c+z x'g'k5{ egL ljBfno ;'/Iffsf] dxTjdf hf]8lbPsf] 5 . n @))) M ljZjJofkL ¿kdf k|fylds lzIffsf] k|flKt ug]{ ;x;|fAbL ljsf; nIodf ;g @)!% ;Dddf ;a} afnaflnsfn] ;dfg ¿kn] k"0f{ k|fylds lzIff k"/f ug{ ;Ifd x'g]5g eGg] s'/f ;'lglZrt ug]{ k|fjwfg /flvPsf] 5 . of] k|fjwfg ljkb Go"gLs/0f;DaGwL clwsf+z cGt/f{li6«o ;Demf}tf tyf kxnnfO{ lzIff k|fKt ug{ kfpg'kg]{ afnclwsf/;Fu hf]8g] Ps dxTjk"0f{ cfwf/ ePsf] 5 .
  • 49. 49 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn cg';"rL @ M cfwf/e"t ;'/lIft ljBfno dfkb08 n efG;fsf]7f / lj1fg k|of]uzfnf /flvg] ljB'tLo ;~hfn, pks/0f, lx6/, :6f]e, UofF; l;lnG8/, k]6«f]n / d6Lt]n k|HHjngzLn tyf k|sf]k pTkGg ug]{ a:t'x¿ ;Lldt x'g'k5{, 5'66} ;'/lIft ¿kdf /flvg'k5{ . n cfunfuL jf cGo cfktsfnLg ;dodf ;'/lIft aflx/L ¿kdf lgl:sg s'g} cj/f]w gxf]; eGgsf nflu tL dfu{x¿ v'nf /flvg'k5{ . n k|of]u ug]{ tl/sf / k|of]u ul/;s]kl5 k'gM eg]{nufotsf cfjZos lgb]{zg;lxt clUg;dgs oGq h8fg ul/g'k5{ . n ljB't k|0ffnL lgoldt ¿kdf dd{t;Def/ ul/g'k5{ / cTolws ljB't ef/ gx'g] ;'lglZrt ul/g'k5{ . n 5fgfh:tf rnfodfg j:t'x¿ x'/Latf;n] pKsfpg, p8fpg jf 6'qmØfpg g;sf]; eGgsf nflu alnof];Fu sl;g'k5{ . n atf; jf e"sDksf sf/0f v;]/ jf lrlKnP/ rf]6k6s nufpg;Sg] jf ;'/lIft lgsf; dfu{df cj/f]w Nofpg;Sg] a:t'x¿nfO{ alnof];Fu ejgdf sl;g' jf afFlwg'k5{ . n x/]s sIffsf]7fdf b'O{j6f 9f]sf x'g'k5{ / aflx/ lgl:sg k|of]u x'g] ;a} 9f]sf aflx/lt/ v'Ng] x'g'k5{ . n cUnf k':ts /fVg] ¥ofs, b/fh, ux|f}F kmlg{r/ / pks/0f ufx|f];Fu hf]8]/ s:g'k5{ / rf]6k6ssf] hf]lvd 36fpg ux|f}F j:t'x¿nfO{ 6fpsf]sf] :t/eGbf d'lg /flvg'k5{ . n km'6]/ 6'qmf x'g] / rf]6k6s u/fpg ;Sg] kmf]6f] k|m]dsf tyf cGo ;L;fx¿nfO{ ;'/lIft ¿kdf afFw]/ jf c+s'zdf c8sfP/ /flvg'k5{ . cg";"rL # MljleGg sfo{bnsf] e"ldsf tyf bfloTj k"j{;"rgf sfo{bn n dxTjk"0f{ dflg; tyf 7fpFsf] ;Dks{ ;"rL tyf ljj/0f tof/ ug]{ -h:t} c:ktfn, :yfgLo :jf:yosdL{, bdsn, :yfgLo k|x/L cflb_, n oyfy{ ;"rgf ;Íng ug]{ / k"j{;"rgf sfo{bnsf] e"ldsfaf/] ljBfno Joj:yfkg ;ldlt tyf cleefjs–lzIfs ;ª3sf ;b:ox¿;Fu hfgsf/L cfbgk|bfg ug, n k"j{;"rgfsf] ;ªs]tsf lsl;d / ltgsf sfo{af/] atfpg], n jif{sf] sDtLdf rf/k6s ljkb k"jf{Eof; ug]{, n cfktsfnLgl:yltdfbdsn,k|x/L,:jf:YosdL{,lzIffsfof{no/cGo ;/f]sf/jfnf lgsfonfo kl/rfng ug]{,
  • 50. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 50 n clUg;dgs oGqh:tf cfktsfnLg pks/0f, ljB'tsf] d'Vo :jLr / cfktsfnLg pks/0f /flvPsf] 7fpFsf] ;~rfng ljlwaf/] hfgsf/L cfbgk|bfg ug]{ . ;"rgf k|jfx sfo{bn n af9L, klx/f], cfunfuL, d]3 uh{g, r6Øfª, x'/Latf;af6 ;'/lIft /xg s:tf] Jojxf/ ckgfpg] eGg]af/]sf] lgb]{zg ;do–;dodf cfbfgk|bfg ug]{ . n /]l8of] / 6]lnlehgnufot ljleGg ;|f]taf6 ;Íng ul/Psf ljkb;DaGwL ;"rgfsf] sfo{bnsf ;b:ox¿df cBffjlws ug]{ . n ckmjfx g;'Gg] t/ ;a} cflwsfl/s ;ªs]t kfngf ug]{ / b[Zo cjnf]sg ug{ ghfg] . lgsf; sfo{bn n ;do–;dodf ;'/lIft ¿kdf aflx/ lgl:sg] cEof; ug]{ / ;do–;dodf o;sf sfo{ljlw cBfjlws ug]{ . n lgsf; dfu{ eP/ ;'/lIft :yfgdf k'Ug ljBfyL{x¿nfO{ ;xof]u ug]{ . n ;'/lIft ¿kdf aflx/ lgl:sg ;Sg] af6f], ;'/lIft :yfg;lxtsf] gS;fªsg tof/ ug]{ / kl/jt{gcg'¿k cBfjlws ug]{ . n pkl:yt ljBfyL{x¿sf] ;"rL tof/ ug]{ / sf]xL x/fPsf eP hfgsf/L u/fpg] . n ;"rgf ;ªs]t tyf lgsf; of]hgfaf/] hfgsf/L u/fpg] . n ;'/lIft :yfg, lgsf; dfu{ / e]nf x'g] :yfgaf/] ljBfno kl/jf/nfO{ clu|d ;"lrt ug]{ . n vf]hL tyf p4f/ sfo{bn / cGo ;DalGwt kIfnfO{ x/fPsf JolQmx¿af/] hfgsf/L u/fpg] . n ljBfnosf] ;DklQ /Iff ug{ lgsf;kl5 ;a} afXo åf/ tyf 9f]sf aGb ug]{ . vf]hL tyf p4f/ sfo{bn n ljBfyL{ tyf lzIfsx¿sf] clen]v /fVg] . n ljBfnoleq ePsf ;ªs6f;Gg :yfg klxNo} cªlst ug]{ . n aflx/ lgl:sg] ljleGg 9f]sf tyf åf/x¿;lxtsf] gS;f tof/ ug]{ . n ;fFrf], :6«]r/, 8f]/L tyf l;F9Lsf] cu|Ld Joj:yf ug]{ . n uDeL/ l:yltdf aflx/sf vf]h tyf p4f/ 6f]nL kl/rfng ug]{ . n x/fPsf JolQmx¿af/] lgsf; 6f]nLaf6 hfgsf/L lng] . n x/fPsf JolQmx¿sf] vf]hL ug]{ . n 3fOt]nfO{ k|fylds pkrf/ k|bfg ug]{ . n 3fOt]nfO{ yk pkrf/sf nflu c:ktfn n}hfg] . n ejgsf] k|To]s sf]7fsf] hfFr ug]{ / 3fOt]sf] cj:yfaf/] k|fylds pkrf/ 6f]nLnfO{ cjut u/fpg] .
  • 51. 51 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn n l;s]sf 1fg / ;LknfO{ :d/0f u/fpg / r':t agfpg a]nfa]nfdf cEof;, cled'vLs/0f / k/fdz{ lqmofsnfksf] cfof]hgf ug]{ . k|fylds pkrf/ sfo{bn n k|fylds pkrf/ afs;df cfjZos cf}iflwx¿ /fVg] . n 3fOt]sf] cj:yfaf/] ljBfno Joj:yfkg ;ldlt tyf lzIfsx¿nfO{ hfgsf/L lbg] . n ljz]if cf}ifwf]krf/ cfjZos kg]{ cj:yfsf] b[li6ut ub}{ ljBfnoaf6 lgs6 /x]sf cGo :jf:Yo ;]jf s]Gb|af/] ;"lrt u/fpg] . n lgoldt cGt/fndf k|fylds pkrf/ k'gtf{huL tflndsf] cfof]hgf ug]{ . n cfktsfnLg cj:yfdf lgsf; 6f]nL;Fu k|fylds pkrf/ s]Gb|af/] k/fdz{ ug]{ . n d[To' tyf 3fOt]sf] cj:yfaf/] a'emg :yfgLo c:ktfnsf ;DalGwt clwsf/Lx¿;Fu ;Dks{ ug]{ . n 3fOt]x¿nfO{ ;Sbf] rfF8f] c:ktfn k'¥ofpg ;xof]u ug]{ . dgf];fdflhs k/fdz{ sfo{bn n sl7g kl/l:ylt / ;Í6sf] 38Ldf s;/L k|ltsfo{ ug]{ eGg]af/] kl/jf/nfO{ :ki6 kfg]{ . n ;+od eO{ a:g], :ki6;Fu ;f]Rg] / ljrf/ k'¥ofO{ sfd ug]{ . n ;Fu} a:g] / Pscsf{nfO{ ;xof]u ug]{ . n ;fgf afnaflnsf, j[4j[4f, ladf/L / czQm JolQmx¿df ljz]if x]/rfx / ;xof]u pknAw u/fpg] . n afnaflnsf tyf kl/jf/x¿ ljkb k|efjsf] ;fdgf ug{ dfgl;s ¿kdf tof/ ePsf] / ug{;S5' eGg] wf/0ff ljsf;sf] ;'lglZrt ug{ ;s/fTds ;Gb]z k|jfx ug]{ .
  • 52. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 52 cg';"rL $ M ljkb pTyfgzLn ljBfno dfks -:jd"Nofªsg kmf/fd_ -tnsf] k/LIf0f ;"rLdf s"n #) dfkb08 k|:t't ul/Psf 5g . @! eGbf a9L cªs k|fKt ePdf tkfOFsf] ljBfno pRr ljkb pTyfgzLn, ( b]lv @) ;Dd cªs cfPdf dWod ljkb pTyfgzLn / ( eGbf sd cªs cfPdf Go"g ljkb pTyfgzLn dflgg]5 . ;'/lIft ljBfno dfkb08 cªs ;'/lIft ljBfno k"jf{wf/ tyf ;'ljwf != :yfg  ljBfno ef}ule{s lr/f glhs, le/fnf] :yfg, kxf8sf] km]bL, eL/dfly, af9L cfpg] If]q jf vf]nfsf] t6df 5 )=)  ljBfno /x]sf] :yfg xfn ljkbsf] hf]lvdaf6 ;'/lIft 5 t/ efjL ljkb hf]lvdaf6 ;'/lIft 5}g )=%  ljBfno /x]sf] :yfg v'nf tyf km/flsnf], k|sf]ksf] 36gf x'g] 7fpFaf6 6f9f, ;xh kx'Fr / ;fdflhs k"jf{wf/sf ;'ljwf -h:t} ;kmf vfg]kfgL, lah'nL, ;~rf/ ;~hfn cflb_ pknAw ePsf] 5 !=) s'n cªs @= ljBfno cjl:yt e"ldsf] cj:yf  ljBfno ;Ld;f/ -df6f] efFl;g]_ e"lddf lgdf{0f ul/Psf] 5 )=)  ljBfno lgdf{0f ug'{cl3 df6f] lyRg] / vfFbg] sfd ul/Psf] 5}g )=%  ljBfno lgdf{0f ug'{clw kof{Kt sl;g] bf]d6, anf}6] df6f] 5gf]6 ul/Psf] 5 !=) s'n cªs #= ejg;+lxtfsf] kfngf  ejg;+lxtf k|fjwfgsf] cj1f ul/Psf] 5 )=)  l8hfOg ejg;+lxtf cg'¿k ul/Psf] 5 t/ lgdf{0fdf kfngf ul/Psf] 5}g )=%  ejg l8hfOg / lgdf{0f b'j}df ejg;+lxtfsf] kfngf ul/Psf] 5 !=) s'n cªs $= k|sf]k, ;ªs6f;Ggtf, hf]lvd tyf Ifdtf n]vfhf]vf gS;fªsg tyf cBfjlws ug]{ ;+:s[lt  of] cEof; / gS;fªsgsf] cf}lrToaf/] cgle1tf 5 )=)  ljutdf gS;fªsg cEof; ul/Psf] lyof] t/ cBfjlws ul/Psf] 5}g )=%
  • 53. 53 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn  ljutdf k|sf]ksf] gS;fªsg, cEof; ul/Psf] / o;nfO{ lgoldt ¿kdf cBfjlws ug]{  ul/Psf] 5 !=) s'n cªs %= ef/jxg k|0ffnL  e"sDksf] wSsf gyfDg] 6fOaLd ljgf OF6f, 9'Ëf / sfFrf] OF6f dfq k|of]u u/L ufx|f] nufOPsf] 5 )=)  ejgsf] ufx|f] t];f]{ jf 7f8f] ¿kdf 808Låf/f k|anLs/0f gu/L agfOPsf] 5 )=%  ufx|f] jf ufx|f] 6fF8 kf/]/ jf sf6]/ agfOPsf], ;fgf emofn / 9f]sf /flvPsf] 5}g !=) s'n cªs ^= l8hfOgsf] cfsf/  ljBfno ejg cªu|]hL …Pn-LÚ, …Pr -HÚ / …6L -TÚ cfs[ltsf] 5 )=)  nDafO / rf}8fOsf] ;x;DaGw lx;fa gu/L ejg agfOPsf] 5 )=%  cfoftsf/ lgdf{0f ul/Psf] ejgsf] nDafO rf}8fOeGbf bf]Aa/ 5 !=) s'n cªs &= 9n tyf gfnf lgsf;sf] ;'ljwf  af9Lsf] kfgL ljBfno ejg x'Fb} jf jl/kl/af6 ;lhn} au]/ hfg ;Sb}g )=)  9n tyf gfnf 5 t/ k"j{lgwfl/t pko'Qm :yfgdf 5}g )=%  9n tyf lgsf; k|0ffnL k"j{lgwf{l/t pko'Qm :yfgdf 5 / af9L tyf 8'afgsf] s'g} ;d:of 5}g !=) s'n cªs *= 58, l;d]G6 / sªlqm6 ejgsf] 5tsf] cj:yf  jiff{sf] kfgL r'lxG5 )=)  kfgL r'lxg] ;d:of 5}g t/ cf]l;nf]kg :ki6 b]lvG5 )=%  kfgL r'lxg] ;d:of / cf]l;nf] kg 5}g !=) s'n cªs (= /]lnªsf] Joj:yf  /]lnªsf] Joj:yf 5Fb} 5}g )=)  l;F9Ldf dfq /]lnªsf] Joj:yf 5 )=%  l;F9L, 5t, afnsf]gL, wf/f / ;fwf/0f le/fnf] af6f] (Ramps) df /]lnªsf] Joj:yf 5 !=) s'n cªs !)= ljBfno / jl/kl/ k|sf]ksf] cj:yf  ;DefJo vt/f -cUnf ¿v, ljBfno d}bfgdf vfN8fv'N8L, v'nf Ogf/, ljB't 6«fG;kmd{/, pRr ef]N6]hsf] ljB''t k|zf/0f k|0ffnL cflb_ af/] 1fg 5}g )=)
  • 54. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 54  plNnlvt k|sf]kaf/] 1fg ePsf] t/ hf]lvd 36fpg s'g} sbd rflnPsf] 5}g )=%  ljleGg k|sf]kaf6 pTkGg x'g] hf]lvd 36fpg sfo{of]hgf tof/ u/L nfu" ul/Psf] 5 !=) s'n cªs !!=k|HHjngzLn tyf ljkb pTkGg ug]{ j:t' -ljB't nfOg tyf pks/0f, lx6/, :6f]e, PnkLhL 6Øfªs, k]6«f]n / d6Lt]n_ ;Lldt ug]{, cnUu} jf ;'/lIft /fVg]  oL s'/faf/] 1fg gePsf] )=)  s]xL 1fg ePsf] t/ s'g} ;'/Iff pkfoaf/] sfd gu/]sf] )=%  k|HHjngzLn tyf ljkb pTkGg ug]{] j:t'nfO{ ;'/lIft /fVg sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] / nfu" ul/Psf] . !=) s'n cªs !@= k|of]u ug]{ / k|of]u eO;s]kl5 jf lglZrt ;dodf eg]{ nufotsf :ki6 lgb]{zg;lxt clUg;dg oGqsf] h8fg .  clUg;dgssf] k|of]uaf/] 1fg gePsf] )=)  clUg;dg oGqsf] h8fg ul/Psf] t/ ;do–;dodf ge/]sf] tyf dd{t;Def/ gu/]sf] )=%  ;do–;dodf eg]{nufot s;/L k|of]u ug]{ :ki6 lgb]{zg;lxt clUg;dg oGqsf] h8fg ul/Psf] !=) s'n cªs !#= ljB't k|0ffnLsf] lgoldt dd{t;Def/ ePsf] / k|0ffnLdf cTolws af]em gePsf] ;'lglZrt ug]{  ljB't k|0ffnLsf] lgoldt dd{t;Def/af/] cgle1 /x]sf] )=)  ljB't k|0ffnLsf] lgoldt dd{t;Def/sf nflu sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] t/ gu/]sf] )=%  sfo{of]hgf cg';f/ ljB't k|0ffnLsf] lgoldt dd{t;Def/ ul/Psf] / k|0ffnLdf cTolws af]em gePsf] ;'lglZrt ul/Psf] !=) s'n cªs !$= cfunfuL jf cGo cfktsfnLg l:yltsf nflu ;'/lIft ¿kdf lgl:sgsf] nflu ;xh alxu{dg dfu{ / k]6L v'nf /fVg]  alxu{dg dfu{ jf k]6Lsf] cf}lrToaf/] 1fg gePsf] )=)  alxu{dg dfu{ jf k]6L v'nf /fVg sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] t/ Jojxf/df sfof{Gjog gul/Psf]  )=%  cfunfuL jf cGo cfktsfnLg l:yltsf nflu sfo{of]hgf;lxt ;'/lIft lgsf;sf nflu alxu{dg dfu{ / k]6L v'nf /fv]sf] !=) s'n cªs
  • 55. 55 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn !%= x'/Latf;af6 Rofltg, p8g jf 6'qmf–6'qmf x'gaf6 /f]syfd ug{ 5th:tf rn j:t'nfO{ s:g]  x'/Latf;h:tf k|sf]klj¿4 sfd ug{ s'g} kxn gul/Psf] )=)  sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] t/ Jojxf/df sfof{Gjog gul/Psf] )=%  sfo{of]hgf ;lxt Rofltg, p8fpg jf 6'qmf–6'qmf x'gaf6 /f]syfd ug{ 5th:tf rn j:t'nfO{ s;]sf] !=) s'n cªs !^= atf; jf e"sDksf] c;/ Go"g ug{ lrlKng, emg{ / 3fOt] agfpg jf alxu{dg dfu{ cj¿4 ug]{ vfnsf j:t'nfO{ /fd|/L afFWg]  o:tf ljkbsf lj¿4 sfd ug{ kxn gul/Psf] )=)  ;a} rn j:t'nfO{ afFWg sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] t/ sfof{Gjog gul/Psf]  )=%  sfo{of]hgfcg'¿kg Rofltg, p8fOg jf 6'qmf–6'qmf x'gaf6 /f]syfd ug{ 5fgf tyf rn j:t'nfO{ s;]sf] / leQfx¿sf] k|anLs/0f ul/Psf] !=) s'n cªs !&= x/]s sIffsf]7fdf b'O{j6f 9f]sf ePsf] / ;a} alxu{dg åf/x¿ aflx/ v'Ng] agfOPsf]   sIffsf]7fdf b'O{j6f 9f]sf / alxu{dg åf/x¿sf] k|fjwfg g/x]sf]  )=)  sIffsf]7fdf b'O{j6f 9f]sf / alxu{dg åf/x¿sf] k|fjwfg /x]sf] t/ tL slxNo} klg gvf]lnPsf] )=%  x/]s sIffsf]7fdf b'O{j6f 9f]sf / aflx/lt/ v'Ng] ;a} alxu{dg åf/x¿sf] k|fjwfg ePsf] / cfktsfnLg l:yltdf k|of]udf jf Nofpg cEof; ul/Psf]  !=) s'n cªs !*= k':ts /fVg] cUnf b/fh, Soflag]6, ux|f}F kmlg{r/ / pks/0f ufx|f];Fu oyf]lrt tj/n] ;'b[9 ug]]{ / rf]6k6ssf] hf]lvd 36fpg ux|f}F j:t'x¿nfO{ 6fpsf]sf] txeGbf tn /fVg]  k':ts /fVg] cUnf b/fh, Soflag]6, ux|f}F kmlg{r/ / pks/0f ;'/lIft ug]{ sfo{ gul/Psf] jf ug'{kg]{ k|fjwfg gagfOPsf] )=)  k':ts /fVg] cUnf b/fh Soflag]6, ux|f}F kmlg{r/ / pks/0f ufx|f];Fu oyf]lrt tj/n] ;'/lIft gubf{ cfpg] kl/0ffdaf/] 1fg ePsf] / sfo{of]hgf klg tof/ u/]sf] t/ sfof{Gjog gu/]sf] . )=%  sfo{of]hgfcg';f/ k':ts /fVg] cUnf b/fh, Soflag]6, ux|f}F kmlg{r/ / pks/0f ufx|f];Fu sAhfåf/f oyf]lrt tj/n] ;'b[9 u/]sf] / rf]6k6ssf] hf]lvd 36fpg ux|f}F j:t'x¿nfO{ 6fpsf]sf] txeGbf tn /fv]sf] !=) s'n cªs
  • 56. ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|L Knfg g]kfn 56 !(= cªs'zdf kmf]6f]x¿ gemg]{ u/L em'G8ØfP/ 6'qmf–6'qmf eO{ km'6g] / 3fOt] agfpg ;Sg] l;;fsf] ;+/If0f ug]{af/] ;r]tgf tyf sfo{  rf]6k6saf6 hf]lug kmf]6f] / l;;f gemg]{u/L Joj:yfkg gul/Psf] . )=)  rf]6k6saf6 hf]lug kmf]6f] / l;;f gemg]{u/L Joj:yfkg ug]{{ sfo{of]hgf tof/ ul/Psf] t/ oyf]lrt sfof{Gjog gul/Psf] . )=% !(= kmf]6f]x¿ gemg]{ u/L em'G8ØfP/ 6'qmf –6'qmf eO{ km'6g] / 3fOt] agfpg ;Sg] l;;fsf] Joj:yfkg ug]{af/] ;r]tgf tyf sfo{ ePsf] !=) s'n cªs ljBfno ljkb Joj:yfkg @) ;dfj]zL ;ldlt tyf sfo{bn  ;ldlt tyf sfo{bn ;dfj]zL gePsf] )=)  ;dfj]zL ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt tyf sfo{bn u7g ePsf] t/ lqmofzLn gePsf] )=%  ;dfj]zL ljBfno ljkb Joj:yfkg ;ldlt tyf sfo{bn u7g ePsf] / lqmofzLn ePsf] !=) s'n cªs @!= of]hgfsf] k|fjwfg tyf sfof{Gjog  ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf / d"Nofªsg of]hgfaf/] 1fg gePsf] )=)  ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf / d"Nofªsg of]hgf tof/ ul/Psf] t/ ;|f]t;DaGwL ;d:ofsf sf/0f lqmofzLn gePsf] )=%  ljBfno ljkb Joj:yfkg of]hgf / d"Nofªsg of]hgf tof/ ul/Psf] / sfof{Gjog ul/Psf] !=) s'n cªs @@ ljkb cNkLs/0fsf pkfoaf/] 1fg tyf sfo{  ljkb cNkLs/0fsf pkfox¿ / ltgsf] k|fyldsLs/0faf/] 1fg gePsf] )=)  ljkb cNkLs/0f pkfox¿ klxrfg ul/Psf] t/ sfo{qmdsf] k|fyldsLs/0f gul/Psf] )=%  sfo{of]hgfcg'¿k ljkb cNkLs/0f pkfox¿ klxrfg ul/Psf], k|fyldsLs/0f ul/Psf] / sfof{Gjog eO/x]sf] !=) s'n cªs @# ;~rf/ tyf ;"rgf ;~hfnLs/0f / ljj/0f cBfjlws  cfktsfndf cfjZoskg]{ dxTjk"0f{ ;Dks{ JolQmx¿sf] ;"rL tof/ gul/Psf] )=)  ;Dks{ 7]ufgf;lxt dxTjk"0f{ JolQmx¿sf] ;"rL tof/ ul/Psf] t/ cBfjlws gul/Psf] )=%
  • 57. 57 ;'/lIft ljBfno ;Gbe{ ;fdu|LKnfg g]kfn  ;Dks{ 7]ufgf;lxt dxTjk"0f{ JolQmx¿sf] ;"rL tof/ ul/Psf] / lgoldt ¿kdf cBfjlws ul/Psf] !=) s'n cªs @$= alxu{dg dfu{ tyf e]nf x'g] ;'/lIft :yfgaf/] 1fg  alxu{dg dfu{, ;'/lIft :yfg / e]nf x'g] ;'/lIft :ynaf/] 1fg gePsf] )=)  alxu{dg dfu{, ;'/lIft :yfg / ;'/lIft e]nfsf nflu ;'/lIft :yfg klxrfg ul/Psf] )=%  alxu{dg dfu{, ;'/lIft :yfg / ;'/lIft ¿kdf e]nf x'g] :yfgsf] klxrfg ul/Psf] / cfjlws ¿kdf cEof; ug]{ ul/Psf] !=) s'n cªs @%= ljBfnoleq ;'/Iff pkfo  ;'/Iff pkfo -a]Unf a]Un} 8]:s–a]Gr, aflx/lt/ v'Ng] 9f]sf tyf åf/_ af/] 1fg gePsf] )=)  dfly plNnlvt ljifodf 1fg ePsf] t/ sfof{Gjog gul/Psf] )=%  dfly plNnlvt ljifodf 1fg ePsf] / tflnd tyf cEof;af6 pknAw ;Lk Pj+ 1fgsf] k|of]u u/L ;a} c;'/lIft pkfo ;RRofOPsf] !=) s'n cªs @^= ljkb ;'/Iff cEof;  ljkbaf6 hLjg / Iffsf nflu cEof;af/] 1fg gePsf] )=)  cEof; ul/Psf] t/ ;Defljt ljkbsf] 5gf]6ljgf ul/Psf] )=%  cfwf/e"t of]hgf;lxt ljBfnodf jif{sf] sDtLdf b'O{ k6s cEof; ug]{ ul/Psf] !=) s'n cªs @&= z}lIfs lg/Gt/tf of]hgf  z}lIfs lg/Gt/tf of]hgfaf/] yfxf gePsf] -cfktsfnsf ;dodf cf>osf ¿kdf ljBfno k|of]u ul/P klg_ )=)  z}lIfs lg/Gt/tf of]hgf ePsf] t/ sfof{Gjog gul/Psf] )=%  bf]xf]l/g] Pj+ pRr k|efj kfg]{ ljkb nlIft z}lIfs lg/Gt/tf of]hgf ePsf] !=) s'n cªs hf]lvd Go"gLs/0f lzIff