CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ DIỆN VÀ HÀNG THỪA KẾ.docx

Viết thuê đề tài giá rẻ trọn gói - KB Zalo/Tele : 0973.287.149
Luanvanmaster.com – Cần Kham Thảo - Kết bạn Zalo/Tele : 0973.287.149
LÝ LUẬN CHUNG VỀ DIỆN VÀ HÀNG THỪA KẾ
1.1 Khái niệm chung
1.1.1 Thừa kế và quyền thừa kế
Một trong những yếu tố để đánh giá sự vững mạnh của một quốc gia đó chính là sự
bảo hộ của Nhà nước về các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân cũng như việc kết hợp
hài hòa giữa lợi ích cá nhân và lợi ích cộng đồng. Trên tinh thần đó, quyền thừa kế là một
trong những quyền cơ bản của công dân được pháp luật bảo vệ.
Để hiểu và nhận thức sâu sắc về khái niệm quyền thừa kế trước hết phải làm sáng tỏ
nội dung khái niệm thừa kế. Theo Từ điển tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học thì "Thừa kế
là việc dịch chuyển tài sản của người đã chết cho người còn sống" hay theo Từ điển Luật
học của Viện Khoa học Pháp lý - Bộ Tư pháp thì thừa kế được giải thích là "Sự dịch chuyển
tài sản của người chết cho người còn sống. Thừa kế luôn gắn với sở hữu.
Khi nhà nước và pháp luật chưa ra đời thì quan hệ sở hữu và quan hệ thừa kế đã tồn tại
như một tất yếu khách quan. Thừa kế xuất hiện phụ thuộc vào quan hệ sở hữu. Nếu sở hữu là
yếu tố quyết định thừa kế, thì thừa kế là phương tiện duy trì và củng cố quan hệ sở hữu.
Nghiên cứu tiến trình phát triển của lịch sử xã hội loài người đã chỉ ra rằng quan hệ thừa kế
xuất hiện như một tất yếu khách quan cùng với quan hệ sở hữu. Khi thừa kế tài sản chưa có sự can
thiệp của Nhà nước thì thừa kế đơn thuần chỉ là quan hệ xã hội mang tính kinh tế. Khi Nhà nước ra
đời, thông qua các quy phạm pháp luật, Nhà nước đã điều chỉnh, tác động đến quá trình dịch chuyển
tài sản nói trên bao gồm cả quyền để lại tài sản cũng như quyền hưởng di sản của các chủ thể được
gọi chung là quyền thừa kế. Như vậy, khác với thừa kế xuất hiện ngay từ thời kỳ sơ khai, khi xã hội
chưa có sự phân chia giai cấp, khái niệm quyền thừa kế chỉ xuất hiện khi có sự xuất hiện của Nhà
nước và pháp luật. Theo nghĩa rộng, quyền thừa kế có thể được hiểu là một chế định pháp luật bao
gồm tổng hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh quá trình dịch chuyển tài sản từ người chết cho
người còn sống. Theo nghĩa hẹp, quyền thừa kế có thể được hiểu là một quyền năng dân sự chủ
quan của chủ thể có quyền để lại di sản thừa kế hoặc có quyền hưởng di sản thừa kế của người chết
để lại theo ý chí của người đó khi còn sống (bằng di chúc) hoặc theo điều kiện, trình tự và thủ tục
do pháp luật quy định (thừa kế theo pháp luật).
Pháp luật thừa kế ở nước ta trước hết nhằm đảm bảo quyền lợi cho người lao động, tôn
trọng thành quả lao động do họ làm ra cũng như chuyển thành kết quả đó cho những người thừa
kế sau khi họ chết. Mặt khác, quyền thừa kế ở nước ta là một trong những phương tiện

7
để củng cố và phát triển các quan hệ hôn nhân gia đình, bảo vệ quyền lợi chính đáng của các
chủ thể trong quan hệ thừa kế, đặc biệt bảo vệ lợi ích của người chưa thành niên hoặc đã
thành niên nhưng không có khả năng lao động. Qua đó góp phần bảo đảm quyền sở hữu cho
mọi cá nhân trong xã hội.
Tóm lại, thừa kế là sự dịch chuyển tài sản của một người đã chết sang cho người còn
sống theo những trình tự luật định. Quyền thừa kế của một cá nhân gắn bó chặt chẽ với
quyền sở hữu của cá nhân đó. Quyền sở hữu là tiền đề, là cơ sở của quyền thừa kế và ngược
lại, quyền thừa kế là căn cứ thiết lập quyền sở hữu mới. Vì vậy, hệ thống pháp luật dân sự
của tất cả các nước trên thế giới bao giờ cũng qui định về vấn đề thừa kế như là một phương
thức bảo đảm quyền sở hữu của chủ sở hữu.
Thừa kế theo pháp luật về bản chất vừa bảo vệ quyền đương nhiên của người có tài
sản được để lại tài sản của họ khi họ chết, vừa bảo vệ quyền của những người có quan hệ
huyết thống, gia đình hay thân thuộc với người đã chết có tài sản để lại.
1.1.2 Di sản thừa kế
Theo Từ điển tiếng Việt: "Di sản là của cải, tài sản của người chết để lại"
Điều 612 BLDS năm 2015 quy định: "Di sản bao gồm tài sản riêng của người chết,
phần tài sản của người chết trong tài sản chung với người khác". Di sản được Điều 612
BLDS quy định một cách ngắn gọn nhưng khá đầy đủ và có tầm khái quát cao, không dùng
phương pháp liệt kê bao gồm những tài sản gì như những quy định trước đây.
Như vậy, di sản là toàn bộ những tài sản thuộc quyền sở hữu hợp pháp của người đã
chết cũng như các quyền về tài sản của người đó bao gồm: Tư liệu sinh hoạt; Tiền, vàng,
bạc, kim khí quý, đá quý được dùng làm đồ trang sức hoặc dùng làm của cải để dành, tiền
tiết kiệm ngân hàng, tiền lương, tiền thưởng chưa lĩnh; Nhà ở thuộc sở hữu của người chết;
Vốn, cổ phần, vật tư, tư liệu sản xuất của người chết; Tài liệu, dụng cụ máy móc của người
làm công tác nghiên cứu; Cây cối mà người được giao sử dụng đất trồng và hưởng lợi trên
đất đó; Các quyền về tài sản đó là quyền đòi nợ đồ vật đã cho mượn, cho thuê, chuộc lại tài
sản đã cầm cố, quyền đối với tài sản đã thế chấp, đã bồi thường thiệt hại về tài sản, hưởng
những quyền lợi của tác giả hoặc chủ sở hữu văn bằng, bảo hộ quyền sở hữu công nghiệp,
quyền tác giả đối với tác phẩm.

8
Tóm lại, di sản được Điều 612 BLDS quy định một cách ngắn gọn nhưng đầy đủ và có
tính khái quát cao. Điều này thể hiện trình độ và kỹ thuật lập pháp của nước ta đã đạt được
một kết quả nhất định.
Tuy nhiên, đây là một vấn đề phức tạp và có liên quan đến nhiều vấn đề khác trong
quan hệ thừa kế mà chỉ được quy định trong một điều luật nên khi nghiên cứu cũng như khi
xét xử phải đặt nó trong mối liên hệ biện chứng với các quy phạm pháp luật khác liên quan
trực tiếp đến việc xác định và phân chia di sản.
Bởi vậy, việc xác định quyền sở hữu của một người để từ đó xác định di sản khi người
đó chết còn gặp nhiều vướng mắc về mặt lý luận cũng như thực tiễn.
1.1.3. Người để lại di sản thừa kế
Quyền để lại thừa kế là một quyền cơ bản của cá nhân được pháp luật Việt Nam ghi
nhận và bảo hộ. Pháp luật bảo hộ quyền sở hữu của mọi cá nhân đối với những thu nhập
hợp pháp của họ. do đó bất kỳ cá nhân nào cũng có quyền quyết định đối với các loại tài sản
thuộc quyền sở hữu riêng của mình. Vì thế cá nhân có quyền lập di chúc cho người khác
hưởng tài sản thuộc quyền sở hữu riêng của mình sau khi mình chết, nếu không có di chúc
thì tài sản này được chia theo pháp luật.
Cần lưu ý rằng, người để lại di sản chỉ có thể là cá nhân, không thể là các pháp nhân
hay tổ chức. Các pháp nhân hay tổ chức được thành lập với những mục đích và nhiệm vụ
khác nhau và tài sản của các pháp nhân, tổ chức đó nhằm để phục vụ cho các hoạt động kinh
doanh của chính pháp nhân, tổ chức. Khi các pháp nhân, tổ chức đó đình chỉ hoạt động của
mình (phá sản, giải thể...) tài sản của các pháp nhân, tổ chức được giải quyết theo các quy
định của pháp luật. Các pháp nhân, tổ chức chỉ tham gia quan hệ thừa kế với tư cách là người
được hưởng di sản theo di chúc.
1.1.4. Người thừa kế
Người thừa kế là người hưởng di sản thừa kế theo di chúc hoặc theo quy định của pháp
luật. Người thừa kế theo di chúc có thể là cá nhân, tổ chức nhưng người thừa kế theo pháp
luật thì chỉ có thể là cá nhân và phải có quan hệ hôn nhân, gia đình hoặc nuôi dưỡng đối với
người để lại di sản. Giữa người để lại di sản và người thừa kế có các quyền và nghĩa vụ pháp
lý với nhau. Người thừa kế có quyền sở hữu đối với phần di sản thừa kế, đồng thời họ phải
có trách nhiệm với những nghĩa vụ tài sản của người để lại di sản.

Điều 613 BLDS năm 2015 quy định:

9
“Người thừa kế là cá nhân phải là người còn sống vào thời điểm mở thừa kế hoặc sinh
ra và còn sống sau thời điểm mở thừa kế nhưng đã thành thai trước khi người để lại di sản
chết. Trường hợp người thừa kế theo di chúc không là cá nhân thì phải tồn tại vào thời điểm
mở thừa kế”1
.
• Trường hợp người không được quyền hưởng di sản:
Là những trường hợp người thừa kế theo di chúc hoặc theo pháp luật bị tước quyền
hưởng di sản vì họ không xứng đáng được hưởng quyền đó. Khoản 1 Điều 621 BLDS năm
2015 quy định những trường hợp không được quyền hưởng di sản.
Mặc dù những trường hợp nói trên là những trường hợp không được quyền hưởng di
sản nhưng khoản 2 Điều 621 BLDS 2015 quy định những người đó vẫn được hưởng di sản
"nếu người để lại di sản biết những hành vi của những người đó nhưng vẫn cho họ hưởng
thừa kế theo di chúc".
Việc không cho hưởng quyền nhận di sản được thực hiện sau khi mở thừa kế. Trong
thực tế xảy ra trường hợp làm giả mạo giấy tờ về người thừa kế khác từ chối nhận di sản
thừa kế để cho người đó được hưởng nhiều hơn. Giấy tờ này không có giá trị pháp lý nhưng
pháp luật không quy định trường hợp này là trường hợp không được hưởng quyền nhận di
sản. Đây là một vấn đề mà các nhà lập pháp cần tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện pháp luật
hơn nữa.
1.2 Diện và hàng thừa kế
1.2.1 Khái quát chung về diện và hàng thừa kế
* Diện thừa kế
Diện thừa kế là một trong những nội dung quan trọng của chế định thừa kế, tuy nhiên
vấn đề này lại chưa thực sự được các nhà làm luật quan tâm quy định cụ thể, chi tiết trong
luật. Khái niệm diện thừa kế chỉ được quan tâm nghiên cứu trong lĩnh vực khoa học pháp
lý. Còn luật thực định từ trước đến nay chưa có văn bản nào quy định cụ thể về vấn đề này.
BLDS 1995, 2005 cũng như BLDS năm 2015 chưa có nội dung nào quy định về khái niệm
diện thừa kế là gì và diện thừa kế bao gồm những ai? Đây là một vấn đề cần được khắc phục
trong quá trình hoàn thiện hệ thống pháp luật của Việt Nam.
1
BLDS 2015

10
Theo giáo trình Luật dân sự - Trường Đại học Luật Hà Nội diện thừa kế được hiểu là
"phạm vi những người có quyền hưởng di sản của người chết theo quy định của pháp luật"2
.
Nhìn chung, khái niệm nêu trên đã phản ánh đầy đủ nội dung cũng như bản chất của diện
thừa kế.
Diện thừa kế chỉ được đặt ra trong trình tự thừa kế theo pháp luật. Mà pháp luật phụ
thuộc rất nhiều vào quan hệ sản xuất của từng giai đoạn phát triển xã hội. Vì thế ở mỗi một
chế độ xã hội nhất định mà phạm vi những người thuộc diện thừa kế theo pháp luật lại được
quy định ở diện rộng hẹp khác nhau.
Tiếp cận và tìm hiểu những quy định của pháp luật của một số nước trên thế giới về
diện thừa kế cho thấy mặc dù có sự khác nhau về trình độ phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội
nhưng nhìn chung dù ở chế độ xã hội nào những người thuộc diện thừa kế theo pháp luật
đều có đặc điểm chung là những người thân thích gần gũi với người để lại di sản thừa kế và
do quan hệ hôn nhân và gia đình chi phối.
Pháp luật của Nhật và các nước Nam Mỹ quy định diện thừa kế bao gồm các con của
người chết; cha, mẹ, anh, chị, em ruột của người chết; bà con xa, gần khác.
Một số nước như Đức, áo, Thụy Sĩ quy định: Bà con bậc trên, thế hệ trên của người
chết như: cha, mẹ, cố, cụ; bà con bậc dưới, thế hệ dưới của người chết như con, cháu.
Điều 1629 Bộ luật thương mại Thái Lan quy định diện thừa kế là: Con cái; bố, mẹ;
anh, chị, em cùng huyết thống; anh, chị, em cùng cha khác mẹ, cùng mẹ khác cha; ông bà;
chú, bác, cô, dì; người vợ (hoặc người chồng còn sống).
Ở nước ta, trước năm 1945 dưới chế độ thực dân phong kiến, tư tưởng trọng nam khinh
nữ nặng nề đã ảnh hưởng sâu sắc đến việc xác định diện thừa kế. Địa vị của người vợ trong
quan hệ gia đình luôn bị đẩy xuống bậc thứ yếu so với các con và người chồng trong những
quan hệ xã hội thông thường và ngay cả trong quan hệ thừa kế.
Ngược lại với bản chất pháp luật của chế độ thực dân, phong kiến, pháp luật thừa kế
dưới chế độ mới ở nước ta đã được thể hiện rõ bản chất ngay trong bản Hiến pháp đầu tiên
của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, Điều 9 Hiến pháp 1946 quy định: "Đàn bà ngang
quyền với đàn ông về mọi phương diện", trong đó người vợ có quyền thừa kế như những
người con khác khi chồng chết trước. Đặc biệt, khi sắc lệnh số 97-SL ngày 22 tháng 5 năm

2
Giáo trình Luật dân sự- Đại học Luật Hà Nội , tr.266

11
1950 được ban hành, diện thừa kế theo pháp luật theo tinh thần của Điều 10 và Điều 11 bao
gồm: con cháu, vợ hay chồng của người để lại di sản.
Như vậy, diện thừa kế theo pháp luật dưới chế độ mới ở nước ta kể từ năm 1945 đến
nay luôn được xác định theo quan hệ huyết thống, quan hệ hôn nhân và quan hệ nuôi dưỡng
giữa người để lại di sản và người thừa kế.
Một người có thể trở thành người thừa kế theo pháp luật đối với di sản của người chết
thì giữa họ phải có mới quan hệ nhất định khi người để lại di sản còn sống. Mối quan hệ này
là sợi dây ràng buộc họ bởi quyền của người này và nghĩa vụ của người kia hoặc là bổn phận
và trách nhiệm giữa họ khi người để lại di sản còn sống. Những mối quan hệ được bắt nguồn
từ sâu xa của giá trị đạo đức truyền thống cùng sự phù hợp với pháp luật của một chế độ xã
hội nhất định.
Theo BLDS hiện hành thì những người thuộc diện thừa kế gồm: Vợ, chồng, cha đẻ,
mẹ đẻ, mẹ nuôi, cha nuôi, con đẻ, con nuôi của người chết; ông nội, bà nội, ông ngoại, bà
ngoại, anh, chị, em ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là ông nội,
bà nội, ông ngoại, bà ngoại; cụ nội, cụ ngoại của người chết, bác ruột, chú ruột, cậu ruột, cô
ruột, dì ruột chắt ruột của người chết mà người chết là cụ nội, cụ ngoại.
Tóm lại, diện thừa kế bao gồm các cá nhân còn sống có quan hệ hôn nhân, quan hệ
huyết thống, quan hệ nuôi dưỡng với người để lại di sản được tính đến thời điểm mở thừa
kế của người đó và những cá nhân sinh ra và còn sống sau thời điểm mở thừa kế nhưng đã
thành thai trước khi người để lại di sản chết. Phạm vi những cá nhân thuộc diện thừa kế được
xác định theo số người được pháp luật chỉ định trong các hàng thừa kế theo pháp luật của
người để lại di sản.
* Hàng thừa kế
Khác với thừa kế theo di chúc, thừa kế theo pháp luật phải xác định được người thuộc
diện thừa kế là ai? Nhưng không phải tất cả những người thuộc diện thừa kế đều được hưởng
di sản thừa kế như nhau, mà theo mức độ quan hệ với người để lại di sản thừa kế, pháp luật
phân những người thuộc diện thừa kế thành các hàng thừa kế.
Những nhóm người được pháp luật xếp trong cùng một hàng được hưởng phần di sản bằng
nhau được gọi là hàng thừa kế. Không phải tất cả những người thuộc diện được hưởng thừa kế
đều được hưởng phần di sản như nhau, mà tùy thuộc vào mức độ quan hệ với người để lại di
sản, pháp luật phân những người thuộc diện được hưởng thừa kế thành các hàng

12
thừa kế khác nhau. Những người ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế, nếu không còn
ai ở hàng thừa kế trước do đã chết, không có quyền hưởng di sản, bị truất quyền hưởng di
sản hoặc từ chối nhận di sản.
Nghiên cứu và phân tích một số các quy định về hàng thừa kế theo pháp luật của một
số nước trên thế giới cho thấy việc xác định hàng thừa kế ở mỗi nước có khác nhau nhưng
cũng như diện thừa kế, việc quy định hàng thừa kế cũng đều dựa trên quan hệ huyết thống,
hôn nhân và nuôi dưỡng.
Khái niệm hàng thừa kế là gì cũng không được quy định cụ thể trong hệ thống pháp
luật của Việt Nam và cũng chưa có tác giả nào đưa ra khái niệm chính xác, đầy đủ thể hiện
rõ nội dung của hàng thừa kế
Điều 651 BLDS năm 2015 quy định những người thừa kế theo pháp luật được sắp xếp
theo ba hàng thừa kế sau đây:
Hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con
nuôi của người chết
Hàng thừa kế thứ hai gồm: ông nội, bà nội, ông ngoại, bà ngoại, anh ruột, chị ruột, em
ruột của người chết; cháu ruột của người chết mà người chết là ông nội, bà nội, ông ngoại,
bà ngoại.
Hàng thừa kế thứ ba gồm: cụ nội, cụ ngoại của người chết, bác ruột, chú ruột, cậu ruột,
cô ruột, dì ruột, chắt ruột của người chết mà người chết là cụ nội, cụ ngoại.
Như vậy, theo quy định của pháp luật hiện hành, hàng thừa kế cũng được sắp xếp dựa
trên cơ sở mức độ thân thích với người để lại di sản. Những người thừa kế ở hàng thứ nhất
và hàng thứ hai đều có mối quan hệ huyết thống, hôn nhân, nuôi dưỡng với người để lại di
sản, giữa họ đều có nghĩa vụ nuôi dưỡng, giám hộ và đại diện đương nhiên của nhau khi
thỏa mãn các điều kiện phải giám hộ cho nhau nhất định. Những người thừa kế ở hàng thứ
ba được cơ cấu gồm nhiều thế hệ và nhiều bậc trên dưới khác nhau theo quan hệ huyết thống
nhưng giữa họ không có sự ràng buộc về nghĩa vụ chăm sóc, nuôi dưỡng nhau.
1.2.2 Cơ sở xác định diện và hàng thừa kế
Qua từng giai đoạn phát triển, quy định về diện thừa kế có nhiều điểm chung và có những quy
định về phạm vi rộng hẹp khác nhau. Trước hết, cần xem xét khái niệm về diện thừa kế. Diện thừa
kế là một trong những nội dung quan trọng của chế định thừa kế. Tuy nhiên, khái niệm về diện thừa
kế mới chỉ được quan tâm nghiên cứu trong lĩnh vực khoa học pháp lý chứ

13
chưa được ghi nhận dưới góc độ quy định của pháp luật nên dẫn đến nhiều cách hiểu khác
nhau. Trong Giáo trình Luật dân sự, Trường Đại học Luật Hà Nội có đưa ra khái niệm về
diện thừa kế như sau: "Diện những người thừa kế là phạm vi những người có quyền hưởng
di sản thừa kế của người chết theo quy định của pháp luật".
Khái niệm về diện thừa kế còn có thể được hiểu là "phạm vi những người có thể được
hưởng di sản do người chết để lại được xác định theo một trong ba quan hệ (quan hệ hôn
nhân, quan hệ huyết thống, quan hệ nuôi dưỡng) với người để lại di sản". Nhìn chung các
khái niệm nêu trên đã phản ánh khá đầy đủ nội dung cũng như bản chất của diện thừa kế.
Tuy nhiên, khái niệm thứ hai về diện thừa kế là hợp lý, cụ thể hơn và tác giả đồng tình với
quan điểm này bởi không phải cá nhân nào trong diện thừa kế cũng có quyền hưởng di sản
thừa kế. Phạm vi những người có thể được hưởng di sản thừa kế phụ thuộc vào từng giai
đoạn phát triển của xã hội cũng như quy định pháp luật của mỗi chế độ nhất định.
Như đã đề cập ở trên về tiến trình phát triển pháp luật về thừa kế theo pháp luật, ở
nước ta, trước năm 1945, dưới chế độ cũ, đặc biệt là dưới chế độ thực dân phong kiến, bản
chất của giai cấp thống trị với tư tưởng trọng nam khinh nữ hết sức nặng nề đã có sự ảnh
hưởng sâu sắc đến việc xác định diện thừa kế. Theo đó, diện thừa kế chủ yếu dựa trên quan
hệ huyết thống nội tộc, địa vị của người vợ trong quan hệ thừa kế bị đẩy xuống bậc thứ yếu
so với các con và có sự phân biệt giữa vợ cả và vợ thứ trong việc hưởng di sản của người
chồng chết trước. Kể từ khi giành được độc lập, khai sinh ra nước Việt Nam và trong quá
trình đổi mới, phát triển, pháp luật thừa kế ở nước ta đã xóa bỏ những tàn tích của tư tưởng
lạc hậu trọng nam, khinh nữ và mở rộng diện thừa kế. Theo đó, người thừa kế theo pháp luật
phải có một trong ba mối quan hệ sau đây với người để lại di sản: quan hệ huyết thống hoặc
quan hệ hôn nhân hoặc quan hệ nuôi dưỡng.
1.3 Diện thừa kế theo pháp luật Việt Nam
Pháp luật dân sự hiện hành quy định chế định thừa kế bao gồm hai hình thức là thừa
kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật. Diện và hàng thừa kế là một trong những vấn đề
chính yếu và chỉ được đặt ra trong hình thức thừa kế theo pháp luật. Quy định này xuất phát
từ bản chất của hình thức thừa kế theo di chúc là sự thể hiện ý chí của người lập di chúc, có
thể để lại di sản cho bất kỳ ai nên không cần phải xác định diện và hàng thừa kế.
BLDS Việt Nam hiện hành quy định diện và hàng thừa kế dựa trên ba cơ sở: quan hệ
huyết thống, quan hệ hôn nhân và quan hệ nuôi dưỡng.

14
1.3.1 Diện thừa kế theo quan hệ hôn nhân
Quan hệ hôn nhân là quan hệ khởi nguồn và bắt đầu để tạo ra các gia đình - Các tế bào
của xã hội. Vì vậy, quan hệ hôn nhân luôn được pháp luật coi trọng và bảo vệ. Quan hệ hôn
nhân được thiết lập trên cơ sở có sự kết hôn giữa nam và nữ. Việc kết hôn không chỉ gắn bó
giữa hai người với nhau về tình cảm mà còn làm phát sinh quyền và nghĩa vụ giữa hai người
trong đó có quyền thừa kế. Pháp luật ghi nhận và bảo vệ cho vợ chồng thuộc diện thừa kế
theo pháp luật của nhau nhằm mục đích duy trì quan hệ tình cảm đồng thời tạo cơ sở để tiếp
tục duy trì cuộc sống gia đình. Gia đình là tế bào của xã hội, phát sinh và phát triển cùng với
sự phát triển của xã hội. Mỗi gia đình được xây dựng dựa trên những sợi dây liên kết của
hôn nhân, huyết thống và nuôi dưỡng trong đó quan hệ hôn nhân có thể xem là quan hệ nền
tảng. Quan hệ hôn nhân là một trong những căn cứ quan trọng để xác định diện thừa kế theo
pháp luật.
Kết hôn là việc nam nữ lấy nhau thành vợ chồng theo những quy định của pháp luật,
đặc biệt là Luật HN&GĐ. Theo Luật HN&GĐ năm 2014, nam nữ kết hôn phải tuân theo
các quy định về điều kiện kết hôn, không vi phạm những điều cấm, và tiến hành đúng trình
tự, thủ tục luật định. Khi kết hôn, quyền và nghĩa vụ giữa vợ và chồng phát sinh và được
pháp luật bảo vệ. Việc kết hôn không chỉ gắn bó giữa hai người với nhau về tình cảm mà
còn làm phát sinh quyền và nghĩa vụ giữa hai người, ngoài ra hai bên còn có quan hệ tài sản,
Vợ chồng là hàng thừa kế thứ nhất của nhau theo qui định tại khoản 1 Điều 651 BLDS năm
2015 có quy định.
Trước năm 1945, dưới chế độ thực dân phong kiến, quan hệ hôn nhân không được coi là
cơ sở để xác định diện thừa kế giữa vợ và chồng. Trong quan hệ gia đình thì quan hệ hôn nhân
bị xem nhẹ. Tư tưởng trọng nam, khinh nữ đã ảnh hưởng sâu sắc tới chế định thừa kế. Thừa kế
di sản trong thời kỳ này được coi như là một trong những phương tiện để duy trì và bảo vệ khối
tài sản của nội tộc và ưu tiên cho những người trong nội tộc của người để lại di sản được thừa
hưởng. Người phụ nữ nói chung và người vợ trong gia đình không có sự bình đẳng với người
đàn ông, người chồng về quan hệ sở hữu tài sản trong gia đình, quyền để lại thừa kế và quyền
thừa kế ruộng đất. Địa vị người vợ trong quan hệ gia đình bị đẩy xuống bậc thứ yếu so với các
con và so với người chồng trong mọi quan hệ xã hội. Người vợ không thuộc diện thừa kế theo
pháp luật của người chồng. Điều này phản ánh quan hệ hôn nhân không ràng buộc bất cứ bổn
phận, trách nhiệm nào của chồng đối với người vợ. Điều 32 của

15
bộ Hoàng Việt luật lệ phản ánh rõ sự bất bình đẳng trong quan hệ hôn nhân giữa vợ và
chồng. Nội dung của điều luật này cho thấy sau khi kết hôn người chồng là chủ toàn bộ khối
tài sản của vợ chồng bao gồm cả những tài sản do người vợ đem về nhà chồng. Nếu vợ chết
trước người chồng tiếp tục quản lý, sử dụng khối tài sản đó với tư cách là chủ sở hữu. Nếu
người chồng chết trước, người vợ không được quyền thừa kế, mà chỉ tiếp tục được hưởng
hoa lợi, lợi tức trên tài sản của người chồng để lại và có nghĩa vụ trả nợ cho chồng, kể cả
trong trường hợp khoản nợ đó lớn hơn giá trị di sản của người chồng để lại.3
Đến thời kỳ Pháp thuộc, quan hệ hôn nhân có được xem xét đến, tuy nhiên chỉ dừng lại
ở một khía cạnh nhỏ. Theo quy định tại Bộ Dân luật Bắc kỳ thì người vợ chính thất của người
quá cố được hưởng toàn bộ di sản trong trường hợp bên chồng không còn người thân thuộc,
trong khi đó người vợ thứ lại không thuộc diện thừa kế theo pháp luật của chồng, chỉ được
ở lại nhà chồng, hưởng lương thực và tiền chi dùng cho sinh hoạt hàng ngày. Điều này cho
thấy quan hệ hôn nhân không có tính ràng buộc.
Như vậy, thời kỳ trước năm 1945 diện thừa kế theo pháp luật được quy định chủ yếu
dựa vào quan hệ huyết thống nội tộc mà không quan tâm đến quan hệ hôn nhân. Quan hệ
hôn nhân chỉ mang lại lợi ích về quyền thừa kế cho người đàn ông nhưng không phải là cơ
sở xác lập quyền thừa kế cho người đàn bà. Sau năm 1945, pháp luật thừa kế của nước ta đã
có những thay đổi to lớn, trái ngược hoàn toàn với bản chất pháp luật thừa kế của chế độ cũ.
Năm 1946, Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa ra đời đã ghi nhận
"Đàn bà ngang quyền với đàn ông về mọi phương diện". Đây là cơ sở pháp lý quan trọng
xóa bỏ những quy định thể hiện sự bất bình đẳng giữa nam và nữ, giữa vợ và chồng của chế
độ HN&GĐ phong kiến để từ đó xây dựng chế độ hôn nhân mới dân chủ và tiến bộ. Mặc dù
không quy định cụ thể về quyền thừa kế của người vợ hoặc chồng trong trường hợp một bên
chết trước nhưng trên cơ sở của Điều 9 có thể hiểu trong quan hệ thừa kế theo pháp luật,
người vợ và người chồng thuộc diện thừa kế của nhau.
Sắc lệnh số 97/SL đã chính thức ghi nhận quan hệ hôn nhân trở thành một trong các căn
cứ để xác định diện thừa kế, trong đó đã khẳng định vợ, chồng thuộc diện thừa kế theo pháp
luật của nhau. Nguyên tắc này được tiếp tục kế thừa và cụ thể hóa tại các văn bản pháp luật sau
này như Luật HN&GĐ năm 1959, Thông tư số 81, Luật HN&GĐ năm 1986, Pháp lệnh

3
Hoàng Việt luật lệ năm 1812

16
thừa kế năm 1990, Luật HN&GĐ năm 2014 và BLDS năm 2015. Tại Điều 17 Luật HN&GĐ
năm 2014 quy định: " Vợ, chồng bình đẳng với nhau, có quyền, nghĩa vụ ngang nhau về
mọi mặt trong gia đình, trong việc thực hiện các quyền, nghĩa vụ của công dân được quy
định trong Hiến pháp, Luật này và các luật khác có liên quan”.
Theo quy định của pháp luật hiện hành, tại khoản 1 Điều 3 Luật HN&GĐ Việt Nam
năm 2014 thì "hôn nhân là quan hệ giữa vợ và chồng sau khi đã kết hôn". Vợ và chồng thuộc
diện thừa kế theo pháp luật của nhau khi quan hệ hôn nhân của họ tính đến thời điểm mở
thừa kế của người vợ hoặc người chồng được xác định là hôn nhân hợp pháp. Căn cứ vào
quan hệ hôn nhân hợp pháp, quyền thừa kế của vợ, chồng trong việc hưởng di sản của nhau
được bảo đảm bằng các quy định của pháp luật. Để có thể được pháp luật thừa nhận là quan
hệ hôn nhân hợp pháp thì việc kết hôn phải tuân thủ các điều kiện và thủ tục do pháp luật
quy định. Hôn nhân hợp pháp phải đảm bảo cả về mặt nội dung lẫn hình thức nghĩa là phải
đảm bảo các điều kiện kết hôn và có đăng ký kết hôn. Tại khoản 5 Điều 3 Luật HN&GĐ
Việt Nam năm 2014 quy định: "Kết hôn là việc nam và nữ xác lập quan hệ vợ chồng theo
quy định của pháp luật về điều kiện kết hôn và đăng ký kết hôn". Để được đăng ký kết hôn,
hai bên nam, nữ phải thỏa mãn điều kiện về độ tuổi kết hôn, ý chí tự nguyện, không mất
năng lực hành vi dân sự và không thuộc các trường hợp cấm kết hôn quy định tại các điểm
a, b, c, d khoản 2 điều 5 luật HN&GĐ 2014.
Giấy chứng nhận kết hôn được coi là bằng chứng của cuộc hôn nhân hợp pháp. Từ
thời điểm được cơ quan nhà nước có thẩm quyền công nhận các bên có quyền và nghĩa vụ
đối với nhau. Giấy chứng nhận kết hôn được coi là cơ sở pháp lý để các bên yêu cầu cơ
quan nhà nước có thẩm quyền giải quyết các tranh chấp, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp
cho mình trong quan hệ hôn nhân. Tuy nhiên, trong trường hợp Giấy chứng nhận kết hôn
được cấp không đúng thẩm quyền sẽ không làm phát sinh giá trị pháp lý, hai bên nam nữ
không được coi là vợ chồng và do đó, không thuộc diện thừa kế của nhau.
Trên thực tế, có một số trường hợp do điều kiện, hoàn cảnh khách quan nên vẫn tồn tại
những quan hệ hôn nhân đáp ứng đầy đủ các điều kiện kết hôn nhưng lại vi phạm thủ tục đăng
ký kết hôn. Nguyên nhân bắt nguồn từ điều kiện lịch sử, đất nước ta trải qua nhiều năm chiến
tranh, nảy sinh nhiều trường hợp nam, nữ mới chỉ được gia đình tổ chức lễ cưới theo tập quán
mà chưa tiến hành thủ tục đăng ký kết hôn; do ảnh hưởng của những tập tục lạc hậu, dẫn tới ý
thức của người dân còn rất hạn chế, chỉ tôn trọng nghi thức cưới theo tập

17
quán mà không đăng ký kết hôn theo luật định, nhất là ở các khu vực nông thôn, miền núi,
các vùng dân tộc thiểu số, đồng bào theo đạo. Câu hỏi được đặt ra là liệu những trường hợp
này có được thừa nhận là hôn nhân hợp pháp hay không.
Trong thực tế vẫn có không ít trường hợp kết hôn không có đăng ký. Việc này tuy có
vi phạm về thủ tục kết hôn nhưng không coi là việc kết hôn trái pháp luật, nếu việc kết hôn
không trái với điều 8. Trong những trường hợp này, nếu có một hoặc hai bên xin ly hôn,
Tòa án không hủy việc kết hôn theo Điều 10 mà xử như việc xin ly hôn theo Điều 56. Quy
định về việc thừa nhận hôn nhân thực tế như trên không chỉ góp phần bảo vệ quyền và lợi
ích chính đáng của hai bên nam, nữ, đặc biệt là bảo vệ lợi ích của người phụ nữ và trẻ em
mà còn nhằm giải quyết những vướng mắc trong các giao dịch do hai bên vợ chồng thực
hiện với bên thứ ba. Những cuộc hôn nhân nào thỏa mãn đầy đủ các điều kiện kết hôn nhưng
không đăng ký kết hôn, đã sống chung với nhau hàng chục năm, có tài sản chung hoặc con
cái chung thì có thể coi là hôn nhân thực tế để bảo đảm quyền lợi chính đáng cho các bên
đương sự, nhất là đối với phụ nữ. Theo khoản 2 điều 11 luật HN&GĐ 2014 có quy định:”
Trong trường hợp tại thời điểm Tòa án giải quyết yêu cầu hủy việc kết hôn trái pháp luật mà
cả hai bên kết hôn đã có đủ các điều kiện kết hôn theo quy định tại Điều 8 của Luật này và
hai bên yêu cầu công nhận quan hệ hôn nhân thì Tòa án công nhận quan hệ hôn nhân đó.
Trong trường hợp này, quan hệ hôn nhân được xác lập từ thời điểm các bên đủ điều kiện kết
hôn theo quy định của Luật này”.
Như vậy, trong trường hợp hai bên nam nữ chung sống như vợ chồng mặc dù không
tiến hành thủ tục đăng ký kết hôn nhưng đáp ứng đầy đủ điều kiện kết hôn, được Tòa án
thừa nhận là trường hợp hôn nhân thực tế thì vợ chồng vẫn thuộc diện thừa kế theo pháp
luật của nhau và còn là người được thừa kế tài sản của nhau không phụ thuộc vào nội dung
của di chúc. Việc thừa nhận hôn nhân thực tế chỉ mang tính tạm thời để giải quyết thấu tình
đạt lý những trường hợp do hoàn cảnh khách quan mang lại.
Hiện nay, khi Luật HN&GĐ năm 2014 có hiệu lực, hôn nhân thực tế không được thừa
nhận nữa. Vì vậy, việc hai bên nam, nữ chung sống như vợ chồng mà không đăng ký kết hôn sẽ
không làm phát sinh quan hệ vợ chồng nên không thuộc diện thừa kế theo pháp luật của nhau.
Luật HN&GĐ năm 2014 quy định vợ chồng có quyền chia tài sản chung trong thời kỳ hôn nhân
để đầu tư kinh doanh riêng, thực hiện nghĩa vụ dân sự riêng, Vậy trong trường hợp vợ chồng
đã tiến hành chia tài sản chung khi hôn nhân còn tồn tại, sau đó một bên chết thì

18
bên kia có được quyền hưởng thừa kế di sản của người đã chết không? Theo khoản 1 Điều
655 BLDS năm 2015 thì "Trong trường hợp vợ, chồng đã chia tài sản chung khi hôn nhân còn
tồn tại mà sau đó một người chết thì người còn sống vẫn được thừa kế di sản. Quy định này
hoàn toàn phù hợp với bản chất của quan hệ hôn nhân và phù hợp với thực tiễn đời sống bởi
việc chia tài sản chung trong thời kỳ hôn nhân không dẫn tới hệ quả chấm dứt quan hệ vợ chồng,
do đó, vẫn phát sinh quyền thừa kế theo pháp luật giữa vợ, chồng với
nhau. Theo quy định tại Khoản 2 Điều 655 BLDS năm 2015 thì quyền thừa kế của nhau
giữa vợ và chồng vẫn phát sinh kể cả trong trường hợp một bên chết trước tại thời điểm mà
vợ, chồng đang xin ly hôn mà chưa được hoặc đã được Tòa án cho ly hôn bằng bản án hoặc
quyết định chưa có hiệu lực pháp luật. Trường hợp một bên vợ hoặc chồng chết trước, sau
đó bên kia kết hôn với người khác thì vẫn được hưởng thừa kế theo pháp luật của người
chồng hoặc người vợ đã chết.
Đây là quy định rất tiến bộ của pháp luật hiện hành phù hợp với đời sống xã hội cũng
như nếp sống văn hóa hiện nay. Hôn nhân là cơ sở của gia đình, còn gia đình là tế bào của
xã hội. Đánh giá cao tầm quan trọng của quan hệ hôn nhân, Đảng và Nhà nước ta đã có
những đường lối, chủ trương để phát triển và bảo vệ gia đình bền vững, thể chế hóa thành
các quy phạm pháp luật để ghi nhận các quyền và nghĩa vụ của mỗi bên vợ, chồng. Pháp
luật đã ghi nhận vợ chồng thuộc diện thừa kế theo pháp luật của nhau một mặt xuất phát từ
quan hệ gắn bó tình cảm cùng xây dựng gia đình giữa vợ và chồng, mặt khác tạo cơ sở vật
chất để người còn sống tiếp tục gánh vác, duy trì cuộc sống gia đình.
1.3.2 Diện thừa kế theo quan hệ huyết thống
Cha ông ta từ ngày xưa đã xem trọng tình cảm gia đình, tổ tiên nên mới có câu ca dao"Cây có
gốc mới nở ngành xanh ngọn. Nước có nguồn mới bể rộng nông sâu". Quả đúng như vậy, từ trước
tới nay, người Việt Nam đều rất coi trọng phong tục thờ cúng tổ tiên, việc hưởng thừa kế không chỉ
đơn thuần là việc chuyển dịch tài sản từ người đã chết cho người còn sống mà còn bao hàm ý nghĩa
tình cảm, tín ngưỡng. Thờ cúng tổ tiên là tấm lòng thành kính thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn,
biết ơn tổ tiên ông bà, cha mẹ đã sinh thành và gây dựng nên cuộc sống cho cháu con. Nếu như con
cháu chính là sự nối tiếp trong dòng chảy của huyết thống qua các thế hệ thì sự chuyển dịch di sản
theo chế định thừa kế chính là sự nối tiếp về quyền sở hữu. Chính vì lẽ đó, một người được coi là
đã chết chưa hẳn đã là chấm dứt hoàn toàn các mối liên hệ

19
mà một phần con người đó vẫn còn hiện hữu trong con cháu, trong những di sản mà người
đó để lại.
Ở Việt Nam từ xa đến nay đều có tục lệ thờ cúng tổ tiên, việc hưởng thừa kế không chỉ
đơn thuần là việc sử dụng tài sản để thỏa mãn nhu cầu cá nhân, mà còn hàm chứa cả ý nghĩa
tình cảm và tín ngưỡng. Các tài sản của người chết để lại sẽ trở thành di sản, các di sản ấy
nếu là nhà đất thì trong nhiều trường hợp, được đánh giá không chỉ bằng giá trị kinh tế hiện
thời ở thời điểm họ chết hoặc thời điểm phân chia thừa kế trên thực tế mà bằng con số các
thế hệ của những gia đình đã nối tiếp nhau sinh tồn trong đó tạo nên sự phát triển mạnh mẽ
của dòng họ. Mỗi cá nhân trở thành một mắt xích trong dòng chảy của huyết thống, của lịch
sử mỗi dòng họ cho nên những tài sản đó không chỉ biểu hiện của vật chất đơn thuần, mà
đối với nhiều người nó còn gắn liền với những kỷ niệm, những tình cảm thiêng liêng giữa
người còn sống với người đã khuất. Nếu như con cháu chính là sự hóa thân của bố mẹ, ông
bà, là sự kéo dài nhân thân của mỗi người thì sự chuyển dịch di sản theo chế định thừa kế
chính là sự nối tiếp về quyền sở hữu.
Vì vậy, một người coi là đã chết nhưng chết chưa hẳn là đã chấm dứt mà một phần
con người đó còn hiện hữu, tồn tại trong con cháu, trong những di sản mà họ để lại. Chính
vì lẽ đó, pháp luật thừa kế của Việt Nam từ xưa đến nay đều lầy quan hệ huyết thống là một
trong những căn cứ xác định diện thừa kế theo pháp luật Dưới chế độ phong kiến, với ý thức
bảo vệ chế độ tư hữu tài sản nhằm duy trì sự bóc lột của mình, giai cấp thống trị xem quyền
tư hữu là quyền thiêng liêng, bất khả xâm phạm. Thừa kế di sản trong thời kỳ này được xem
như một phương tiện để duy trì và bảo vệ khối tài sản cho những người có cùng quan hệ
huyết thống. Đến thời kỳ thực dân đô hộ, quan hệ huyết thống vẫn được coi là căn cứ đầu
tiên và quan trọng nhất để xác định diện thừa kế theo luật. Các con đẻ, con nuôi, các cháu,
cha mẹ, ông bà nội, các cụ nội, anh chị em ruột của người để lại di sản là những người thuộc
diện thừa kế đầu tiên. Chỉ khi nào không còn thân thuộc bên họ nội khi đó di sản thuộc về
bên họ ngoại.
Quy định này phản ánh quan hệ huyết thống được các nhà làm luật thời kỳ này đặt lên
hàng đầu khi xác định diện thừa kế. Quan hệ huyết thống là quan hệ giữa những người có cùng
dòng máu về trực hệ hoặc bàng hệ được xác định thông qua sự kiện sinh đẻ. Trong xã hội phong
kiến với nền kinh tế nông nghiệp còn nghèo nàn, lạc hậu, chủ yếu là sản xuất nông nghiệp, tự
cung tự cấp là chính nên cần nhiều nhân công cùng hợp tác sản xuất. Tập quán

20
nhiều thế hệ chung sống dưới một mái nhà đã hình thành từ đó để đáp ứng nhu cầu sản xuất
và tiêu dùng. Bên cạnh đó, trong xã hội phong kiến, tài sản của cá nhân chủ yếu là đất đai,
do đó, thừa kế di sản trong thời kỳ này được xem như một phương tiện để duy trì, bảo vệ và
phát triển khối tài sản cho những người có cùng quan hệ huyết thống.
Đến thời kỳ thực dân đô hộ, diện thừa kế theo pháp luật dựa trên cơ sở quan hệ huyết
thống vẫn giữ nguyên vị trí quan trọng hàng đầu. Theo đó, các con đẻ, con nuôi, các cháu,
cha mẹ, ông bà nội, các cụ nội, anh chị em ruột của người để lại di sản là những người thuộc
diện thừa kế đầu tiên và di sản chỉ thuộc về bên họ ngoại khi không còn thân thuộc bên họ
nội. Ngay sau khi giành được độc lập, Nhà nước ta đã ban hành nhiều văn bản trong đó có
quy định về vấn đề thừa kế. Theo đó, trong những năm đầu dưới chế độ mới, diện thừa kế
được xác định trên hai cơ sở là quan hệ huyết thống và quan hệ hôn nhân.
Tuy nhiên, đối tượng thuộc diện thừa kế theo quan hệ huyết thống ban đầu được quy định khá
hẹp. Căn cứ theo quy định tại sắc lệnh số 97/SL thì diện thừa kế xét theo quan hệ huyết thống chỉ
có con, cháu. Đến Thông tư 1742, diện thừa kế theo quan hệ huyết thống được mở rộng, bao gồm
các con đẻ, cháu chắt, cha mẹ của người để lại di sản. Tiếp đó, tại Thông tư số 594 ngày 27/8/1968
của TANDTC, diện thừa kế xét theo quan hệ huyết thống tiếp tục được mở rộng, bao gồm con đẻ,
bố mẹ đẻ, ông bà nội ngoại, anh chị em ruột. Đến Thông tư số 81 đã quy định cụ thể, mở rộng hơn
nữa những người thuộc diện thừa kế theo pháp luật trong đó bao gồm cả những người có quan hệ
huyết thống trực hệ và bàng hệ với người để lại di sản. Phạm vi những người thừa kế di sản được
xác định từ quan hệ huyết thống trực hệ bao gồm cha mẹ đẻ, ông bà nội ngoại, các con đẻ, các cháu
nội ngoại của người chết. Phạm vi những người thừa kế di sản được xác định từ quan hệ huyết thống
bàng hệ bao gồm anh chị em ruột. Pháp lệnh thừa kế ngày 30/08/1990 ra đời trên cơ sở kế thừa các
quy định trước đó và bổ sung những quy định mới để phù hợp với tình hình xã hội lúc bấy giờ. Theo
đó, ngoài những đối tượng được quy định tại Thông tư số 81, diện thừa kế theo quan hệ huyết thống
còn bao gồm những người thuộc quan hệ huyết thống trực hệ và bàng hệ khác đó là cụ nội, ngoại,
chú, bác, cô, dì, cậu ruột của người để lại di sản và những người mà người để lại di sản là cô, dì,
chú, bác, cậu ruột.
Việc mở rộng phạm vi những người thuộc diện thừa kế theo quan hệ huyết thống của
BLDS 2005 là hoàn toàn chính xác và hợp lý. Không có lý do gì mà quy định ông bà nội ngoại,
cụ nội, cụ ngoại thuộc diện thừa kế của cháu chắt mà cháu chắt lại không thuộc diện thừa kế của
ông, bà nội ngoại, cụ nội, cụ ngoại. Vì vậy, việc bổ sung cháu chắt vào diện thừa

21
kế theo pháp luật là kịp thời và cần thiết. Kế thừa và phát huy những thay đổi quan trọng
của pháp luật thừa kế về diện và hàng thừa kế của pháp luật Việt Nam từ những năm 45 đến
nay, gần nhất là BLDS 1995 và 2005.BLDS 2015 ra đời có nhiệm vụ hoàn thiện những
vướng mắc còn tồn đọng dựa trên thực tế về thừa kế nói riêng và diện thừa kế nói chung. Lễ
giáo và truyền thống đạo đức của người Việt Nam vốn rất coi trọng dòng dõi cũng như tổ
tiên đã sinh ra mình.
Do đó quan hệ huyết thống là cơ sở quan trọng, cơ bản quy định diện thừa kế theo pháp
luật. Sự ổn định và bền vững trong quan hệ của các thành viên trong gia đình, dòng tộc và để
bảo vệ hiệu quả hơn quyền thừa kế của công dân nên quan hệ huyết thống luôn luôn là căn cứ
quan trọng để xác định diện thừa kế theo quy định của pháp luật. Để tạo điều kiện thắt chặt mối
quan hệ của những người ruột thịt, tạo sợi dây tình cảm giữa những người thân trong gia đình
đồng thời khuyến khích mọi người thực hiện tốt các quy định của pháp luật nên các nhà làm luật
đã xây dựng diện thừa kế dựa trên cơ sở huyết thống. Mặt khác, pháp luật nước ta coi gia đình
là tế bào của xã hội, việc tạo cho gia đình đầm ấm hạnh phúc sẽ góp phần làm xã hội ổn định và
việc bảo vệ các mối quan hệ trong gia đình cũng là củng cố nền móng của xã hội. Theo mức độ
quan hệ với người để lại di sản, BLDS năm 2015 phân những người thuộc diện thừa kế theo
huyết thống vào các hàng thừa kế khác nhau.
Trên cơ sở quan hệ huyết thống, diện thừa kế cho đến nay đã được mở rộng ra rất nhiều
so với trước đây. Từ chỗ diện thừa kế chỉ được xác định dựa trên cơ sở huyết thống xuôi,
con thuộc diện thừa kế của bố mẹ sau đó mở rộng đến bố mẹ thuộc diện thừa kế theo pháp
luật của con, ông bà nội ngoại thuộc diện thừa kế của các cháu và ngược lại, cụ nội, cụ ngoại
thuộc diện thừa kế của các chắt và ngược lại, anh chị em ruột thuộc diện thừa kế của nhau,
cô, dì, chú bác, cậu ruột thuộc diện thừa kế của cháu ruột và ngược lại.
Trong những mối quan hệ huyết thống được quyền hưởng thừa kế theo pháp luật đã
nêu ở trên, trước hết phải kể đến mối quan hệ thiêng liêng, cao cả nhất, đó là mối quan hệ
giữa con và cha mẹ. Quyền thừa kế theo pháp luật của con không phụ thuộc vào hình thức
hôn nhân của cha, mẹ đẻ. Các con đẻ của người để lại di sản, không phân biệt con trai, con
gái, con trong giá thú hay con ngoài giá thú, có năng lực hành vi dân sự hay không đều thuộc
diện thừa kế theo pháp luật của người để lại di sản. Trước hết, nếu xét về mối quan hệ giữa
cha mẹ đẻ với con đẻ, từ cổ xưa cho đến ngày nay đều quy định con cái được thừa kế tài sản
do cha mẹ để lại.

22
Pháp luật thời kỳ phong kiến mặc dù có sự bất bình đẳng giữa nam và nữ, giữa con trai
và con gái nhưng lại rất coi trọng yếu tố huyết thống, dòng tộc và điều chỉnh các mối quan
hệ xã hội theo nguyên tắc, lễ giáo phong kiến. Luật Hồng Đức quy định con gái được xếp
vào hàng thừa kế, con trai và con gái đều được chia phần thừa kế như nhau, nhưng phần đất
hương hỏa bao giờ cũng giao cho con trai trưởng giữ, không có con trai trưởng được giao
cho con gái trưởng, người con gái trưởng chỉ được hưởng đất hương hỏa một đời mình, sau
đó phải trả lại cho nội tộc để đảm bảo dòng chảy liên tục về huyết thống, đất hương hỏa bao
giờ cũng thuộc về dòng họ nội. Điều 388 Luật Hồng Đức quy định: "Cha mẹ mất cả, có
ruộng đất, chưa kịp để lại chúc thư, mà anh chị em tự chia nhau thì lấy một phần hai mươi
số ruộng đất làm hương hỏa giao cho con trai trưởng giữ, không có con trai trưởng thì giao
cho con gái trưởng"
Đến thời kỳ thực dân đô hộ, quyền thừa kế của con cái đối với tài sản của bố mẹ để lại
vẫn được pháp thừa nhận. Điều 332 Dân luật Trung kỳ quy định:
“Người nào khi còn sống mà không chia tài sản của mình và cũng không lập chúc thư, đến khi
mệnh một thời di sản của người ấy, nếu có con thời để lại cho con. Khi người mệnh một trước
kia không chia tài sản của mình và cũng không lập chúc thư mà nói rõ ràng cho đứa con nào,
thời con trai, con gái đều được chia tài sản ấy mỗi người một phần bằng nhau” Nội dung của
quy định này phản ánh con cái được hưởng tài sản của bố mẹ không phân biệt con trai, con
gái. Trường hợp bố mẹ không để lại di chúc phân chia thì con trai hay gái
đều được hưởng bằng nhau. Quy định về việc con được hưởng di sản của cha mẹ tiếp tục được
kế thừa và phát triển trong các văn bản pháp luật sau này của chế độ mới. Pháp luật về hôn nhân
và gia đình của chế độ mới luôn bảo vệ lợi ích chính đáng của những người con xét về quan hệ
huyết thống với cha, mẹ và nghĩa vụ của người làm cha, làm mẹ đối với con. Sắc lệnh số 97
chính thức quy định diện thừa kế theo pháp luật bao gồm con cháu, vợ hay chồng của người để
lại di sản. Và các văn bản được ban hành tiếp theo để điều chỉnh quan hệ thừa kế như Thông tư
số 81; PLTK ngày 30/8/1990; BLDS năm 1995, BLDS năm 2005 và hiện nay là BLDS 2015
đều quy định con thuộc diện thừa kế theo pháp luật của bố mẹ. Quyền thừa kế theo pháp luật
của con không phụ thuộc vào hình thức hôn nhân của cha đẻ, mẹ đẻ. Các con đẻ của người để
lại di sản, không phân biệt con trai hay con gái, con trong giá thú hay con ngoài giá thú, có năng
lực hành vi dân sự hay không đều thuộc diện diện thừa kế của cha mẹ. Tuy nhiên, việc xác định
cha mẹ cho con hiện nay vẫn là một vấn đề

23
phức tạp và khó khăn. Nhưng điều này lại hết sức cần thiết vì đó là việc xác định huyết thống
giữa cha mẹ và con, là cơ sở pháp lý quan trọng để bảo vệ các quyền nhân thân và quyền tài
sản của công dân, trong đó có quyền thừa kế tài sản nếu có tranh chấp xảy ra.
Theo quy định của Luật HN&GĐ con trai, con gái đều có quyền thừa kế như nhau
trong việc nhận di sản của bố mẹ để lại. Con đẻ gồm có con chung và con riêng. Con riêng
lại gồm có con trong giá thú và con ngoài giá thú.
"Con chung" trước đây pháp luật nước ta gọi bằng thuật ngữ "con chính thức" là
người con được sinh ra từ hôn nhân hợp pháp. Về mặt nguyên tắc, các trường hợp sau đây
được coi là con chung của vợ chồng:
- Con sinh ra sau khi đã tổ chức đăng ký kết hôn cho đến khi chấm dứt quan hệ hôn
nhân do Tòa án công nhận và quyết định theo yêu cầu của vợ chồng hoặc cả hai bên vợ
chồng.
- Con sinh ra sau khi chấm dứt quan hệ hôn nhân do tòa án công nhận hoặc quyết
định theo yêu cầu của vợ hoặc chồng hoặc cả hai bên vợ chồng nhưng người vợ đã có thai
trong thời kỳ hôn nhân
- Con sinh ra trước ngày đăng ký kết hôn nhưng được cả vợ và chồng thừa nhận4
.Về
nguyên tắc con chung đương nhiên là người thừa kế theo pháp luật của bố mẹ khi bố mẹ qua
đời.
- "Con ngoài giá thú" là thuật ngữ để chỉ những người con được sinh ra không phải từ
hôn nhân hợp pháp và là đứa trẻ không được người cha thừa nhận. Nói cách khác, con ngoài
giá thú là con mà cha mẹ không phải là vợ chồng hoặc cha mẹ chung sống với nhau như vợ
chồng nhưng việc đăng ký kết hôn chưa được UBND xã, phường, thị trấn công nhận và ghi
vào sổ đăng ký kết hôn.
BLDS năm 1995 chỉ quy định trường hợp con của người để lại di sản chết trước người để
lại di sản thì cháu được hưởng phần di sản bố mẹ cháu khi còn sống được hưởng. Vì vậy, trong
thực tiễn áp dụng đã đặt ra vấn đề trường hợp con của người để lại di sản chết cùng một thời
điểm với người để lại di sản giải quyết ra sao? Có áp dụng thừa kế thế vị được không? Xung
quanh vấn đề này còn có nhiều quan điểm, ý kiến khác nhau, thậm chí trái
4
Luật hôn nhân và gia đình năm 2000, Hà Nội.

24
ngược nhau. Vì thế, để có sự thống nhất khi áp dụng pháp luật cũng như việc hoàn thiện hệ
thống pháp luật BLDS năm 2015 đã có sự điều chỉnh, bổ sung kịp thời này.
Theo quy định tại Điều 651 BLDS năm 2015 anh chị em ruột thuộc diện thừa kế theo
pháp luật của nhau còn anh chị em nuôi không thuộc diện thừa kế theo pháp luật của nhau.
Các nhà làm luật căn cứ vào quan hệ huyết thống để quy định trường hợp anh chị em ruột
được thừa kế di sản của nhau. Giữa anh chị em nuôi không có quan hệ huyết thống gì nên
không thuộc trường hợp điều chỉnh của quy định này.
Việc mở rộng phạm vi những người thuộc diện thừa kế theo quan hệ huyết thống của
BLDS năm 2015 so với các văn bản trước đó là hoàn toàn cần thiết và hợp lý bởi nó tuân
theo quy tắc quyền thừa kế lẫn nhau giữa các chủ thể trong mối quan hệ huyết thống. Như
vậy, xuôi theo dòng phát triển của pháp luật Việt Nam qua các thời kỳ cho đến nay, phạm
vi các đối tượng thuộc diện thừa kế theo pháp luật xác định trên cơ sở quan hệ huyết thống
theo quy định tại BLDS năm 2015 là đầy đủ và mở rộng nhất. Quy định này không chỉ thắt
chặt hơn tình cảm gia đình giữa các thế hệ mà còn phù hợp với tâm tư, nguyện vọng của
mỗi cá nhân luôn muốn dành tài sản của mình sau khi chết cho những người gắn bó yêu
thương, gần gũi với họ nhất.
Hiện nay, quy định về việc xác định cha, mẹ cho con được sinh ra theo phương pháp
khoa học, chẳng hạn như bằng phương pháp thụ tinh trong ống nghiệm là rất phù hợp với
thực tiễn đời sống, vừa mang tính nhân văn cao cả, vừa đảm bảo được quyền lợi của những
người liên quan. Việc xác định cha, mẹ, con không những là cơ sở để xác định quyền và
nghĩa vụ của cha, mẹ và con đối với nhau trong quan hệ nhân thân mà còn là cơ sở để xác
định diện thừa kế giữa cha, mẹ và con khi một trong các bên chết.
Tóm lại, nhằm củng cố hơn nữa sự ổn định và bền vững trong quan hệ của các thành viên
trong gia đình, dòng tộc và để bảo vệ hiệu quả hơn quyền thừa kế của công dân nên quan hệ
huyết thống luôn luôn là căn cứ quan trọng để xác định diện thừa kế theo quy định của pháp
luật. Để tạo điều kiện thắt chặt mối quan hệ của những người ruột thịt, tạo sợi dây tình cảm giữa
những người thân trong gia đình đồng thời khuyến khích mọi người thực hiện tốt các quy định
của pháp luật nên các nhà làm luật đã xây dựng diện thừa kế dựa trên cơ sở huyết thống. Mặt
khác, pháp luật nước ta coi gia đình là tế bào của xã hội, việc tạo cho gia đình đầm ấm hạnh
phúc sẽ góp phần làm xã hội ổn định và việc bảo vệ các mối quan hệ trong gia đình cũng là củng
cố nền móng của xã hội. Theo mức độ quan hệ với người để lại

25
di sản, BLDS năm 2015 phân những người thuộc diện thừa kế theo huyết thống vào các
hàng thừa kế khác nhau.
1.3.3 Diện thừa kế theo quan hệ nuôi dưỡng
Theo quy định của pháp luật hiện hành, diện thừa kế được xác định trên cơ sở quan hệ
nuôi dưỡng bao gồm quan hệ giữa cha mẹ nuôi với con nuôi và ngược lại. Bên cạnh đó,
pháp luật còn quy định một trường hợp ngoại lệ đặc biệt, đó là trường hợp con riêng với bố
dượng, mẹ kế nếu đáp ứng điều kiện nhất định. Như vậy, có thể khái quát quan hệ nuôi
dưỡng là sự thể hiện nghĩa vụ chăm sóc nhau, nuôi dưỡng nhau giữa những người thân thuộc
theo quy định của pháp luật.
Theo quy định của pháp luật con nuôi thuộc diện thừa thừa kế theo pháp luật của bố
mẹ nuôi và ngược lại. Bên cạnh đó, con riêng của vợ, của chồng với cha kế, mẹ kế trong
một số trường hợp cũng thuộc diện thừa kế theo pháp luật của nhau. Những trường hợp nêu
trên không bị ràng buộc với nhau bởi quan hệ hôn nhân hay quan hệ huyết thống. Vậy các
nhà làm luật căn cứ vào đâu để đưa ra những quy định như vậy? Cơ sở để xác lập quan hệ
thừa kế theo pháp luật giữa họ với nhau là quan hệ nuôi dưỡng. Quan hệ nuôi dưỡng là sự
thể hiện nghĩa vụ chăm sóc nhau, nuôi dưỡng nhau giữa những người thân thuộc theo quy
định của pháp luật. Khác với quan hệ giữa cha mẹ đẻ và con đẻ, quan hệ giữa cha mẹ nuôi
và con nuôi không phải xác định trên cơ sở huyết thống mà được xác định trên cơ sở pháp
lý. Những quyền lợi và nghĩa vụ trong quan hệ thừa kế giữa con nuôi với cha mẹ nuôi lại
được xác định như giữa cha mẹ đẻ với con đẻ. Con nuôi thuộc diện thừa kế theo pháp luật
của cha mẹ nuôi. Trước 1959, theo quy định của Dân luật Trung kỳ và Dân luật Bắc Kỳ
người con nuôi có quyền lợi và nghĩa vụ như con đẻ. Người con nuôi không chỉ có quyền
thừa kế theo luật của cha mẹ nuôi mà còn có quyền thừa kế theo pháp luật của cha mẹ đẻ và
của những người khác cùng huyết thống.
Dưới chế độ xã hội chủ nghĩa, pháp luật đều quy định con nuôi và cha mẹ nuôi được
thừa kế theo pháp luật của nhau, con nuôi được coi như con đẻ và xếp cùng hàng thừa kế
với con đẻ. Quy định quyền thừa kế đối với con nuôi là cơ sở để đảm bảo cho trẻ em là con
nuôi được hưởng quyền chăm sóc, nuôi dưỡng, bảo vệ và thể hiện sự quan tâm của xã hội
đối với các thế hệ tương lai. Quan hệ nuôi dưỡng đi từ trách nhiệm, bổn phận đến lòng nhân
ái của người làm cha nuôi, mẹ nuôi, con nuôi, góp phần xây dựng các mối quan hệ tốt đẹp
hơn, là cơ sở không thể thiếu để xác định diện thừa kế theo quy định của pháp luật

26
Trước hết xét đến quan hệ giữa cha mẹ nuôi và con nuôi. Theo quy định tại Điều 653
BLDS năm 2015 thì "Con nuôi và cha nuôi, mẹ nuôi được thừa kế di sản của nhau và còn được
thừa kế di sản theo quy định tại Điều 651 và 653 của Bộ luật này". Trước đó, ngay từ Luật Hồng
Đức đã ghi nhận con nuôi có quyền thừa kế của cha mẹ nuôi "Con nuôi mà có văn tự là con
nuôi và ghi trong giấy rằng sau sẽ chia điền sản cho, khi cha mẹ nuôi chết không có chúc thư,
điền sản đem chia cho con đẻ và con nuôi…5
. Câu hỏi được đặt ra là sự kiện nào xác lập mối
quan hệ giữa cha mẹ nuôi và con nuôi? Đó chính là sự kiện nuôi con nuôi. Pháp luật Việt Nam
quy định khá chặt chẽ việc nhận con nuôi nhằm đảm bảo lợi ích tốt nhất của người được nhận
làm con nuôi. Luật HN&GĐ năm 1959, Luật HN&GĐ năm 1986, Luật HN&GĐ năm 2000 và
gần đây nhất là Luật HN&GĐ 2014 đều có những quy định về điều kiện nhận nuôi con nuôi,
thẩm quyền, trình tự, thủ tục giải quyết việc nhận nuôi con nuôi. Đặc biệt, những quy định này
đã được kế thừa và phát triển, ghi nhận đầy đủ, cụ thể hơn trong văn bản pháp lý chuyên sâu,
đó là sự ra đời của Luật Nuôi con nuôi năm 2010. Khoản 1 Điều 3 Luật Nuôi con nuôi đã giải
thích: "Nuôi con nuôi là việc xác lập quan hệ cha, mẹ và con giữa người nhận con nuôi và người
được nhận làm con nuôi". Việc nhận nuôi con nuôi dựa trên ý chí chủ quan của các chủ thể
tham gia quan hệ nuôi con nuôi.
Theo nguyên tắc chung thì "Người được nhận làm con nuôi phải dưới 16 tuổi. Một người chỉ
được làm con nuôi của một người độc thân hoặc của cả hai người là vợ chồng"6
. Quy định này
không có sự khác biệt đáng kể so với Luật HN&GĐ năm 2014. Vấn đề được đặt ra là liệu quy định
trên chỉ giới hạn trường hợp hai người là vợ chồng thì cả hai phải đồng ý nhận nuôi con nuôi hay
một bên vợ, chồng vẫn có thể nhận nuôi con nuôi? Khi đó, hậu quả pháp lý sẽ như thế nào, người
được nhận làm con nuôi và một bên vợ (chồng) nhận con nuôi có thuộc diện thừa kế của nhau hay
người con nuôi đó thuộc diện thừa kế của cả hai vợ chồng và ngược lại? Theo quy định của pháp
luật thì chỉ hai trường hợp "một người độc thân" hoặc "cả hai người là vợ chồng” mới có quyền
nhận con nuôi nên trong trường hợp một bên vợ (chồng) muốn nhận nuôi con nuôi nhưng bên kia
không đồng ý thì quan hệ nuôi con nuôi sẽ không được xác lập. Quy định như vậy là hoàn toàn hợp
lý, phù hợp với mục đích của việc nuôi con nuôi vì lợi ích tốt nhất của người được nhận làm con
nuôi, bảo đảm cho con nuôi được nuôi dưỡng, chăm sóc,
5
Viện sử học (1991), Quốc triều hình luật, Nxb Pháp lý,Hà Nội,Điều 380.

6
Khoản 3,điều 8, Luật Nuôi con nuôi 2010.

27
giáo dục trong môi trường gia đình đầm ấm.
Người nhận nuôi con nuôi phải đáp ứng các điều kiện quy định tại Điều 14 Luật
Nuôi con nuôi năm 2010, cụ thể là:
- Có năng lực hành vi dân sự đầy đủ.
- Hơn con nuôi từ 20 tuổi trở lên.
- Có điều kiện về sức khỏe, kinh tế, chỗ ở bảo đảm việc chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo
dục con nuôi.
- Có tư cách đạo đức tốt.
- Không phải là người đang bị hạn chế một số quyền của cha, mẹ đối với con chưa
thành niên hoặc đang chấp hành hình phạt tù, quyết định xử lý hành chính tại cơ sở giáo
dục, cơ sở chữa bệnh
Ý chí tự nguyện của người nhận nuôi con nuôi phải phù hợp với mục đích của việc nhận nuôi
con nuôi. Việc nhận nuôi con nuôi phải được đăng ký tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền và ghi
vào sổ hộ tịch. Theo quy định tại Điều 9 Luật Nuôi con nuôi năm 2010, thẩm quyền đăng ký nuôi
con nuôi ở cấp cơ sở hay trung ương phụ thuộc vào tính chất lãnh thổ, cụ thể là:
- Ủy ban nhân dân cấp xã nơi thường trú của người được giới thiệu làm
con nuôi hoặc của người nhận con nuôi đăng ký việc nuôi con nuôi trong nước;
- Ủy ban nhân dân cấp tỉnh nơi thường trú của người được giới thiệu làm con nuôi
quyết định việc nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài; Sở Tư pháp tỉnh, thành phố trực thuộc
trung ương đăng ký việc nuôi con nuôi có yếu tố nước ngoài.
Cơ quan đại diện nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ở nước ngoài đăng ký
việc nuôi con nuôi của công dân Việt Nam tạm trú ở nước ngoài.
Việc nuôi con nuôi hợp pháp sẽ dẫn tới hệ quả:
Kể từ ngày giao nhận con nuôi, giữa cha mẹ nuôi và con nuôi có đầy đủ các quyền,
nghĩa vụ của cha mẹ và con; giữa con nuôi và các thành viên khác của gia đình cha mẹ nuôi
cũng có các quyền, nghĩa vụ đối với nhau theo quy định của pháp luật về hôn nhân và gia
đình, pháp luật dân sự và các quy định khác của pháp luật có liên quan7
.
Như vậy, pháp luật chỉ thừa nhận và xác định quan hệ nuôi dưỡng giữa cha, mẹ nuôi
và con nuôi trong trường hợp nhận con nuôi không trái với luân thường đạo lý, đạo đức xã

7
Khoản 1,điều 24, Luật Nuôi con nuôi 2010

28
hội. Nếu việc nhận nuôi con nuôi nhằm mục đích bóc lột sức lao động dùng con nuôi vào
mục đích xấu xa phạm pháp sẽ không được chấp nhận. Điều kiện quan trọng để việc nhận
con nuôi là hợp pháp là phải tuân thủ các quy định của pháp luật. Nhưng trên thực tế, xảy ra
nhiều trường hợp do trình độ hiểu biết pháp luật của nhân dân còn hạn chế nên mặc dù đã
xác lập quan hệ cha mẹ nuôi với con nuôi rất gắn bó nhưng lại không đi đăng ký tại UBND
có thẩm quyền. Vậy những trường hợp này giải quyết thế nào?
Giải quyết vấn đề hôn nhân thực tế được Nhà nước ban hành những văn bản pháp luật
điều chỉnh theo sát với từng giai đoạn phát triển của đất nước. Nhưng vấn đề con nuôi thực
tế chưa được các nhà làm luật quan tâm điều chỉnh cho phù hợp với từng thời kỳ phát triển
và hoàn thiện hệ thống pháp Luật HN&GĐ của Việt Nam. Trong thực tế có những trường
hợp nhân dân chưa hiểu pháp luật cho nên chưa xin chính quyền công nhận và đăng ký vào
sổ hộ tịch việc nuôi con nuôi. Trong trường hợp này, việc nuôi con nuôi là ngay thẳng, cha
mẹ đẻ của đứa trẻ hoàn toàn tự nguyện, việc nuôi dưỡng đứa trẻ được đảm bảo, thì coi là
con nuôi thực tế “
Về nguyên tắc một người có thể nhận một hoặc nhiều người làm con nuôi nhưng một
người chỉ có thể làm con nuôi của một người hoặc của hai người là vợ chồng. Trong trường
hợp người nhận con nuôi là người chưa có vợ, có chồng hoặc góa vợ, góa chồng việc xác
lập quan hệ cha mẹ nuôi không có gì vướng mắc và người con nuôi đó sẽ là người thừa kế
theo pháp luật đối với di sản của cha nuôi, hoặc mẹ nuôi. Trong trường hợp người chưa có
vợ, có chồng hoặc đã góa vợ, góa chồng đã nhận con nuôi và sau đó lại thiết lập quan hệ hôn
nhân hợp pháp với người khác thì người con nuôi có phải là con nuôi chung của cả hai vợ
chồng hay không hay chỉ là con nuôi riêng của vợ hoặc chồng? Và họ có trở thành người
thuộc diện thừa kế theo pháp luật của cả hai vợ chồng đó không? Vấn đề này chưa có quy
phạm pháp luật nào điều chỉnh. Đây cũng là vấn đề các nhà làm luật cần quan tâm nghiên
cứu. Nhưng theo nguyên tắc suy đoán, việc thừa kế của người con nuôi của vợ, hoặc chồng
cũng sẽ như những người con riêng của vợ, hoặc chồng nên họ sẽ không thuộc diện thừa kế
của cả hai vợ chồng đó mà chỉ là người thừa kế của người đã nhận họ là con nuôi trước khi
kết hôn mà thôi.
Từ cơ sở pháp lý nêu trên, con nuôi thực tế được hưởng các quyền và có nghĩa vụ như
con nuôi có thực hiện thủ tục đăng ký tại cơ quan có thẩm quyền. Điều này đồng nghĩa với
việc con nuôi thực tế và người nuôi thuộc diện thừa kế theo pháp luật của nhau.

29
Quan hệ thừa kế được xác định dựa trên cơ sở quan hệ nuôi dưỡng còn bao gồm quan hệ
giữa con riêng với bố dượng, mẹ kế. Theo quy định tại Điều 79 Luật HN&GĐ năm 2014 thì bố
dượng, mẹ kế có nghĩa vụ và quyền trông nom, nuôi dưỡng, chăm sóc, giáo dục con riêng cùng
sống chung với mình và ngược lại, con riêng có nghĩa vụ và quyền chăm sóc, nuôi dưỡng bố
dượng, mẹ kế cùng sống chung với mình. Mặc dù giữa con riêng và bố dượng mẹ kế không có
mối quan hệ sinh thành nhưng giữa họ đã thể hiện nghĩa vụ chăm sóc, nuôi dưỡng nhau như cha
con, mẹ con thì họ được thừa kế theo pháp luật của nhau. Vấn đề này đã được ghi nhận cụ thể
tại Điều 654 BLDS năm 2015: "Con riêng và bố dượng, mẹ kế nếu có quan hệ chăm sóc, nuôi
dưỡng nhau như cha con, mẹ con thì được thừa kế di sản của nhau và còn được thừa kế di sản
theo quy định tại Điều 652 và Điều 653 của Bộ luật này". Trước đó, Thông tư số 81 cho đến
Pháp lệnh thừa kế năm 1990 và BLDS năm 1995 đều quy định con riêng và bố dượng, mẹ kế
thuộc diện thừa kế theo pháp luật của nhau khi một bên chết trước nếu giữa họ đã thể hiện được
nghĩa vụ chăm sóc, nuôi dưỡng nhau như cha con, mẹ con. Như vậy, trải qua các thời kỳ, pháp
luật về thừa kế chỉ thừa nhận con riêng và bố dượng, mẹ kế thuộc diện thừa kế theo pháp luật
của nhau khi và chỉ khi đáp ứng điều kiện chăm sóc, nuôi dưỡng nhau như cha con, mẹ con.
Quy định này còn mang tính chủ quan, chung chung. Việc chăm sóc, nuôi dưỡng nhau như thế
nào sẽ được coi là như cha con, mẹ con? Pháp luật không đặt ra tiêu chí cụ thể nào dẫn đến việc
áp dụng tùy nghi, không thống nhất trên thực tế giữa các Tòa khác nhau đối với cùng một sự
việc. Do đó cần phải có hướng dẫn cụ thể, rõ ràng để trước hết bảo vệ được quyền và lợi ích
chính đáng của con riêng, bố dượng, mẹ kế đồng thời tạo cơ sở pháp lý cho việc áp dụng thống
nhất, tránh tranh chấp có thể xảy ra hoặc bị kéo dài. Việc quy định về quyền thừa kế theo pháp
luật giữa con riêng và bố dượng, mẹ kế phù hợp với đạo đức xã hội và truyền thống chan chứa
lòng nhân ái của người Việt Nam.
Tóm lại, ngoài ba quan hệ: hôn nhân, huyết thống, nuôi dưỡng với người để lại di sản
thì không có bất cứ quan hệ nào khác để xác định diện thừa kế theo pháp luật.
Theo pháp luật về thừa kế của một số quốc gia trên thế giới như pháp luật dân sự Pháp,
Thái Lan, Nhật Bản, Liên bang Nga, quan hệ huyết thống trực hệ theo ngành dọc luôn được bảo
vệ và ưu tiên hàng đầu, xuất phát từ nguyên tắc "chảy xuôi" từ thế hệ trước xuống thế hệ sau.
Quyền hưởng thừa kế của những người có quan hệ hôn nhân hay quan hệ nuôi dưỡng với người
để lại di sản được xếp ở vị trí thứ yếu. Pháp luật dân sự Pháp còn phân biệt cả giữa anh em đồng
huyết (cùng cha, cùng mẹ) với anh em cùng cha khác mẹ (hoặc cùng mẹ khác cha)

30
trong việc hưởng thừa kế. Trong khi đó, pháp luật thừa kế của Việt Nam, xuất phát từ quan
niệm trọng tình nghĩa vợ chồng, coi con nuôi cũng như con đẻ, con trong giá thú cũng như
con ngoài giá thú nên dù là người có quan hệ hôn nhân hay quan hệ nuôi dưỡng với người
để lại di sản vẫn được xem xét ngang bằng với những người có quan hệ huyết thống. Thiết
nghĩ không phải ngẫu nhiên mà quan hệ huyết thống trực hệ được pháp luật thừa kế của các
quốc gia coi trọng hơn bởi mục đích của thừa kế là duy trì và phát triển khối tài sản, bảo vệ
sự trường tồn của gia đình. Do đó, để thực hiện tối ưu mục đích này, không ai khác ngoài
các con đẻ của người để lại di sản là những người có điều kiện nhất trong việc tiếp nối và
duy trì di sản và cứ thế truyền lại cho đời sau. Pháp luật thừa kế Việt Nam nên chăng cần
điều chỉnh lại những người được thừa kế dựa trên quan hệ hôn nhân và nuôi dưỡng ở một
hàng thừa kế khác không phải là hàng thừa kế thứ nhất.
Thực tế ngày nay, không chỉ có việc nhận nuôi con nuôi trong nước mà hàng năm vẫn
có khá nhiều trẻ em Việt Nam đi làm con nuôi ở các quốc gia khác. Vấn đề thừa kế càng trở
nên phức tạp hơn khi quan hệ thừa kế đã vượt qua phạm lãnh thổ và sự khác biệt về quan
niệm, phong tục truyền thống của các nước đặc biệt là các nước phương Tây. Để giải quyết
triệt để vấn đề này pháp luật cần bổ sung thêm những quy định cụ thể về vấn đề con nuôi
trong nước cũng như việc ký kết, tham gia các công ước, hiệp định quốc tế về nuôi con nuôi
có yếu tố nước ngoài, để bảo vệ quyền lợi cho trẻ em Việt Nam.
Tóm lại, các quan hệ hôn nhân, quan hệ huyết thống và quan hệ nuôi dưỡng là những
quan hệ tình cảm có mối quan hệ gắn bó mật thiết với nhau. Pháp luật nước ta dựa vào ba
quan hệ này để xác định diện thừa kế theo pháp luật. Và hiện nay những quy định của BLDS
năm 2015 về diện thừa kế ngày càng hoàn chỉnh theo hướng ngày càng mở rộng phạm vi
người có quyền hưởng di sản. Đây là sự mở rộng cần thiết nhằm đảm bảo sự bền vững của
quan hệ hôn nhân, sự phát triển mạnh mẽ của dòng họ, và duy trì được những truyền thống
tốt đẹp của dân tộc Việt Nam.
1.4 Hàng thừa kế theo pháp luật
Khác với thừa kế theo di chúc, thừa kế theo pháp luật phải xác định được người thuộc
diện thừa kế là ai? Nhưng không phải tất cả những người thuộc diện thừa kế đều được hưởng
di sản thừa kế như nhau, mà theo mức độ quan hệ với người để lại di sản thừa kế, pháp luật
phân những người thuộc diện thừa kế thành các hàng thừa kế.

31
Những nhóm người được pháp luật xếp trong cùng một hàng được hưởng phần di sản
bằng nhau được gọi là hàng thừa kế. Không phải tất cả những người thuộc diện được hưởng
thừa kế đều được hưởng phần di sản như nhau, mà tùy thuộc vào mức độ quan hệ với người
để lại di sản, pháp luật phân những người thuộc diện được hưởng thừa kế thành các hàng
thừa kế khác nhau. Những người ở hàng thừa kế sau chỉ được hưởng thừa kế, nếu không
còn ai ở hàng thừa kế trước do đã chết, không có quyền hưởng di sản, bị truất quyền hưởng
di sản hoặc từ chối nhận di sản.
Như đã phân tích, pháp luật thừa kế của một số quốc gia trong khu vực cũng như trên
thế giới có những quy định khác nhau về hàng thừa kế theo pháp luật. Pháp luật thừa kế của
Pháp, Nhật Bản, Thái Lan, Cộng hòa Liên bang Nga đều quy định các con của người để lại
di sản thuộc hàng thừa kế thứ nhất mà không bao gồm cha, mẹ của người để lại di sản. Một
đặc điểm chung nữa trong quy định về thừa kế theo pháp luật của các quốc gia này là đều
quy định hàng thừa kế xen kẽ với bậc thừa kế, thừa kế theo bậc được thực hiện khi người
thuộc hàng thừa kế được hưởng di sản đã chết trước hoặc chết cùng một thời điểm với người
để lại di sản thì các con (các cháu) của người đó được hưởng di sản.
Bộ luật Dân sự và Thương mại Thái Lan phân chia làm 6 hàng thừa kế theo thứ tự:
Con cái; Bố mẹ; Anh, chị, em đồng huyết thống; Anh, chị, em cùng cha khác mẹ hoặc cùng
mẹ khác cha; Ông, bà; Chú, bác, cô, dì. Pháp luật thừa kế Thái Lan có quy định quyền thừa
kế di sản của nhau giữa vợ và chồng nhưng lại không ghi nhận cụ thể trong một hàng thừa
kế nhất định nào mà phụ thuộc vào các hàng và bậc thừa kế theo quan hệ huyết thống nội
tộc của người để lại di sản.
Trong khi đó, BLDS của Nhật Bản lại chia làm 3 hàng thừa kế theo thứ tự: Con (cháu)
trực hệ (hàng 1); những người có quan hệ huyết thống trực hệ bề trên (hàng 2); anh, chị, em
ruột của người để lại di sản (hàng 3). Pháp luật thừa kế Nhật Bản quy định về hàng và bậc
thừa kế có cơ cấu về số người được ưu tiên hưởng di sản theo quan hệ huyết thống trực hệ
bề trên và trực hệ bề dưới của người để lại di sản. Khác với pháp luật thừa kế ở nước ta,
pháp luật dân sự Nhật Bản có sự phân biệt trong việc phân chia di sản giữa những người
cùng hàng thừa kế: trường hợp vợ (chồng) và các con là người thừa kế thì các con được
hưởng 2/3 và vợ (chồng) chỉ được hưởng 1/3; trường hợp vợ (chồng) và người thân trực hệ
bề dưới là những người thừa kế thì mỗi bên được hưởng ½; trường hợp vợ (chồng) và anh,
chị, em ruột là những người thừa kế thì vợ (chồng) được hưởng 2/3.

32
Bộ luật Dân sự Pháp chia thành 4 hàng và 6 bậc thừa kế. Hàng thừa kế thứ nhất cũng
chỉ giới hạn trong phạm vi "con và ti thuộc của con", vợ, chồng hay cha, mẹ không thuộc
hàng thừa kế này. Pháp luật dân sự Pháp quy định về các hàng thừa kế chủ yếu dựa trên
quan hệ huyết thống. Người vợ (chồng) cũng có quyền hưởng di sản với những mức khác
nhau tùy thuộc vào việc họ thừa kế cùng với người thân thích nào của người để lại di sản.
Pháp luật của các quốc gia nêu trên có những quy định khác nhau về số lượng hàng
thừa kế cũng như những người thuộc cùng một hàng thừa xuất phát từ nhiều nguyên nhân
trong đó có nguyên nhân xuất phát từ điều kiện kinh tế - xã hội, điều kiện lịch sử, quan niệm
khác nhau về gia đình, nghĩa vụ của các cá nhân trong quan hệ gia đình. Bên cạnh đó còn bị
chi phối bởi truyền thống văn hóa, phong tục tập quán. Nhưng nhìn chung, pháp luật về thừa
kế của các quốc gia nói trên đều coi trọng quan hệ huyết thống hơn cả và việc dịch chuyển
di sản đều được thực hiện theo nguyên tắc "dòng chảy xuôi" nên cha mẹ không bao giờ được
xếp vào hàng thừa kế thứ nhất để hưởng di sản của con khi con chết, cũng như vợ, chồng
không thuộc hàng thừa kế thứ nhất khi một bên chết. Tất cả di sản của người chết dồn hết
cho con của họ được hưởng, chỉ khi nào họ không có con hưởng thừa kế, di sản mới được
chuyển dịch cho cha, mẹ theo "dòng chảy ngược".
Pháp luật về thừa kế của Việt Nam quy định 3 hàng thừa kế và những người thuộc
cùng một hàng thừa kế bao gồm cả những người có quan hệ huyết thống, quan hệ hôn nhân
và quan hệ nuôi dưỡng với người để lại di sản. Với số lượng hàng thừa kế được giới hạn rất
ít và những người thuộc cùng hàng thừa kế thuộc nhiều mối quan hệ khác nhau với người
để lại di sản, dường như chưa tạo ra được sự công bằng cũng như chưa phù hợp với nguyên
tắc di sản được chuyển cho người có quan hệ gần gũi nhất với người để lại di sản theo "dòng
chảy xuôi, cha truyền con nối".
Nguyên tắc chia di sản thừa kế, trước hết sẽ chia di sản cho những người thừa kế ở
hàng trước, theo thứ tự ưu tiên chia trước, chia hết và chia đều bằng nhau cho những người
ở hàng thừa kế thứ nhất. Nếu không có ai ở hàng thừa kế thứ nhất do đã chết, không có quyền
hưởng di sản, bị truất quyền hưởng di sản hoặc từ chối quyền hưởng di sản, thì di sản mới được
chuyển xuống và chia đều cho những người ở hàng thừa kế thứ hai. Tương tự như vậy đối với hàng
thừa kế thứ ba. Theo quy định hiện hành của pháp luật thừa kế Việt Nam, việc phân nhóm những
người thừa kế về từng hàng thừa kế sẽ phụ thuộc vào mức độ thân thích, gần gũi với người để lại di
sản xét trên cả quan hệ huyết thống (trước hết là quan hệ huyết thống

33
trực hệ), quan hệ hôn nhân và quan hệ nuôi dưỡng.
Để có cái nhìn toàn diện hơn về hàng thừa kế ở Việt Nam theo quy định của pháp luật
hiện hành, tác giả xin phân tích cụ thể từng hàng thừa kế đồng thời xen kẽ những nhận xét
nhằm hoàn thiện pháp luật về thừa kế theo pháp luật.
1.4.1 Hàng thừa kế thứ nhất
Trong từng giai đoạn lịch sử khác nhau, pháp luật quy định rất khác nhau về hàng thừa
kế. Giai đoạn trước năm 1945, tư tưởng phong kiến, lễ giáo hủ tục hà khắc đã ảnh hưởng
trực tiếp đến tư tưởng lập pháp thời kỳ này. Hàng thừa kế theo pháp luật và người thừa kế
theo trật tự hàng cũng bị những tư tưởng phong kiến chi phối mạnh mẽ.
Quy định về hàng thừa kế cũng như phạm vi những người trong cùng một hàng thừa kế
có sự khác nhau ở mỗi thời kỳ. Trước năm 1945, dưới chế độ thực dân, phong kiến, pháp luật
về thừa kế quy định về hàng thừa kế trước hết là bảo vệ quyền hưởng di sản của những người
trong quan hệ huyết thống nội tộc với người để lại di sản và nhằm củng cố gia đình theo
ý thức hệ phong kiến. Bộ luật Hồng Đức quy định hai hàng thừa kế trong đó các con là hàng
thừa kế thứ nhất. Đến Bộ Dân luật Bắc kỳ năm 1931, diện những người thừa kế không được
chia thành hàng cụ thể mà quy định thành năm thứ tự ưu tiên hưởng di sản trong đó thứ tự
đầu tiên là con cái của người để lại di sản (bao gồm con đẻ, con nuôi). Sau khi Cách mạng
tháng Tám thành công, đất nước ta đã có nhiều đổi mới, trong đó bao gồm cả hệ thống pháp
luật. Những ngày đầu xây dựng đất nước, Sắc lệnh số 97 ra đời quy định chỉ có một hàng
thừa kế là vợ góa, chồng góa, các con của người để lại di sản. Những quy định về hàng thừa
kế trong các văn bản ở những giai đoạn sau này như Pháp lệnh thừa kế năm 1990, BLDS
năm 1995 đều có xu hướng mở rộng để đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp cho những người
thân thích, gần gũi nhất với người để lại di sản.
Bộ luật Dân sự hiện hành quy định ba hàng thừa kế theo pháp luật tại Điều 651. Theo
đó, hàng thừa kế thứ nhất bao gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ,
con nuôi của người chết. Những người thừa kế thuộc hàng thừa kế thứ nhất dựa trên cả ba
mối quan hệ bao gồm quan hệ hôn nhân, quan hệ huyết thống và quan hệ nuôi dưỡng. Trong
đó, những người ở bề trên gồm có: ông, bà; ngang bậc gồm có: vợ, chồng và bề dưới bao
gồm: các con. Theo quy định của pháp luật hiện hành, những người thuộc hàng thừa kế thứ
nhất đều có nghĩa vụ nuôi dưỡng, chăm sóc nhau, là giám hộ và đại diện đương nhiên của
nhau khi thỏa mãn các điều kiện luật định.

CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ DIỆN VÀ HÀNG THỪA KẾ.docx

CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ DIỆN VÀ HÀNG THỪA KẾ.docx

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ DIỆN VÀ HÀNG THỪA KẾ.docx

Similar to CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ DIỆN VÀ HÀNG THỪA KẾ.docx (20)

More from Dịch vụ viết thuê đề tài trọn gói 👉👉 Liên hệ ZALO/TELE: 0917.193.864 ❤❤

More from Dịch vụ viết thuê đề tài trọn gói 👉👉 Liên hệ ZALO/TELE: 0917.193.864 ❤❤ (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (19)

CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ DIỆN VÀ HÀNG THỪA KẾ.docx