9. Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Sylwia Wośko
Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii
322[10].Z2.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
dr n. farm. Elwira Telejko
dr n. farm. Przemysław Drożyński
Opracowanie redakcyjne:
mgr Alina Krawczak
Konsultacja:
dr hab. inż. Henryk Budzeń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z2.02
Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Leki roślinne stosowane w chorobach układu nerwowego 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzające 10
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 11
4.2. Leki roślinne stosowane w chorobach serca i układu krążenia 12
4.3. Fitopreparaty w zaburzeniach układu moczowego 16
4.4. Leki roślinne stosowane w chorobach układu pokarmowego i w otyłości 19
4.5. Roślinne leki przeciwcukrzycowe 24
4.6. Rola fitoterapii w chorobach kobiecych 27
4.7. Fitopreparaty w chorobach reumatycznych 31
4.8. Leki dermatologiczne pochodzenia roślinnego 34

3
4.9. Leki o działaniu immunostymulującym 38
4.10. Fitoterapia, homeopatia i inne metody leczenia 41
5. Sprawdzian osiągnięć 46
6. Literatura 51

4
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy teoretycznej oraz opanowaniu
umiejętności stosowania surowców roślinnych w profilaktyce i terapii, a także w organizacji
procesu samokształcenia.
W poradniku zamieszczono:
− wykaz niezbędnej wiedzy i umiejętności, które powinieneś posiadać przystępując do
opanowania nowych umiejętności zaplanowanych w programie jednostki modułowej:
Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii,
− wykaz wiedzy i umiejętności, jakie ukształtujesz w czasie pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania omawiający zagadnienia dotyczące stosowania surowców roślinnych w
profilaktyce i terapii, pozwalający samodzielnie przygotować się do ćwiczeń,
− pytania sprawdzające opanowanie przez Ciebie podanych treści; pozytywne odpowiedzi
utwierdzą Cię w przekonaniu, że jesteś odpowiednio przygotowany do wykonywania
zaplanowanych ćwiczeń, odpowiedzi negatywne sugerują, że powinieneś powtórnie
przeczytać i przeanalizować materiał nauczania,
− ćwiczenia umożliwiające nabycie praktycznych umiejętności z wykorzystaniem zalecanych
metod nauczania i środków dydaktycznych,
− sprawdzian postępów, który po zrealizowaniu każdego podrozdziału pozwoli Ci ocenić
stan Twojej wiedzy oraz wskazać materiał nauczania, który nie został przez Ciebie w pełni
opanowany,
− zestaw zadań testowych potwierdzający opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej
jednostki modułowej. Rozwiązanie przykładowego testu, zgodnie z instrukcją będzie dla
ciebie formą treningu przed testem zaplanowanym przez nauczyciela.
− wykaz literatury związany z tematyką jednostki modułowej.
Na każdym etapie nauki możesz poprosić nauczyciela o pomoc i wyjaśnienie trudnych dla
Ciebie kwestii.

5
Schemat układu jednostek modułowych
322[10].Z2
Środki lecznicze
322[10].Z2.01
Stosowanie związków chemicznych
w lecznictwie
322[10].Z2.02
Stosowanie surowców roślinnych
w profilaktyce i terapii
322[10].Z2.03
Analizowanie działania leków
na organizm człowieka

6
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− korzystać z różnych źródeł informacji,
− współpracować w grupie,
− organizować stanowisko pracy,
− przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu
porządkowego pracowni,
− identyfikować łacińskie nazwy surowców roślinnych,
− rozróżniać surowce roślinne,
− określać zasady pozyskiwania i przetwarzania surowców roślinnych,
− formułować ogólne zasady dobrej praktyki wytwarzania,
− prezentować efekty własnej pracy.

7
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− posłużyć się polskimi i łacińskimi nazwami surowców roślinnych,
− posłużyć się handlowymi nazwami leków roślinnych,
− scharakteryzować ważniejsze substancje czynne roślin pod względem cech
fizykochemicznych i właściwości farmakologicznych,
− scharakteryzować rośliny najczęściej stosowane w profilaktyce i terapii oraz preparaty
z nich otrzymywane,
− sklasyfikować leki roślinne pod względem właściwości terapeutycznych i chemicznych,
− wyjaśnić zasady profilaktyki i terapii wybranych chorób,
− wyjaśnić działanie i zastosowanie wybranych leków roślinnych,
− wyjaśnić działanie i zastosowanie produktów pszczelich w profilaktyce i terapii,
− ocenić wpływ leków roślinnych na organizm człowieka, w zależności od składu
jakościowego, ilościowego, drogi podania i sposobu dawkowania,
− scharakteryzować działania niepożądane leków roślinnych oraz przeciwwskazania do ich
stosowania,
− określić sposób użycia i przechowywania leku roślinnego.

8
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Leki roślinne stosowane w chorobach układu nerwowego
4.1.1. Materiał nauczania
Fitoterapia w chorobach układu nerwowego stosowana jest przede wszystkim
wspomagająco, w celu uzupełnienia leczenia podstawowego lekami syntetycznymi.
Wykorzystuje się ich wpływ na krążenie mózgowe (OUN) i układ sercowo – naczyniowy.
Wiele roślin zawiera substancje czynne wykazujące działanie przeciwbólowe, uspokajające,
nasenne, tonizujące, immunosupresyjne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe i inne.
− Do środków działających przeciwbólowo (analogctica) zaliczyć można następujące
substancje roślinne:
a) Wierzba (Salix alba, S. purpura, S. fragilis) – zawiera salicynę metabolizowaną
w organizmie do kwasu salicylowego o działaniu przeciwbólowym,
b) Lepiężnik różowy (Petasites officinalis) – związki biologicznie czynne zawarte w tym
surowcu działają uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy i tonizująco na układ
autonomiczny, powodując rozkurcz naczyń krwionośnych i oskrzeli. Preparaty
zawierające zagęszczony wyciąg z korzenia lepiężnika dają korzystne efekty lecznicze
w migrenach oraz stanach skurczowych ścian naczyń krwionośnych i oskrzeli. W
surowcu tym występują jednak składniki toksyczne jak alkaloidy pirolizydynowe,
których obecność dewaluuje jego znaczenie.
c) Czarci pazur (Harpagophytum procumbens) – stosowany jest głównie w chorobach
reumatycznych, ale badania wykazały również działanie analgetyczne, zalecany jest
więc w nerwobólach i bólach głowy.
d) Złocień maruna (Chrysanthernum parthenium) – wykazuje działanie
przeciwmigrenowe, za które prawdopodobnie odpowiadają laktony seskwiterpenowe,
głównym składnikiem jest partenolid, alergen kontaktowy zawarty przede wszystkim
w liściach.
− Roślinne substancje lecznicze zawierające olejki, stosowane w terapii napięć
nerwowych: koszyczki rumianku, szyszki chmielu, liście melisy, kwiaty pomarańczy, kwiaty
jaśminu, kwiaty róży, drewno sandałowe, są używane w postaci herbatek, jako dodatek do
kąpieli lub bezpośrednio, jako substancje zapachowe w aromaterapii.
− Leki uspokajające i nasenne (sedativa et hypnotica), stosowane do hamowania
nadpobudliwości psychicznej i ułatwiania zasypiania.
Wśród roślinnych leków o tym działaniu można wyróżnić leki o łagodnym działaniu jak
np. kozłek lekarski, melisa lekarska, chmiel zwyczajny i męczennica cielista, które nie są
toksyczne, mają niewielkie działanie nasenne w porównaniu z barbituranami. Roślinne leki
nasenne nie tłumią fazy REM snu, a jedynie osłaniają przed stresem dnia codziennego
i ułatwiają zasypianie.
− Rośliny o działaniu pobudzającym i tonizującym:
a) Aralia mandżurska (Aralia mandshurica), zawiera glikozydy triterpenowe – aralozydy,
alkaloid aralin, olejek eteryczny. Posiada działanie pobudzające na ośrodkowy układ
nerwowy, aralozydy działają inotropowo i chronotropowo ujemnie na mięsień

9
sercowy, zwiększają diurezę. Posiada działanie adaptogenne, zwiększa odporność na
stres.
b) Żeń - szeń (Panax ginseng), policetylery, witaminy, zawiera saponiny triterpenowe
i glikozydy, panaksozydy, olejki eteryczne, węglowodany i glicerydy. Pobudza
ośrodkowy układ nerwowy, pobudza również czynność kory nadnerczy, zwiększa
aktywność gruczołu tarczowego, reguluje metabolizm węglowodanów i ciśnienie krwi,
ma korzystny wpływ na sprawność umysłową i fizyczną u ludzi, ma działanie
adaptogenny.
c) Herbata chińska (Thea sinensis L.), w skład jej wchodzą: glikotannoalkaloidy i kwasy
fenolowe, alkaloidy (kofeina, nieznaczne ilości teofiliny i teobrominy) flawonoidy i ich
glikozydy, kwas nikotynowy i pantotenowy, witaminy, olejki eteryczne. Działa
pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, głównym składnikiem czynnym jest
kofeina oraz występująca w liściach teofilina. Działanie naparu z liści polega na
pobudzaniu ośrodkowego układu nerwowego, na działaniu na układ sercowo-
-naczyniowy i czynność nerek, powoduje także rozkurcz i rozszerzenie mięśni
gładkich.
− Rośliny wpływające na krążenie:
a) Miłorząb dwuklapowy (Miłorząb japoński, Ginkgo biloba), standaryzowany wyciąg
zawiera dwie główne grupy naturalnych związków czynnych, takich jak: flawonoidy,
glikozydy flawonowe, proantocjany i terpeny (ginkgolidy, bilobalidy). Na podstawie
wielu badań klinicznych zaproponowano stosowanie wyciągów z liści Ginkgo biloba
do leczenia niewydolności krążenia mózgowego, jak również zawrotów głowy. Jest
składnikiem wielu preparatów złożonych.
b) Krokosz barwierski (Carthamus tinctorius), nasiona zawierają ok. 70%
wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, głównie kwas linolowy. Wysuszone
kwiaty krokosza są często stosowane w tradycyjnej medycynie chińskiej w celu
poprawienia krążenia krwi. W naukowych opracowaniach chińskich jest opisane
działanie rozszerzające naczynia oraz hamujące agregację trombocytów. Zastosowanie
to: zapobieganie miażdżycy, zaburzenia krążenia mózgowego.
− Fitoterapeutyki o działaniu przeciwwirusowym
Miodła pospolita (Melia azedarach) – nie występuje jako lek. Surowiec zawiera czynnik
przeciwwirusowy AVE, który chroni noworodki myszy przed wirusem Arenavirus-
Encephalitis, ekstrakt tej rośliny hamuje również replikację in vitro innych wirusów np. Herpes
simplex.
Natomiast składniki afrykańskiej rośliny leczniczej Euphorbia granti wykazują in vitro
skuteczność przeciwko wirusom Coxsackie i Polio.
Właściwości przeciwwirusowe posiada również czosnek (Allium sativum), który m.in.
zwalcza wirusa opryszczki zwykłej.
Preparaty i leki ziołowe stosowane w chorobach neurologicznych:
krajowe – Herbosan 5, Nervosol, Neospasmina, Nervinum-fix, Passispasmin, Bellergot
oraz Melisal, Nalewka z kozłka na eterze, Migrenol; zagraniczne – Avenoforce, Dormesan,
Neuroforce, Nervendrages i inne.

10
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są najważniejsze korzyści z leczenia środkami roślinnymi schorzeń układu
nerwowego?
2. Jakie surowce roślinne mają działanie przeciwbólowe?
3. Jakie środki stosowane są w terapii napięć nerwowych?
4. W jaki sposób działają fitopreparaty uspokajające i nasenne?
5. Jakie rośliny mają działanie pobudzające na ośrodkowy układ nerwowy?
6. Jakie środki stosuje się w chorobach mózgowo-naczyniowych?
7. Jakie fitoterapeutyki mają działanie przeciwwirusowe?
8. Jakie preparaty i leki ziołowe stosowane są w chorobach neurologicznych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Analizowanie działania leków roślinnych stosowanych w chorobach układu nerwowego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia i poszerzyć wiadomości z literatury
uzupełniającej na temat leków roślinnych stosowanych w terapii i profilaktyce chorób
układu nerwowego,
2) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania preparatów
roślinnych stosowanych w chorobach układu nerwowego,
3) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać surowce roślinne
stosowane w chorobach układu nerwowego,
4) scharakteryzować wybrane preparaty stosowane w danej jednostce chorobowej,
5) wybrać spośród różnych leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela, preparaty
stosowane w chorobach układu nerwowego,
6) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości,
7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów roślinnych
stosowanych w terapii chorób układu nerwowego.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− poradnik dla ucznia,
− zeszyt i przybory do pisania,
− zdjęcia i rysunki roślin leczniczych,
− foliogramy i fotogramy przedstawiające rośliny lecznicze,
− leki ziołowe, atrapy leków roślinnych (preparaty stosowane w terapii i profilaktyce chorób
układu nerwowego),
− piśmiennictwo zawodowe ( farmakopea, poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma),
− programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne).

11
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić preparaty oraz leki ziołowe stosowane w terapii
i profilaktyce chorób układu nerwowego?  
2) podać przykłady substancji roślinnych o działaniu przeciwbólowym?  
3) podać przykłady fitopreparatów o działaniu przeciwwirusowym?  
4) określić jakie środki stosuje się w chorobach mózgowo-
-naczyniowych?  
5) określić sposób działania fitopreparatów uspokajających i nasennych?  
6) wymienić środki stosowane w terapii napięć nerwowych?  
7) wymienić rośliny działające pobudzająco na ośrodkowy układ
nerwowy?  
8) wymienić najważniejsze korzyści z leczenia środkami roślinnymi
schorzeń układu nerwowego?  
9) rozpoznać preparaty stosowane w terapii i profilaktyce chorób układu
nerwowego spośród leków ziołowych przygotowanych przez
nauczyciela?
 

12
4.2. Leki roślinne stosowane w chorobach serca i układu
krążenia
Wśród środków pochodzenia naturalnego stosowanych w schorzeniach serca wyróżniamy
związki działające bezpośrednio na mięsień sercowy. Należą tu glikozydy nasercowe pochodne
kardenolidów i bufadienolidów. Niektóre z nich są stosowane w formie czystej (digoksyna i
lanatozyd C). Z surowców przygotowuje się takie preparaty galenowe, które stanowią
składniki leków gotowych. Do takich surowców należy ziele konwalii majowej (Convallariae
herba) i ziele miłka wiosennego (Adonidis vernalis herba), z których otrzymuje się nalewki. W
przeszłości stosowano również glikozydy występujące w roślinach z rodzaju Strophanthus –
Strofantynę K i G, ale obecnie wycofano je ze względu na zbyt silne działanie i nie wchłanianie
się z przewodu pokarmowego.
1) Glikozydy nasercowe wyodrębnione z gatunków z rodzaju Digitalis;
Glikozydy nasercowe Digitalis lanata:
a) pochodne digitoksygeniny – lanatozyd A, acetylodigitoksyna A, digitoksyna,
b) pochodne gitoksygeniny – lanatozyd B, acetylogitoksyna B, gitoksyna, digitalna,
c) pochodne gitaloksygeniny – lanatozyd E, acetylogitaloksyna, werodoksyna,
d) pochodne digoksygeniny – lanatozyd C, acetylodigoksyna, digoksyna
e) pochodne diginatygeniny – lanatozyd D, acetylodiginatyna, diginatyna.
Glikozydy nasercowe Digitalis purpurea, nie stosuje się ponieważ łatwo się wchłaniają
i łatwo je przedawkować gdyż ulegają silnej kumulacji:
a) pochodne digitoksygeniny – purpureaglikozyd A, digitoksyna, purlanozyd i inne.
b) pochodne gitoksygeniny – purpureaglikozyd B, purlanozyd B, gitoksyna, gitorozyd,
gitoksynocellubiozyd i inne.
c) pochodne gitaloksygeniny – glukogitaloksyna, gitaloksyna, werodoksyna,
2) Glikozydy nasercowe wyodrębnione z gatunków z rodzaju Strophanthus:
Glikozydy nasercowe Strophanthus Kombe:
a) pochodne strofantydyny – strofantozyd K, β-strofantyna K, cymaryna, eryzymozyd.
b) pochodne strofantydolu – cymarol, glukocymarol, helwetykozol.
c) pochodne peryplogeniny – peryplocymaryna, emicymaryna.
Glikozydy nasercowe innych gatunków rodzaju Strophanthus: strofantydyna
G, występująca m.in. w Strophanthus gratus i sarmentozyd, występujący m.in.
w Strophanthus sarmentosus.
3) Glikozydy nasercowe wyodrębnione z gatunków z rodzaju Convallaria:
Glikozydy nasercowe Convallaria maialis:
a) pochodne strofantydyny – glukokonwalozyd, konwalozyd, konwalatoksyna, chreio-
-toksyna.
b) pochodne strofantydolu – glukokonwalatoksolozyd, konwalatoksolozyd, konwala-
-toksol.
c) pochodne peryplogeniny – peryploramnozyd, peryploglukozyd.
d) pochodne bipindogeniny – majolozyd, walaratoksyna.

13
4) Glikozydy nasercowe wyodrębnione z gatunków z rodzaju Adonis:
Glikozydy nasercowe Adonis vernalis:
a) pochodne strofantydyny – cymaryna, strofantozyd K, β-strofantyna K,
b) pochodne adonitoksygeniny – adonitoksyna,
c) pochodne strofantogeniny – wernadygina.
Glikozydy o budowie bufadienolidowej:
5) Glikozydy cebuli morskiej (Urginea martima) – proscilarydyna (Talusin).
Glikozydy nasercowe działają chrono- i dromotropowo, tonotropowe ujemnie oraz ino-
i batmotropowo dodatnio. Najsilniej chronotropowo ujemnie działają glikozydy naparstnicy,
szczególnie purpurowej, strofantyna działa podobnie dromotropowo, natomiast jej pozytywne
działanie inotropowe zaznacza się silniej. Niektóre z nich łatwo się kumulują w ustroju i przy
przedawkowaniu mogą powodować objawy toksyczne tj. wymioty, zaburzenia widzenia
(widzenie na żółto), zaburzenia rytmu serca a nawet zatrzymanie akcji serca w skurczu.
Wchłanianie glikozydów w przewodzie pokarmowym jest zróżnicowane, najlepiej
wchłaniają się lanatozyd A i digitoksyna, digoksyna (glikozyd wtórny) wchłania się
w 60–80%, natomiast lanatozyd C (glikozyd pierwotny) w 20-40%, natomiast strofantyna nie
wchłania się wcale, dlatego podawana była w iniekcji.
Powinowactwo glikozydów nasercowych do wiązania się z białkami osocza prowadzić
może do kumulacji i przedawkowania. Z białkami osocza słabo wiążą się strofantyny
i lanatozyd C oraz digoksyna, stąd też szybkie występowanie działania tych preparatów.
Największe znaczenie terapeutyczne spośród wymienionych glikozydów posiadają
glikozydy naparstnicy wełnistej, które nie ulegają szybkiej transformacji, w mniejszym stopniu
niż pozostałe glikozydy zwalniają czynność serca i nie kumulują się tak szybko. Digoksyna i
digitoksyna poprawiają wydolność serca.
Aktywność glikozydów nasercowych powoduje m. in.:
− wzrost siły skurczu, amplitudy skurczu i objętości minutowej serca,
− zmniejszenie ciśnienia późnorozkurczowego i wielkości serca.
Wynikiem zwiększenia wydolności mięśnia sercowego jest:
− zwiększenie diurezy i zmniejszenie obrzęków, (nasilona diureza przyczynia się do ubytku
jonów potasu, K+
),
− zmniejszenie ciśnienia żylnego i zwolnienie czynności serca.
Bardzo duże znaczenie podczas stosowania glikozydów ma prawidłowe stężenie jonów
potasowych i wapniowych w surowicy pacjenta, np. niedobór jonów potasu zwiększa siłę
działania glikozydów nasercowych.
Inną grupą środków działających bezpośrednio na mięsień sercowy są związki
przeciwarytmiczne. Wśród surowców zawierających składniki o takim działaniu można
wymienić korę chinowca (Cinchonae cortex), w której występuje chinidyna oraz ziele
żarnowca (Sarothamnus scoparius) zawierające sparteinę.
Środkami pochodzenia roślinnego działającymi na serce i układ krążenia są preparaty
zawierające liść rozmarynu. Głównymi składnikami oprócz olejku są związki flawonoidowe
(m.in. glikozydy luteoliny apigeniny), poza tym garbniki, triterpeny i kwasy polifenolowe. Liść
rozmarynu stosowany jest w postaci herbatek. Wykorzystuje się również olejek.
Jako środki kardiotoniczne, poprawiające wieńcowy przepływ krwi oraz stabilizujące
częstość uderzeń serca stosuje się preparaty głogu (Crataegus). W preparatach handlowych
występuje zwykle wodno-etanolowy wyciąg surowca, standaryzowany na zawartość
związków flawonoidowych (rutozyd, hiperozyd, ramnozyd witeksyny). Wykazują one
działanie spazmolityczne, uspokajające, hipotensyjne i rozszerzające naczynia wieńcowe oraz

14
przeciwmiażdżycowe. Wyciągi sporządzane są z różnych organów rośliny (kwiatostany,
owoce). Preparaty głogu: Cravisol, Perfocrat, Crataegutt, Septocord, Blaitol, Gatanic.
Wysokie ciśnienie jako zjawisko towarzyszące chorobom serca można skutecznie leczyć
rezerpiną, alkaloidem z Rauwolfia serpentina. Rezerpina obniża ciśnienie, a zarazem działa
uspokajająco.
Leczenie choroby niedokrwiennej mięśnia sercowego, a zwłaszcza objawów dusznicy
bolesnej środkami roślinnymi ma ograniczone znaczenie. Zaleca się stosowanie preparatów
aminka egipskiego (owoc Keli) (Ammi visnaga). Związkami czynnymi aminka egipskiego są
furanochromony – kelina, wisnagina oraz pirenokumaryny: wisnadyna i samidyna. Liczne dane
na temat farmakodynamiki wisnaginy (rozszerzenie naczyń wieńcowych, zwiększenie objętości
wyrzutowej bez przyspieszania akcji serca oraz bez wpływu na ciśnienie krwi oraz jej wpływ
na procesy biochemiczne tj. zmniejszenie stężenia mleczanów, pirogronianu i glukozy we
krwi), w powiązaniu z pozytywnymi wynikami badań klinicznych, uzasadniają zastosowanie
aminka w łagodnych postaciach choroby niedokrwiennej serca, jak również w okresie
pozawałowym w charakterze leczenia wspomagającego.
Preparaty i leki stosowane w chorobach układu krążenia:
Cardiol C, Convafort, Kelicardina, Circulosan, Nalewka z owoców aminka, Nalewka
z konwalii, Nalewka z miłka wiosennego, Neocardina; zagraniczne – Bilobil, Cardiaforce,
Crategisan, Tanakan, i inne.
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Glikozydy których substancji roślinnych odgrywają znaczącą rolę w terapii chorób serca i
układu krążenia?
2. Jakie glikozydy nasercowe wyodrębniono z gatunków z rodzaju Digitalis?
3. Jakie glikozydy nasercowe wyodrębniono z gatunków z rodzaju Strophantus?
4. Jakie glikozydy nasercowe wyodrębniono z gatunków z rodzaju Convallaria?
5. Jakie glikozydy nasercowe wyodrębniono z gatunków z rodzaju Adonis?
6. W jaki sposób działają glikozydy nasercowe?
7. Jakie są objawy niepożądanego działania glikozydów nasercowych?
8. Jakie preparaty roślinne stosowane są w chorobach serca i układu krążenia?
9. Jakie preparaty zaleca się w chorobie niedokrwiennej serca?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Analizowanie działania leków roślinnych stosowanych w chorobach serca i układu
krążenia.
roślinnych stosowanych w chorobach serca i układu krążenia,
uzupełniającej na dany temat,
stosowane w chorobach serca i układu krążenia,

15
stosowane w chorobach serca i układu krążenia,
7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów roślinnych
stosowanych w terapii chorób serca i układu krążenia.
− leki ziołowe, atrapy leków roślinnych (preparaty stosowane w chorobach serca i układu
krążenia),
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić surowce roślinne stosowane w terapii chorób serca i układu
krążenia?  
2) podać przykłady glikozydów nasercowych wyodrębnionych z rodzaju
Digitalis?  
Strophantus?  
Convallaria?  
Adonis?  
6) określić sposób działania glikozydów nasercowych?  
7) wymienić objawy niepożądanego działania glikozydów nasercowych?  
8) rozpoznać preparaty stosowane w chorobach serca i układu krążenia
spośród leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?  

16
4.3. Fitopreparaty w zaburzeniach układu moczowego
Zioła i preparaty ziołowe, ze względu na ich działanie moczopędne, bakteriobójcze,
przeciwzapalne oraz wpływ na motorykę dróg moczowych, stosowane są powszechnie
w leczeniu schorzeń układu moczowego. Mogą być one wprowadzone do leczenia po
opanowaniu ostrych objawów infekcji, przy czym są schorzenia układu moczowego, w których
nie mogą być one stosowane. Należą do nich: choroby bakteryjne, niedrożność układu
moczowego, kamica. Leki roślinne wykorzystywane w leczeniu zaburzeń układu moczowego
dzieli się na następujące grupy: diuretyki, leki antyseptyczne, leki wpływające na mikcję oraz
leki stosowane w profilaktyce kamicy dróg moczowych.
Roślinne leki moczopędne wpływają głównie na wydalanie wody poprzez wzrost
nerkowego przepływu krwi lub działają na drodze osmotycznej. W ten sposób dochodzi do
zwiększenia objętości wytwarzanego moczu bez znacznego wpływa na gospodarkę
elektrolitową. Zastosowanie roślinnych leków moczopędnych w chorobach układu
moczowego związane jest głównie ze zwiększeniem ilości wydalanego moczu oraz tzw.
„płukaniem” dróg moczowych. Za działanie diuretyczne odpowiadają substancje czynne takie
jak: flawonoidy, olejki eteryczne, saponiny, glikozydy nasercowe oraz pochodne ksantynowe.
Rośliny wykazujące działanie moczopędne to:
− Jałowiec pospolity (Juniperus communis), owoc jałowca zawiera: olejki eteryczne,
sacharydy, garbniki, flawonoidy, związki żywicowe, kwasy organiczne. Stosowany
wewnętrznie w większych dawkach może działać drażniąco na miąższ nerek i wywoływać
stany zapalne.
− Nawłoć pospolita (Solidago virgaurea), ziele nawłoci zawiera flawonoidy (rutozyd,
kwercetynę), garbniki, kwasy fenolowe, olejek eteryczny saponiny. Za właściwości
moczopędne odpowiadają saponiny, znajduje zastosowanie w preparatach moczopędnych
i rozkurczowych.
− Pietruszka zwyczajna (Petroselinum sativum). Surowcami są korzeń pietruszki, liść oraz
owoc, wit C, sole mineralne (Fe, Ca, K). W skład surowców wchodzą olejki eteryczne,
flawonoidy i karotenoidy. Za silne właściwości moczopędne odpowiada apiol.
Do środków stosowanych w zakażeniach dróg moczowych można zaliczyć: mącznicę
lekarską, drzewo sandałowe oraz nasturcję oraz liść borówek brusznicy.
− Mącznica lekarska (Arctostaphylos uvae-ursi), surowiec – liść mącznicy zawiera glikozydy
fenolowe, garbniki, flawonoidy, triterpeny. Główną substancją czynną jest glikozyd-
arbutyna, która posiada odkażający wpływ na drogi moczowe, wspomagane działaniem
kwasu galusowego i niektórych flawonoidów.
− Drzewo sandałowe (Santalum album), surowiec-olejki drzewa sandałowego, wykazują
działanie antyseptyczne.
− Rukiew wodna (Nasturtium officinale). W skład surowca jakim jest ziele rukwi wodnej
wchodzą: glikozyd tiocyjanianowy (glikonasturcyna), olejek eteryczny oraz garbniki.
Działanie bakteriobójcze wykazuje olejek benzylomusztardowy.
Zakażenia i zapalenia dróg moczowych towarzyszą często kamicy nerkowej. Roślinne leki
stosowane w kamicy dróg moczowych zawierają w swym składzie wyciągi z surowców
o właściwościach dezynfekujących. Do tej grupy należą m.in.:
− Marzanka wonna (Asperula odorata), ziele marzanki wonnej zawiera glikozydowe
połączenia kumaryny, aspertulozyd, flawonoidy, garbniki i kwasy organiczne. Jest

17
stosowany w kamicy nerkowej w postaci mieszanek o działaniu spazmolityczno-
przeciwzapalno-diuretycznym.
− Marzanna barwierska (Rubia tinctorum); korzeń marzanny barwierskiej jest stosowany
jako lek hamujący tworzenie się kamieni nerkowych poprzez wychwyt jonów Ca++
.
Zawiera pochodne antrachinonowi m.in. rubiadynę, kwas ruberetrynowy.
Do krajowych preparatów stosowanych w kamicy nerkowej należy zwrócić uwagę na
pasty, Fitolizynę i Rubiolizynę oraz tabletki Rubinex. Liczne substancje czynne zawarte
w wyciągu Fitolizyny działają moczopędnie i w pewnym stopniu saluretycznie,
przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie oraz przeciwskurczowo. Są skuteczne zarówno
w zapobieganiu tworzenia się kamieni moczowych, jak i usuwaniu już istniejących. Lek
stosowany jest głównie profilaktycznie w zapobieganiu krystalizacji składników mineralnych
moczu, w kamicy moczowej, szczególnie szczawianowej, moczanowej i fosforanowej, ma
zastosowanie zarówno w kamicy nerkowej, jak i moczowodowej.
Fitoterapeutyki stosowane są dosyć często w stanach podrażnienia pęcherza moczowego,
ważnym celem terapeutycznym w tych stanach jest rozkurcz mięśnia opróżniającego pęcherz
moczowy. Zaburzenia opróżniania pęcherza moczowego spowodowane jest najczęściej
przerostem gruczołu krokowego. Do tej grupy fitoterapeutyków zaliczyć należy wierzbownicę
drobnokwiatową (Epilobium parviflorum), krwawnicę (Lythrunea salicaria), pokrzywę
zwyczajną (Urtica dioica), dynię zwyczajną (Cucurbita pepo) oraz wyciągi z pyłków
kwiatowych wykazujące właściwości przeciwzapalne, poprawiające motorykę mięśniówki
pęcherza moczowego oraz działanie spazmolityczne na mięśnie cewki moczowej.
Do preparatów i leków roślinnych stosowanych w chorobach układu moczowego
można zaliczyć: Nefrol, Fitolizyna, Rubiolizyna, Rubinex, Ziele rdestu ptasiego, Ziele
skrzypu; na prostatę: Prostapol, Prostaten, Prostasan, Poldanen, Prosterol; preparaty
zagraniczne- Cystoforce, Nierentee, Nephrosolid, Prostasan, Rubiaforce, Urtica dioica itp.
1. W jaki sposób można podzielić fitoterapeutyki stosowane w zaburzeniach układu
moczowego?
2. Jaki jest mechanizm działania roślinnych leków moczopędnych?
3. Jakie substancje roślinne stosowane są jako leki moczopędne?
4. Jakie środki stosowane są w zakażeniach dróg moczowych?
5. Jakie rośliny stosuje się w kamicy dróg moczowych?
6. Jakie są środki wpływające na mikcję?
7. Jakie preparaty stosowane są w leczeniu i profilaktyce chorób układu moczowego?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Analizowanie zastosowania ziół i preparatów ziołowych w zaburzeniach układu
moczowego.
roślinnych stosowanych w chorobach układu moczowego,

18
stosowane w schorzeniach układu moczowego,
stosowane w terapii i profilaktyce chorób układu moczowego,
6) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów roślinnych oraz
zastosowania ziół w terapii i profilaktyce chorób układu moczowego.
− leki ziołowe, atrapy leków roślinnych (preparaty stosowane w chorobach układu moczo
wego),
Czy potrafisz: Tak Nie
1) podzielić fitoterapeutykistosowane w zaburzeniach układu moczowego?  
2) wyjaśnić mechanizm działania roślinnych leków moczopędnych?  
3) podać przykłady surowców roślinnych stosowanych jako leki
moczopędne?
 
4) wymienić środki stosowane w zakażeniach dróg moczowych?  
5) podać przykłady roślin stosowanych w kamicy dróg moczowych?  
6) wymienić środki wpływające na mikcję?  
7) wymienić preparaty stosowane w leczeniu i profilaktyce chorób
układu moczowego?
 
8) rozpoznać preparaty stosowane w chorobach układu moczowego
spośród leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?
 

19
4.4. Leki roślinne stosowane w chorobach układu pokarmowego
i w otyłości
Wiadomości ogólne
W leczeniu układu pokarmowego szeroko stosuje się leki pochodzenia roślinnego, a ich
właściwe zastosowanie zależy jedynie od rodzaju schorzenia i jego aktualnej fazy. W ostrej
fazie wielu schorzeń, należy najpierw zastosować lek o szybkim działaniu, dopiero później
podaje się leki działające wolniej i słabiej, ale za to odznaczające się znikomą toksycznością.
Takimi lekami są właśnie leki roślinne. Oprócz tradycyjnie stosowanych per se jak
np. sproszkowane korzenie, stosuje się leki roślinne w formie sporządzanych ex tempore
prostych postaci, takich jak odwary, napary czy maceracje. Obecnie stosuje się leki roślinne
także jako gotowe preparaty, a coraz częściej do lecznictwa wprowadza się leki złożone,
zawierające w swym składzie środki syntetyczne i naturalne.
W terapii chorób układu pokarmowego wykorzystuje się surowce posiadające związki
z różnych grup chemicznych, takich jak: olejki eteryczne, garbniki, antrachinony, sole
mineralne, witaminy, alkaloidy, kwasy organiczne, cukry redukujące, gorycze, flawonoidy.
Flawonoidy wykorzystywane są w gastroenterologii jako środki przeciwzapalne,
spazmolityczne, w dyskinezach dróg żółciowych. Występują w znacznych ilościach
w Glycyrrhizae radix, Hyperici herba, Helichrysi inflorescentia, Polygoni avicularis herba,
Violae tricoloris herba oraz Taraxaci herba i Taraxaci radix.
Alkaloidy, takie jak hioscyjamina i jej racemat atropina, hioscyna, działają podobnie
porażając zakończenia nerwów przywspółczulnych, różnią się jedynie dawkami. Powodują one
zwalnianie napięcia mięśni gładkich jelit, pęcherzyka żółciowego i przewodów żółciowych. W
leczeniu schorzeń gastroenterologicznych stosuje się atropinę z liści Atropa belladonna,
Datura stramonium i Hyoscyamus niger, boldynę z liści Peumus boldus, chelidoninę z ziela i
korzeni Chelidonium majus.
Boldyna ma przede wszystkim działanie żółciotwórcze i żółciopędne, zwiększa także
wydzielanie gruczołów ślinowych i błony śluzowej, zwiększając tym samym łaknienie,
w stanach skurczowych zmniejsza napięcie mięśni gładkich.
Chelidonina działa rozkurczająco i nieznacznie przeciwbólowo. Poza tym stwierdzono
działanie żółciopędne i żółciotwórcze wyciągów z glistnika. Spośród licznych alkaloidów maku
w gastroenterologii stosuje się najczęściej papawerynę. Papaweryna zmniejsza napięcie mięśni
gładkich, zwłaszcza jelit i dróg żółciowych.
Gorycze. Do związków gorzkich należą m.in. laktony seskwiterpenowe (achillina,
absyntyna, knicyna), sekoirydynoidy (gencjopikryna), irydoidy właściwe (loganina). Ich
wspólną cechą jest intensywny gorzki smak. Przez podrażnienie zakończeń nerwów
smakowych powodują wzrost sekrecji soku żołądkowego, oraz wzrost wydzielania śliny i soku
trzustkowego, pobudzają apetyt.
Należą do nich: gorycze pomarańczy gorzkiej (Citrus aurantium var. Amara), absyntyna
i anabsyntyna (z ziela Artemisia absinthium), gencjopikryna i erytrocentauryna (Centurii
herba), benedyktyna i knicyna (Cnici benedicti herba), meniantyna i loganina (Menyanthidis
folium) oraz akoryna występujaca w tataraku (Calami rhizoma) i inne.

20
Pektyny - polimery łańcuchowe kwasu galakturonowego z wiązaniami glikozydowymi, są
to koloidy ochraniające ścianę jelit. Działają słabo antyseptycznie i przeciwbiegunkowo,
działają również hamująco na procesy gnilne i odtruwająco.
Śluzy stosowane są jako środki osłaniające (mucilaginosa protectiva) w nieżytach żołądka
i jelit, wykazują również działanie zobojętniające. Stosowane są w chorobie wrzodowej,
wiążąc znaczne ilości kwasu solnego, w stanach chronicznych żołądka, dwunastnicy i jelit oraz
w cofaniu się treści żołądkowo-jelitowej. Z grupy surowców zawierających śluzy w
gastroenterologii stosuje się Althaeae Folium Radix, Malvae arboreae Folium Flos, Lini semen,
Glycyrrhizae Radix, Lichen islandicus.
Środki pęczniejące chłoną znaczne ilości wody i pęczniejąc zwiększają objętość mas
kałowych w jelicie grubym, pobudzając jego perystaltykę. Nie wchłaniają się z przewodu
pokarmowego. Do tej grupy związków zaliczyć można: karagen, agar-agar, nasiona babki
płesznika (Plantago psylium). Środków wypełniających nie należy stosować razem ze środkami
hamującymi perystaltykę jelit.
Garbniki – posiadają działanie przeciwbiegunkowe, przeciwkrwotoczne,
przeciwbakteryjne. Zapobiegają utracie wody i elektrolitów w biegunce oraz wykazują
działanie hamujące procesy zapalne w obrębie żołądka i jelit.
Źródłem najcenniejszych leczniczo garbników są :
− Tormentillae rhizoma - kłącze pięciornika, kurze ziele - do 23% garbników galotanino-
wych,
− Hydrolapathi radix - korzeń szczawiu lancetowatego, zawiera 18-29% mieszaniny garbni-
ków,
− Quercus cortex - kora dębowa, zawiera 8.5 - 14% mieszaniny garbników,
− Cameliae (Theae) folium - liść herbaty zawiera 10 - 20% garbników,
− Uvea ursi folium - liść mącznicy lekarskiej, zawiera 7 - 13% mieszaniny garbników,
− Vitis idaeae folium - liść borówki brusznicy - do 12 % mieszaniny garbników,
− Rubi fruticosi folium - liść jeżyny fałdowanej – 11-17% mieszaniny garbników,
− Salviae folium - 1iść szałwi lekarskiej - 10% galotanin, elagotanin,
− Juglandis folium - liść orzecha włoskiego - 9% elagotanin,
− Saticis cortex - kora wierzby purpurowej - 8, 5 do 10% galotanin,
− Hyperici herba - ziele dziurawca zwyczajnego - około 8% garbników skondensowanych,
− Myrtilli fructus - owoc borówki, czernicy do 7% mieszaniny garbników,
− Alchemillae herba - ziele przywrotnika pospolitego 6-8% garbników elagowych,
− Plantaginis lanceolatae folium - liść babki lancetowatej – ok. 8, 5% mieszaniny garbników.
Antrazwiązki. Działają drażniąco na błonę śluzową jelita grubego, przyspieszają
perystaltykę, zmniejszają resorpcję wody ze światła jelita – efekt przeczyszczający. Stosuje się
takie surowce jak: Frangulae cortex, Sennae folium, Rhei radix, alona zawierające pochodne
antronowe, antranolowe, antrachinonowe.
Olejki oraz ich niektóre składniki znalazły szerokie zastosowanie w terapii chorób układu
pokarmowego. Wykorzystuje się ich właściwości spazmolityczne, przeciwzapalne,
żółciopędne, wiatropędne, antybakteryjne. Olejki poprawiają ukrwienie żołądka oraz jego
sekrecję. W skład licznych preparatów wchodzą: Anisi aetheroleum, Carvi aetheroleum,

21
Chamomillae aetheroleum, Coriandri aetheroleum, Foeniculi aetheroleum, Menthae piperitae
aetheroleum, oraz Millefolii aetheroleum.
Preparaty i leki ziołowe stosowane w chorobach układu pokarmowego: Herbosan-1,
Herbosan-2, Krople żołądkowe T (Guttae stomachicae T), Krople gorzkie (Tinctura Amara),
Krople miętowe (Tinctura Menthae piperitae), Species Cholagogae Nr I i II, Cholegran,
granulat, Nalewka z dziurawca (Tinctura Hyperici), Ulvenduosan (Mieszanka ziołowa),
Pancrosan (mieszanka ziołowa), Enterosol - płyn, Gastrosan - tabletki (mieszanka ziołowa),
Bobofen fix, Absinthium fix, Rhelax (Syrop), Boldaloin, Altra - tabletki, Cholesol - płyn,
Normanol, Normosan, Normogran, Oleum Ricini, Pruniol, Digestosan, Cynarein, Raphacholin,
Scopolan, Tabulettae Rei, Terpichol, Ulventrol, Uldenol, Wikalina, Gastrin, Bellepan,
Diarrhoesan, Hemorol, Venescin, Rutoven, i inne.
Otyłość – przyczyna otyłości jest nieznana ale mechanizm jej powstawania jest prosty.
Otyłość zawsze jest spowodowana pobieraniem większej ilości energii pod postacią
spożywanych pokarmów niż wynoszą łączne wydatki energetyczne ponoszone przez nasz
organizm.
Wyróżnia się dwa typy otyłości w zależności od etiopatogenezy:
− otyłość pierwotną - pokarmową powstającą w wyniku współdziałania czynników
genetycznych i środowiskowych
− otyłość wtórną - będącą objawem chorób metabolicznych, chorób ośrodkowego układu
nerwowego, wad chromosomalnych oraz jako działanie leków.
Leczenie otyłości jest sprawą bardzo złożoną i polega na ścisłej diecie i zmianie nawyków
żywieniowych, zmianie trybu życia, stosowaniu leków, które jednak posiadają szkodliwe
działanie uboczne. Ważną rolą w leczeniu otyłości ma również psychoterapia.
Pewne znaczenie, choć drugoplanowe, mają niektóre substancje roślinne zawierające
śluzy, jak np. nasiona płesznika (Psylli Semen), nasiona lnu (Lini Semen), oraz glony Fucus
vesiculosus, Gelidium amansii, Chondrus crispus. Śluzy są wielocukrami, liofilnymi koloidami,
tworzącymi z wodą galaretowate żele. Nie ulegają one trawieniu ani wchłanianiu w
przewodzie pokarmowym, pochłaniają natomiast duże ilości wody i pęcznieją. Drażniąc
zakończenia czuciowe błony śluzowej, powodują wzmożenie perystaltyki jelit i przyspieszenie
pasażu treści przez przewód pokarmowy, ponadto powlekają powierzchnię błony śluzowej jelit
i tworzą mechaniczną przeszkodę, upośledzając wchłanianie strawionych składników
pokarmowych.
Leki te podaje się doustnie jako galaretki, kleiki, suche proszki i granulaty. Najczęściej
stosowany jest agar, sam lub w mieszankach z innymi ziołami, karagen oraz morszczyn
pęcherzykowaty. U osób, u których jedzenie przyczynia się do rozładowania napięć
psychicznych, powinno stosować się środki uspokajające np. korzeń kozłka lekarskiego radix
valerianae, liście melisy itp. melissae folium
Preparaty roślinne stosowane w leczeniu otyłości: Reductan (Zioła przeciw otyłości),
Herbosan-1 (Zioła ułatwiające trawienie), Degrosan, Herbaton, Boragoglandyna 100, Ortus
species metabolicie (Zioła na przemianę materii), Boracelle i inne.

22
1. Jakie związki zawarte w ziołach są szczególnie cenne, w profilaktyce i terapii chorób
układu pokarmowego?
2. Gdzie występują i jakie działanie posiadają flawonoidy stosowane w gastroenterologii?
3. Gdzie występują i jakie działanie posiadają alkaloidy stosowane w gastroenterologii?
4. Jaką rolę w terapii chorób układu pokarmowego pełnią gorycze?
5. Jaką rolę w profilaktyce i leczeniu schorzeń układu pokarmowego spełniają pektyny
i śluzy?
6. Jaki jest mechanizm działania środków pęczniejących?
7. Jak działają i gdzie występują garbniki?
8. W jakich preparatach stosowane są najczęściej heterozydy antrachinowe i wolne
antrachinony ?
9. Jakie właściwości lecznicze posiadają olejki?
10. Jakie olejki wchodzą w skład licznych preparatów?
11. Jakie leczenie należy stosować w otyłości?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Analizowanie działania leków roślinnych stosowanych w chorobach układu pokarmowego
i w otyłości.
roślinnych stosowanych w chorobach układu pokarmowego i w otyłości,
2) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać substancje roślinne
stosowane w schorzeniach układu pokarmowego i w otyłości,
stosowane w terapii i profilaktyce chorób układu pokarmowego i otyłości,
6) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów roślinnych oraz
zastosowania ziół w terapii i profilaktyce chorób układu pokarmowego.
− leki ziołowe, atrapy leków roślinnych (preparaty stosowane w chorobach układu pokar-
mowego i w otyłości),

23
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić związki zawarte w ziołach stosowane w profilaktyce i
terapii chorób układu pokarmowego?
 
2) podać gdzie występują i jakie działanie posiadają flawonoidy
stosowane w gastroenterologii?
 
3) podać gdzie występują i jakie działanie posiadają alkaloidy stosowane
w gastroenterologii?
 
4) omówić, jaką rolę w terapii chorób układu pokarmowego pełnią
gorycze?
 
5) określić, jaką rolę w profilaktyce i leczeniu schorzeń układu
pokarmowego spełniają pektyny i śluzy?
 
6) określić mechanizm działania środków pęczniejących?  
7) podać jak działają i gdzie występują garbniki?  
8) podać jakie działanie mają heterozydy antrachinowe i wolne
antrachinony ?
 
9) wymienić właściwości lecznicze olejków?  
10) wymienić olejki wchodzące w skład licznych preparatów?  
11) omówić leczenie stosowane w otyłości?  
12) wymienić preparaty stosowane w leczeniu i profilaktyce chorób
układu pokarmowego i w otyłości?
 
13) rozpoznać preparaty stosowane w chorobach układu pokarmowego
i w otyłości spośród leków ziołowych przygotowanych przez
nauczyciela?
 

24
4.5. Roślinne leki przeciwcukrzycowe
Wiadomości ogólne
Cukrzyca jest to choroba przewlekła spowodowana brakiem insuliny lub jej
niedostatecznym działaniem. Wytwarzana w trzustce insulina jest hormonem, który ułatwia
przechodzenie cukru z krwi do tkanek i wykorzystanie go do produkcji energii. Niedobór
insuliny powoduje, że cukier pozostaje we krwi i jest wydalany z moczem, a tkanki organizmu
pozbawione zostają podstawowego źródła energii - glukozy. Jeśli niedobór insuliny w
stosunku do potrzeb organizmu jest bardzo duży, mogą wystąpić poważne zaburzenia
przemiany materii, które nie leczone stanowią zagrożenie dla życia. Duże stężenie glukozy
utrzymujące się we krwi przez dłuższy czas jest szczególnie szkodliwe dla naczyń
krwionośnych i włókien nerwowych, jest również przyczyną tzw. późnych powikłań cukrzycy,
czyli uszkodzenia wielu ważnych narządów, w tym oczu, nerek i serca.
Leczenie cukrzycy jest procesem złożonym i obejmuje stosowanie odpowiedniej diety,
insuliny i/lub doustnych leków przeciwcukrzycowych. Leki pochodzenia roślinnego nie mają
szerszego zastosowania w leczeniu cukrzycy. Niektóre rośliny zawierają tzw. glukokininy,
które wywierają działanie hipoglikemizujące, działanie to jest jednak zbyt słabe, aby preparaty
roślinne mogły konkurować z insuliną lub pochodnymi sulfonylomocznika i guanidyny.
Cukrzycę pierwotną charakteryzuje bezwzględny niedobór insuliny i leczenie jej jest
substytucyjne. Doustne leki przeciwcukrzycowe, a tym bardziej leki roślinne nie są w stanie
wyrównać zaburzeń metabolizmu węglowodanów i nie mogą zastąpić insuliny.
W drugiej postaci cukrzycy tzw. regulacyjnej, niedobór insuliny jest względny,
a „przecukrzenie” krwi zależy od zwiększonego zapotrzebowania na insulinę, obecności
we krwi antagonistów lub przeciwciał przeciwinsulinowych. Leczenie polega na stosowaniu
małoenergetycznej diety i doustnych leków przeciwcukrzycowych, a w lekkich zaburzeniach
przemiany węglowodanowej, kiedy względny niedobór insuliny jest nieduży, wyrównanie
można uzyskać poprzez samą dietę. W takich przypadkach uzasadnione jest stosowanie leków
roślinnych, jako leczenie uzupełniające.
Do roślin mających zastosowanie we wspomagającym leczeniu cukrzycy zaliczyć można:
liście czarnej jagody (Myrtilli Folium), korzeń marchwi (Dauci Radix), liście szałwi (Folium
Salviae) nazewnictwo wg FP VI, korzeń mniszka lekarskiego (Radix Taraxaci), naowocnię
fasoli zwykłej (Pericarpium Phaseoli) oraz ziele rutwicy lekarskiej (Herba Galegae). Korzeń
mniszka i naowocni fasoli zawierają glukokininy inozytowe, natomiast rutwica lekarska
zawiera alkaloidy – galeinę i hydroksygaleginę (pochodne guanidyny). Związki guanidynowe
ułatwiają przechodzenie glukozy do komórek i w ten sposób obniżają jej poziom we krwi.
Stosuje się również inulinę – polisacharyd występujący w (Omanie wielkim) Inula helenium
i innych roślinach, gdzie stanowi rodzaj substancji zapasowej i powoduje uczucie sytości.
Znajduje się w karczochach i słoneczniku, które są często stosowane w diecie cukrzycowej.
Interesującą metodą w leczeniu cukrzycy jest stosowanie guar lub guaran, gumopodobnej
substancji z nasion Cyanopsis tetragonoloba pochodzącej z Indii i Pakistanu. W wodzie tworzy
lepkie roztwory, powodując tym samym zwolnienie szybkości pasażu w jelitach, oraz
zwolnienie resorpcji węglowodanów.

25
Należy pamiętać jednak, że stosowanie leków roślinnych jest uzasadnione tylko w lekkich
postaciach cukrzycy lub stanach przedcukrzycowych jako uzupełnienie leczenia dietetycznego i
przestrzegać przed próbami zastąpienia leków przeciwcukrzycowych przetworami ziołowymi.
Preparaty i leki stosowane we wspomagającym leczeniu cukrzycy: Herbosan-3 (Zioła
przeciwcukrzycowe), Diabetosan; zagraniczne- Boracelle, i inne.
1. Co to jest cukrzyca?
2. Na czym polega leczenie cukrzycy?
3. W jakich przypadkach leczenia cukrzycy uzasadnione jest stosowanie leków roślinnych?
4. Jakie rośliny wykorzystywane są w leczeniu cukrzycy?
5. Jakie preparaty stosowane są w leczeniu cukrzycy?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określanie działania roślinnych leków przeciwcukrzycowych.
roślinnych stosowanych w leczeniu cukrzycy,
3) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać w zeszycie
ćwiczeniowym substancje roślinne stosowane w leczeniu cukrzycy,
stosowane w cukrzycy,
7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych fitopreparatów.
− leki ziołowe, atrapy leków roślinnych,
− leki dotyczące leczenia danego schorzenia,
− piśmiennictwo zawodowe (farmakopea, poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma),
− programy komputerowe bazy leków (edukacyjne, komercyjne),
− zeszyt i przybory do pisania.

26
1) wymienić substancje roślinne stosowane w leczeniu cukrzycy?  
2) zdefiniować cukrzycę?  
3) określić na czym polega leczenie cukrzycy?  
4) określić rolę przeciwcukrzycowych preparatów roślinnych?  
5) wymienić preparaty i leki roślinne stosowane w terapii i profilaktyce
cukrzycy?
 
6) rozpoznać preparaty o stosowane w zaburzeniach przemiany
węglowodanowej spośród leków ziołowych przygotowanych przez
nauczyciela?
 

27
4.6. Rola fitoterapii w chorobach kobiecych
Wiadomości ogólne
Fitoterapia w ginekologii i położnictwie ma długą tradycję i do dnia obecnego istnieje
wiele wskazań do stosowania preparatów roślinnych. Mogą stanowić one główny środek
w postępowaniu terapeutycznym oraz być wykorzystane w leczeniu uzupełniającym lub
wspomagającym.
Narządy płciowe kobiety ze względu na ich budowę i fizjologię, są podatne na szereg
schorzeń. Najczęściej są to zakażenia i zapalenia narządów płciowych. Przyczyny mogą być
różne, np. brak higieny lub nieprawidłowe wykonywanie zabiegów higienicznych oraz inne
źródła zakażeń, takie jak drogi moczowe i odbyt. Rodzaje zakażeń mogą być wstępujące
(zewnątrzpochodne) lub zstępujące (np. z migdałków, nie wyleczonej anginy, dróg
moczowych).
Zakażenia mogą być spowodowane przez: bakterie chorobotwórcze, wirusy, pierwotniaki,
grzyby.
Wyróżnia się zakażenia swoiste (kiła, rzeżączka, gruźlica) i nieswoiste (wywoływane
najczęściej przez paciorkowce i gronkowce). Przebieg procesów zapalnych zależy od
zjadliwości drobnoustrojów, a także od wrażliwości człowieka. Częstym objawem tych
schorzeń są bóle wywołane: zapaleniem przydatków i macicy, zmianą położenia macicy,
szczególnie tyłozgięciem macicy (bolesność przed i w czasie miesiączki oraz podczas
forsownej pracy w pozycji zgiętej). Groźniejsze przyczyny bólu to: guzy, gruźlica jajowodów,
ciąża pozamaciczna. Bardzo często mogą one przypominać bóle z układu moczowego,
choroby moczowodów, stany zapalne wyrostka robaczkowego, a także schorzenia
neurologiczne np. zapalenie korzonków. Rak szyjki macicy nie wywołuje bólu. Innymi
objawami schorzeń są:
− upławy – wydzielina bardzo często z krwią, krwawienie z dróg rodnych – nieprawidłowe,
obfite lub skąpe miesiączkowanie; krwawienie pomiędzy cyklami miesięcznymi (po
wysiłku fizycznym, urazie),
− w obrębie dróg rodnych mogą występować polipy, narośla i wiele innych schorzeń.
Leki roślinne stosuje się głównie w zespole przedmiesiączkowym, zaburzeniach
miesiączkowania oraz w okresie klimakterium. Do najczęściej stosowanych surowców
roślinnych w chorobach kobiecych zaliczyć można:
− Lamii albii flos – kwiat jasnoty białej Lamium album (Labiatae). Zawiera: flawonoidy,
śluz, garbniki, saponiny, olejek eteryczny, irydoidy. Stosowany jako środek pomocniczy
w zaburzeniach miesiączkowania (zbyt obfitych). Wyciągi z surowca działają kurcząco na
macicę. Napary stosowane także w upławach zapaleniach szyjki macicy i pochwy. Nie
stosowane są przy krwawieniach macicznych.
− Bursae pastoris herba – ziele tasznika Capsella bursa pastoris (Brassicaceae) zawiera:
aminy biogenne (cholina, Ach), flawonoidy. Stosowany jako lek hamujący nadmierne
krwawienia miesiączkowe w krwawieniach macicznych.
− Polygonii avicularis herba – ziele rdestu ptasiego Polygonum aviculare (Polygonaceae).
Zawiera: flawonoidy (awikularyna, kwercetyna), fenolokwasy (kawowy, chlorogenowy),
garbniki. Wzmacnia ściany naczyń włosowatych, zapobiega krwawieniom.
− Polygonii hydropiperis herba – ziele rdestu ostrogorzkiego Polygonum hydropiper
(Polygonaceae). Zawiera: garbniki hydrolizujące i skondensowane, flawonoidy. Dobry lek

28
hamujący krwawienie. Stosowany w obfitych miesiączkowaniach, w krwawieniach z narządów
rodnych.
− Bellidis flos – kwiat stokrotki Bellis peremis (Compositae). Surowiec flawonoidowo –
saponinowy. Działa wzmacniająco na ściany naczyń krwionośnych, stosowany w upławach,
niezbyt nasilonych bólach układu rodnego, do irygacji.
− Viburni opuli cortex – kora kaliny koralowej Viburnum opulus (Caprifoliaceae). Zawiera:
glikozydy fenolowe, flawonoidy, triterpeny, olejek eteryczny.Działa rozkurczowo na mięśnie
gładkie macicy. Hamuje nadmierne krwawienia. Działa też ogólnie uspokajająco.
− Calendulae flos – kwiat nagietka Calendula officinalis (Compositae) . Zawiera: triterpeny
(kalendulozydy A i B), flawonoidy (poch. izoramnetyny i kwercetyny), karotenoidy,
poliacetyleny, olejek eteryczny (menton, izomenton, kariofylen).Działa p/zapalnie,
spazmolitycznie, p/pierwotniakowo i p/bakteryjnie (dobre preparaty o działaniu
rzęsistkobójczym).
− Rutae herba – ziele ruty Ruta graveolens (Rutaceae). Zawiera: alkaloidy chinolinowe,
furochinolinowe i akrydynowe; olejek eteryczny, furanokumaryny, flawonoidy (rutozyd). Lek
kurczący macicę, zwiększający i przyspieszający krwawienie miesięczne. Przy dłuższym
stosowaniu może wywołać krwawienie maciczne. Stosowany w braku kurczliwości macicy
(atonia macicy). Nie wolno stosować go w ciąży i obfitych miesiączkach.
− Levistici radix – korzeń lubczyka Levisticum officinale (Umbelliferae). Zawiera: olejek
eteryczny (ftalidy), kumaryny, flawonoidy. Stosowany jako afrodyzjak, czyli pobudzający
popęd płciowy. U kobiet pobudza miesiączkowanie (emmenagogum). Dobry surowiec
moczopędny usuwający nadmiar jonów Na, Cl i kwasu moczowego.
− Anserinae herba – ziele pięciornika gęsiego Potentilla anserina (Rosacae). Zawiera:
garbniki katechinowe i hydrolizujące, flawonoidy. Stosowany jako środek ściągający,
dezynfekujący. Zewnętrznie do nasiadówek i płukanek.
− Rosmarini folium – liść rozmarynu Rosmarinus officinalis (Labiatae). Zawiera: olejek
eteryczny (cyneol, borneol), flawonoidy. Pobudza miesiączkowanie. Zewnętrznie stosowane są
wyciągi alkoholowe w bólach mięśniowych i reumatycznych.
− Lycopi herba – ziele karbieńca Lycopus europeus (Labiatae) – karbieniec pospolity.
Zawiera: olejek eteryczny, flawonoidy (7-glukuronid związek aktywny antygonadotropowo
oraz regulujący czynność tarczycy). Stosowane w : nadczynności tarczycy (przeciwdziała
formowaniu się wola), mastodynii, klimakterium, u kobiet, które przestały karmić, a wydziela
się mleko (obniża poziom prolaktyny); przeciwwskazania do stosowania to: niedoczynność
tarczycy.
− Cimicifugae radix – korzeń pluskwicy Cimicifuga racemosa (Ranunculaceae) – pluskwica
groniasta. Zawiera gorzkie związki triterpenowe i izoflawonol formononetynę. Surowiec ma
działanie estrogenne. Stosowany w zaniku funkcji płciowych u kobiet w klimakterium, (stosuje
się tylko 6 miesięcy w roku).
− Agni Casti Fruktu – owoc niepokalanka, Vitex agnus castus– witeks czczony,
niepokalanek pieprzowy (Verbenaceae). Jego owoce uważane są za afrodyzjak. Zawierają
olejek eteryczny o woni przypominającej eukaliptus i miętę. Owoce (jagody) zawierają
glikozydy irydoidowe (agnuzyd i aukubinę). Wyciągi z surowca są stosowane w zaburzeniach
menstruacji, klimakterium, mastodynii (bóle gruczołu piersiowego w okolicach sutka
w zespole napięcia przedmiesiączkowego PMS).
Preparaty i surowce roślinne stosowane w ginekologii: Tormentilla – Tinctura,
Millefolium – Tinctura, Hemorigen, Vagosan, Azucalen, Calendulin, Perfocrat – extr. fl. stand.
Przemysł farmaceutyczny wytwarza liczne preparaty zawierające fitoestrogeny - zarówno
jako monopreparaty, jak i specyfiki złożone, w różnych formach leczniczych, głównie płynnych

29
wyciągach lub kapsułkowanych suchych ekstraktach. Najczęściej stosowanymi roślinami są te,
które zawierają najwięcej hormonalnie aktywnych związków. Należą do nich: soja uprawna
(Soja max, ang. Soybean), pluskwica groniasta (Cimicifuga racemosa) i koniczyna czerwona
(Trifolium pratense). Działanie estrogenne, przeciwzapalne i moczopędne mają preparaty
otrzymane z wymienionych roślin: Soyfem - zawiera wyciąg z nasion soi; Menofem - wyciąg
suchy z korzeni pluskwicy groniastej; Klimazol – wyciąg płynny z pluskwicy; Kfimaktogran -
granulat ze sproszkowanych ośmiu ziół.
1. Jakie są najczęstsze przyczyny schorzeń ginekologicznych?
2. Jakie są objawy chorób kobiecych?
3. Jakie surowce roślinne stosuje się najczęściej w chorobach kobiecych?
4. Jakie preparaty ziołowe stosuje się jako środki wspomagające leczenie schorzeń
ginekologicznych?
5. Jakie rośliny zawierają fitoestrogeny?
6. Na czym polega rola fitoterapii w chorobach kobiecych?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określanie roli fitoterapii w chorobach kobiecych.
roślinnych stosowanych w chorobach kobiecych,
ćwiczeniowym surowce roślinne stosowane w chorobach ginekologicznych,
stosowane w chorobach kobiecych,
7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów i leków stosowanych
w ginekologii.
− zdjęcia i rysunki roślin leczniczych stosowanych w ginekologii,

30
1) określić jakie są najczęstsze przyczyny schorzeń ginekologicznych?  
2) wymienić objawy chorób kobiecych?  
3) wymienić surowce roślinne stosowane w terapii chorób kobiecych?  
4) wymienić preparaty ziołowe stosowane jako środki wspomagające
leczenie schorzeń ginekologicznych?
 
5) określić zastosowanie leków ziołowych w terapii schorzeń kobiecych?  
6) określić rolę fitoterapii w ginekologii?  
7) rozpoznać preparaty mające zastosowanie w leczeniu chorób
kobiecych spośród leków ziołowych przygotowanych przez
nauczyciela?
 

31
4.7. Fitopreparaty w chorobach reumatycznych
Wiadomości ogólne
Pojęcie chorób reumatycznych obejmuje dużą grupę procesów o różnej etiologii, które
łączy występowanie objawów w obrębie układu ruchu. Pierwszą i najliczniejszą grupę schorzeń
reumatycznych stanowią choroby stawowe zapalne: gorączka reumatyczna, reumatoidalne
zapalenie stawów, łuszczycowe zapalenie stawów oraz reumatoidalne zapalenie stawów u
osób młodocianych.
Drugą grupę stanowią procesy zwyrodnieniowe, takie jak: choroba zwyrodnieniowa
stawów, uszkodzenia krążków międzykręgowych i zesztywniające zapalenie stawów.
Do trzeciej grupy zaliczane są schorzenia pozastawowe takie jak: zapalenie kaletek
maziowych, powięzi, tkanki łącznej, zapalenie nerwów, neuropatie i nerwobóle.
Niestety nie dysponuje się lekami roślinnymi specyficznymi dla poszczególnych schorzeń,
jednak fitopreparaty stosowane w chorobach reumatycznych wykazują często szeroki zakres
działania przeciwbólowego, przeciwzapalnego i wpływającego na procesy metaboliczne. Zioła
oraz ich preparaty stosowane są również wspomagająco podczas kuracji lekami syntetycznymi
np. mieszanki ziołowe stanowią dobrą ochronę błony śluzowej żołądka w czasie podawania
niesteroidowych leków przeciwzapalnych, podawanie ziół zapobiega powikłaniom układu
moczowego i uszkodzeniom wątroby podczas stosowania antybiotyków i soli złota. Słabe
działanie przeciwbólowe posiadają niektóre surowce roślinne stosowane w mieszankach
ziołowych takich jak Reumogran czy Reumosan.
W schorzeniach reumatycznych stosowane są następujące grupy leków:
− leki przeciwreumatyczne (Remedia antirheumatica),
− leki ułatwiające wydalanie nadmiaru kwasu moczowego (Remedia diuretica),
− leki przeciwreumatyczne do stosowania zewnętrznego (Remedia rubefacientia)
W fitoterapii chorób reumatycznych stosuje się działanie skojarzone wymienionych leków.
Pochodne kwasu salicylowego, występujące w korze wierzby białej (Salix alba) i wierzby
czerwonej (Salix purpurea), posiadają działanie przeciwreumatyczne, przeciwbólowe
i przeciwgorączkowe.
Pomiędzy roślinnymi lekami przeciwreumatycznymi można dostrzec ścisły chemiczny
związek z fenolami, tzn. z bezpośrednimi pokrewnymi kwasu salicylowego, których połączenia
estrowe rozkładają się w organizmie i w końcowym etapie metabolizmu tworzą kwas
salicylowy, np. w korze wierzby występują glikozydy fenolowe, łatwo hydrolizujące
w kwaśnym środowisku żołądka do alkoholu salicylowego. Uwolniony alkohol salicylowy
utlenia się do kwasu salicylowego i tworzy rozpuszczalne sole, przenikają one do krwioobiegu
i powodują działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe.
W leczeniu ostrego zapalnego stanu reumatycznego stosuje się również substancje
roślinne o właściwościach immunostymulujących takich jak: jeżówka purpurowa (Echinacea
purpurea), jeżówka wąskolistna (Echinacea angustifolia). Poza tym, ananas zawierający
substancję czynną zwaną bromeoliną, która wykazuje działanie przeciwobrzękowe,
przeciwzapalne i znieczulające.
Pod względem chemicznym można wyróżnić grupę monoterpenoidów występujących
w zielu goryczki, koniczyny i wykazujących działanie przeciwreumatyczne.
Duże znaczenie w leczeniu degeneracyjnych schorzeń stawów i procesów zapalnych
okołostawowych ma również Harpagophytum procumbens.

32
Niektóre preparaty ziołowe zalecane są jako środki wspomagające, szczególnie w leczeniu
dny moczanowej. Należą do nich surowce takie jak: liście brzozy białej (Betula alba), liście i
nasiona jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior) oraz jagody miechunki rozdętej (Physalis
alkekengi) i porzeczki czarnej (Ribes nigrum). Na uwagę zasługuje działanie berberysu
zwyczajnego (Berberis vulgaris), którego substancja czynna, alkaloid berberyna, ma
zastosowanie w leczeniu schorzeń nerek i wątroby występujących często w przebiegu
przewlekłych schorzeń reumatycznych. Często leki przeciwreumatyczne i moczopędne są ze
sobą kojarzone w celu uzyskania działania wspomagającego.
W schorzeniach reumatycznych może okazać się również skuteczna fitoterapia
zewnętrzna. W tym celu stosowane są środki rumieniące, wywołujące przekrwienie tkanek,
uczucie ciepła i łagodzące ból. Duże zastosowanie znalazły rośliny zawierające alkaloidy
np. kapsaicyna otrzymywana syntetycznie lub z różnych gatunków pieprzowca (Capsicum),
oraz atropina występująca w lulku (Hyoscyamus). Kapsaicyna stosowana zewnętrznie
wykazuje specyficzne działanie na zakończenia nerwowe, wyciąg lub olej z lulka oddziałują na
zakończenia nerwów czuciowych, prowadząc do łagodzenia bólu (preparaty: Neo-Capiderm
kapislast)
Zewnętrznie stosuje się kompresy i plastry przygotowane ze sproszkowanych nasion
gorczycy (Sinapis nigra) lub żywicy (Thapsis garganica). Zalecane są w bólach reumatycznych,
rwie kulszowej, naderwaniach mięśni, ścięgien itp.
W rehabilitacji chorób narządu ruchu niemałą rolę odgrywają kąpiele ziołowe
np. w wywarze z owoców jałowca, słomy owsianej lub kąpiele solankowe (sól jodo-bromowa)
z wyciągami melisy, rozmarynu i rumianku.
1. Jak można podzielić schorzenia reumatyczne?
2. Jakie grupy leków stosowane są schorzeniach reumatycznych?
3. Jakie preparaty ziołowe zalecane są jako środki wspomagające leczenie schorzeń
reumatycznych oraz chorób im towarzyszących?
4. Na czym polega fitoterapia zewnętrzna schorzeń reumatycznych?
5. Jakie są preparaty ziołowe stosowane leczniczo i wspomagająco w chorobach
reumatycznych?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Charakteryzowanie fitopreparatów stosowanych w chorobach reumatycznych.
roślinnych stosowanych w chorobach reumatycznych,
ćwiczeniowym surowce roślinne stosowane w chorobach reumatycznych,

33
stosowane w chorobach reumatycznych,
7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych fitopreparatów stosowanych
w terapii chorób reumatycznych.
− piśmiennictwo zawodowe (poradniki, encyklopedie, atlasy, czasopisma),
1) wymienić substancje roślinne stosowane w terapii chorób
reumatycznych?
 
2) podzielić schorzenia reumatyczne?  
3) określić zastosowanie leków ziołowych w terapii schorzeń
reumatycznych oraz chorób im towarzyszących?
 
4) określić rolę fitoterapii zewnętrznej w schorzeniach reumatycznych?  
5) wymienić preparaty i leki roślinne o działaniu przeciwreumatycznym?  
6) rozpoznać preparaty o działaniu przeciwreumatycznym spośród leków
ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?
 

34
4.8. Leki dermatologiczne pochodzenia roślinnego
Zastosowanie preparatów ziołowych w leczeniu chorób skóry ma szczególne
uzasadnienie, zwłaszcza jeżeli chodzi o leczenie schorzeń przewlekłych. Leki ziołowe działają
w sposób najbardziej zbliżony do fizjologicznego, rzadko są przyczyną występowania
odczynów alergicznych i przy odpowiednim dawkowaniu można je stosować przez długi okres
czasu, co jest bardzo istotnym elementem leczenia dermatologicznego. Leki ziołowe prawie
we wszystkich chorobach skóry mogą być stosowane jako środki pomocnicze, osłaniające,
uzupełniające, synergiczne a nierzadko jako zasadnicze. Zawierają substancje czynne o
skutecznym i bardzo ważnym terapeutycznie działaniu przeciwalergicznym, przeciwzapalnym,
bakteriostatycznym, przeciwgrzybicznym, witaminizującym itp.
Wskazaniami do stosowania leków roślinnych w schorzeniach skórnych są:
− schorzenia przewlekłe,
− leczenie wspomagające,
− nieskuteczność innych preparatów,
− konieczność oddziaływania psychologicznego w czasie terapii różnych chorób skóry.
Leki roślinne stosowane są w przewlekłych chorobach skóry oraz mogą być szeroko
stosowane w profilaktyce. W podostrych dermatozach można łączyć leki syntetyczne
i roślinne, a w czasie remisji można odstawić preparaty syntetyczne i stosować wyłącznie
preparaty roślinne. Leki te działają korzystnie prawie we wszystkich przewlekłych chorobach
skóry a działanie leków roślinnych można określić jako tonizujące.
Przykłady wykorzystania leczenia ziołowego w wybranych chorobach skóry:
1) Leki stosowane w świądzie – świąd jest podstawowym objawem alergicznych chorób
skóry. Do leków roślinnych o właściwościach przeciwświądowych zaliczyć można –
kozłek lekarski, kukurydzę zwyczajną, pokrzywę zwyczajną. Na szczególna uwagę
zasługują także:
Oman wielki (Inula elenium), korzeń zawierający olejki eteryczne, fitosterole, inulinę, sole
mineralne.
Mięta pieprzowa (Mentha piperita), liść mięty pieprzowej zawiera olejki eteryczne,
garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, sole mineralne. Posiada działanie antyseptyczne,
przeciwbólowe i przeciwświądowe. 2% roztwór spirytusowy stosuje się zewnętrznie do
smarowania. Z olejku otrzymujemy metol.
Łopian większy (Arctium lappa), korzen łopianu zawiera mieszaninę związków
poliacetylenowych, olejki eteryczne, śluzy, fitosterole, kwasy organiczne, substancje białkowe
i inne. Działa przeciwświądowo, przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie, skutecznie działa
w przewlekłych schorzeniach skóry takich jak: trądzik, wyprysk, świąd, czyraczność.
Jałowiec pospolity (Juniperus communis), szyszkojagoda jałowca posiada olejki eteryczne,
związki cukrowe, garbniki, substancje żywicowe i woskowe, sole mineralne itp. Olejek
jałowcowy działa drażniąco na skórę, rozszerza naczynia włosowate, w świądzie stosuje się
kąpiele z dodatkiem płynnego wyciągu z jałowca.
2) Leki roślinne stosowane w wyprysku alergicznym. Właściwości przeciwalergiczne posiada
wiele roślin do których zaliczyć można m.in. lukrecję gładką (Glycyrrhiza glabra) –
zawiera ponad 20 flawonoidów o działaniu przeciwhistaminowym i kortykotropowym,
krwawnik pospolity (Achillea millefolium), cykoria podróżnik (Cichorium inthybus),

35
nagietek (Calendula officinalis), fiołek trójbarwny (Viola tricolor), brzoza brodawkowata
(Betula verucosa), babka lancetowata (Plantago lanceolata) oraz wiele innych.
3) Leki stosowane w nadmiernej potliwości – hyzop lekarski (Hyssopus officinalis), ziele
hyzopu zawiera olejki eteryczne, garbniki, flawonoidy, związki trójterpenowe, fitosterol,
za pośrednictwem o.u.n. hamuje czynność gruczołów potowych, działa przeciwzapalnie,
przeciwbakteryjnie.
Szałwia lekarska (Salvia officinalis), liść szałwi zawiera garbniki katechinowe, kwasy
wielofenolowe, olejki eteryczne, saponiny trójterpenowe, witaminy i inne. Ma działanie
przeciwpotne, przeciwzapalne, antyseptyczne.
4) Leki stosowane w oparzeniach – dąb szypułkowy (Quercous rober), szeroko stosowany
w leczeniu oparzeń; pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), zalecana w leczeniu oparzeń
niskiego stopnia w celu polepszenia ziarninowania, a także uzyskania działania
przeciwbólowego; pięciornik kurze ziele (Potentilla tormentilla), w oparzeniach stosuje się
nalewkę z pięciornika; len zwyczajny (Linum usitatissimum), nasienie lnu zawiera
substancje śluzowe, olej tłusty, glikozydy cyjanogenne, związki białkowe i inne,
stosowany w leczeniu oparzeń I i II stopnia, uszkodzeniach naskórka, suchości i pękaniu
skóry, odleżynach itp.
5) Leki roślinne stosowane w odmrożeniach – stosowanie preparatów roślinnych daje dosyć
dobre wyniki w leczeniu odmrożeń niższego stopnia:
− nagietek lekarski (Calendula officinalis), stosowane są okłady z nalewki z nagietka,
− dąb szypułkowy (Quercus robur), kora dębowa zawiera garbniki, kwasy fenolowe,
flawonoidy, trójterpeny, związki żywicowe, posiada działanie bakteriobójcze,
przeciwkrwotoczne oraz zastosowanie do kąpieli i okładów w leczeniu odmrożeń,
− orzech włoski (Juglans regia), liść orzecha włoskiego zawiera garbniki hydrolizujące,
flawonoidy, karotenoidy, mezoinozyt, kwas elagowy; stosowany w terapii odmrożeń,
do okładów.
6) Leki roślinne stosowane w chorobach skóry o działaniu keratolitycznym: glistnik jaskółcze
ziele (Chelidonium maius) – zawiera alkaloidy izochinolinowe, aminy biogenne, kwasy
organiczne, flawonoidy, cukry redukujące, posiada działanie przeciwalergiczne,
przeciwbakteryjne, stosowany w grzybicy, bakteryjnych zakażeniach skóry,
modzelowatości;
nagietek lekarski (Calendula officinalis), posiada działanie przeciwzapalne, przeciwbakteryjne,
przyspiesza gojenie się ran, stosowany także przy modzelowatości.
7) Środki stosowane w schorzeniach skóry owłosionej głowy – łojotok, łupież, łysienie
łojotokowe skóry, trądzik i inne. Fitoterapia posiada szeroki asortyment leków, które
mogą być z powodzeniem stosowane w leczeniu wspomagającym w postaci nacierań,
przemywań i okładów. Wymienić tu należy: Anthyllidis Flos, Bellidis Flos, Folium Betalae,
Folium Urticae, Herba Thymi i Serpylli, Radix Saponariae, Succus Bardanae, Tinctura
Calami itp.
Preparaty i surowce roślinne stosowane w dermatologii: Acnevulten-fix (Zioła przeciw
trądzikowi), Oleum Bardanae, Oleum Calendulae, Tinctura arnicae, Betulan, Bobo-Balneosan,
Alliogel, Alcepal żel, Arcalen, Betagran, Betasol, Hemostin, Sanofil (Aerozol), Seboren,
Dernilan, Propolan, Tormentiol; zagraniczne: Arnica Gel, Hamadest Salbe.
8) Środki stosowane na blizny.

36
1. Jakie jest zastosowanie leków roślinnych w dermatologii?
2. Jakie są podstawowe wskazania do stosowania leków roślinnych w schorzeniach
skórnych?
3. Jakie zioła stosuje się w świądzie?
4. Jakie leki roślinne stosowane są w chorobach alergicznych skóry?
5. Jakie zioła stosuje się w leczeniu nadmiernej potliwości?
6. Jakie zioła stosuje się w leczeniu oparzeń i odmrożeń?
7. Jakie środki stosuje się w schorzeniach skóry owłosionej głowy?
8. Jakie preparaty stosowane są w dermatologii?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Analizowanie działania leków dermatologicznych pochodzenia roślinnego.
roślinnych stosowanych w chorobach dermatologicznych,
ćwiczeniowym substancje roślinne stosowane w chorobach skóry,
stosowane w chorobach dermatologicznych,
7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych fitopreparatów stosowanych
w terapii i profilaktyce schorzeń skórnych.

37
1) wymienić substancje roślinne stosowane w terapii chorób skóry?  
2) omówić podstawowe wskazania do stosowania leków roślinnych w
schorzeniach skórnych?
 
3) scharakteryzować zioła stosowane w świądzie?  
4) scharakteryzować leki roślinne stosowane w chorobach alergicznych
skóry?
 
5) wymienić leki roślinne stosowane w leczeniu nadmiernej potliwości?  
6) scharakteryzować zioła stosowane w leczeniu oparzeń i odmrożeń?  
7) wymienić środki stosowane w schorzeniach skóry owłosionej głowy?  
8) rozpoznać preparaty dermatologiczne spośród leków ziołowych
przygotowanych przez nauczyciela?
 

38
4.9. Leki o działaniu immunostymulującym
Immunostymulacja polega na pobudzaniu niespecyficznych mechanizmów obrony
organizmu za pomocą preparatów mikrobiologicznych, syntetycznych, roślinnych lub innych
pochodzenia biologicznego.
Głównymi celami immunostymulacji są
− profilaktyka i terapia przewlekłych zakażeń bakteryjnych i wirusowych, opornych na
chemioterapię,
− profilaktyka nawracających zakażeń u pacjentów z grup ryzyka,
− terapia wspomagająca w chorobach nowotworowych,
− terapia chorób autoimmunizacyjnych,
− zmniejszenie i zapobieganie oporności drobnoustrojów.
Immunostymulatory można stosować w zasadzie we wszystkich schorzeniach,
charakteryzujących się czasową lub przewlekłą niewydolnością układu immunologicznego. Do
czynników mogących wywołać taką niewydolność zaliczyć możemy między innymi stres
psychiczny, ciężkie urazy, różnego rodzaju infekcje, nadużywanie alkoholu, błędy
w odżywianiu, promieniowanie nadfioletowe i rentgenowskie, nadmiar antybiotyków i innych
chemioterapeutyków itp.
Preparaty immunostymulujące można podzielić na następujące grupy:
− środki limfatyczne,
− środki cytostatyczne,
− nieswoiste środki drażniące,
− środki adaptacyjne,
− środki przeciw zakażeniom grypowym,
− immunostymulatory.
Immunostymulatory roślinne działają na układ immunologiczny w sposób różnorodny,
jednak ich wspólną cechą jest wpływ na niespecyficzny, niezależny od antygenów system
obrony organizmu. Ponieważ immunostymulatory działają automatycznie na cały system
regulujący w układzie immunologicznym, mogą przez różne mediatory wzmagać również
odpowiedź immunologiczną swoistą.
Większość preparatów pojedynczych i złożonych stosowanych w terapii bodźcowej działa
na granulocyty i makrofagi, a tylko część na populację limfocytów.
Zasadniczo wszystkie immunostymulatory roślinne można podzielić na związki
drobnocząsteczkowe i wielkocząsteczkowe.
Do immunostymulatorów drobnocząsteczkowych można zaliczyć: alkaloidy, chinony,
fenole, laktony seskwiterpenowe, ligniny, kwasy fenolokarboksylowe, natomiast związki
wielkocząsteczkowe obejmują proteiny, nukleotydy, glikoproteiny i polisacharydy.
Z wodnych wyciągów z Echinacea purpurea, Echinacea angutifolia, Chamomilla recutita,
Calendula officinalis, Arnica montana, wyizolowano frakcje polisacharydowe o silnych
właściwościach immunostymulujacych. Zakres ich działania jest bardzo złożony i obejmuje
wszelkiego rodzaju choroby zakaźne.
Preparaty roślinne o działaniu immunostymulującym obok wyciągów z Echinacea
angustifolia i Baptisia tinctoria (Ojad, Pascotox) zawierają również inne składniki roślinne np.
wyciąg z ziela tui (preparat Esberitox N). Krople Hovnizym zawierają dodatkowo wyciągi
z ziela przywrotnika, z kwiatów rumianku, z ziela krwawnika, kwiatów arniki. Preparat
immunostymulujący Tonsilgon ma skład recepturowy oparty na wyciągach

39
wodnoalkoholowych z korzenia prawoślazu, kwiatów rumianku, owoców dzikiej róży, z ziela
skrzypu, liści orzecha, ziela krwawnika, kory dębu i ziela mniszka. Przykładem
wieloskładnikowego preparatu immunostymulującego jest Padma 28.
Powyższe immunostymulanty znalazły zastosowanie w terapii i profilaktyce nawracających
zakażeń górnych dróg oddechowych i układu moczowego oraz jako środki pomocnicze w „
przeziębieniu” i leczeniu chronicznych zapaleń. Skuteczność preparaty te wykazują jednak w
początkowym okresie choroby, po wystąpieniu pierwszych objawów, nie mają jednak
racjonalnego zastosowania po rozwinięciu choroby. Sukces w terapii immunostymulantami
roślinnymi zależy bowiem od właściwie dobranej dawki, czasu i sposobu podawania preparatu
oraz odporności pacjenta.
Preparaty i leki roślinne o działaniu immunostymulującym: Tonicoten-fix, Bioaron
(syrop aloesowo-aroniowy dla dzieci), Bioaron C, Biostymina, Succus Echinaceae, Wino
aloesowe, Immunofort,; zagraniczne- Klosterfrau Activ Kapseln, Żeń-Szeń, Immunal,
Echinacea, Ginseng Vital itp.
1. Na czym polega immunostymulacja (wykorzystać programy komputerowe)?
2. Jakie są cele immunostymulacji?
3. W jakich stanach chorobowych są wykorzystywane immunostymulatory?
4. Jak dzielimy preparaty immunostymulujące?
5. Jakie są przykłady preparatów roślinnych stosowanych w terapii bodźcowej?
6. Od czego zależy skuteczność podawania immunostymulatorów?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Porównywanie naturalnych leków o działaniu immunostymulującym.
uzupełniającej na temat preparatów o działaniu immunostymulujacym,
2) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania naturalnych
leków o działaniu immunostymulujących,
3) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej i opisać substancje roślinne
stosowane w terapii bodźcowej,
działające na układ immunologiczny,
7) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów roślinnych.

40
− leki ziołowe, atrapy leków roślinnych (preparaty działające na układ immunologiczny),
1) wymienić substancje roślinne działające na układ immunologiczny?  
2) zdefiniować immunostymulację?  
3) określić cele immunostymulacji?  
4) podzielić preparaty immunostymulujące?  
5) określić zastosowanie immunostymulatorów?  
6) wymienić preparaty i leki roślinne o działaniu immunostymulującym?  
7) rozpoznać preparaty działające na układ immunologiczny spośród
leków ziołowych przygotowanych przez nauczyciela?
 

41
4.10. Fitoterapia, homeopatia i inne metody leczenia
Fitoterapia (łac. phytoterapia) – ziołolecznictwo, oznacza leczenie za pomocą roślin. Za
kolebkę ziołolecznictwa uważana jest Grecja, skąd pochodzą najstarsze dokumenty traktujące
o sztuce leczenia. Ziołolecznictwo greckie bazowało głównie na rodzimej florze,
wykorzystując m.in. rumianek, lulek, szafran, piołun, lukrecję, babkę, nagietek, koper,
czosnek, mak polny, aloes, kolendrę, jałowiec, cebulę morską itp. „Ojciec medycyny”
Hipokrates, w dziele „Corpus Hipokraticum” opisał około 300 leków pochodzenia roślinnego,
zwierzęcego i mineralnego, dzieląc je według działania. Na uwagę zasługuje również fakt
wprowadzenia przez Galena – najwybitniejszego obok Hipokratesa – lekarza starożytności
i reformatora nauk, wielu nowych postaci leków pochodzenia roślinnego, od niego pochodzi
również nazwa farmacja galenowa. Zioła stosowano niegdyś w postaciach podobnych do
dzisiejszych, jak odwary, napary, wyciągi, intrakty, syropy itp.
Pod koniec XIX i na począteku XX wieku gwałtownie rozwijający się przemysł
chemiczny, produkował leki syntetyczne, działające podobnie jak roślinne, a niejednokrotnie
silniej i szybciej. W rezultacie leki roślinne zostały częściowo wyparte z lecznictwa przez
gotowe specyfiki. Okres burzliwego rozwoju chemii i biochemii w połowie bieżącego stulecia
sprawił, że wykorzystanie ziół wyszło ze stadium empirii na pozycje naukowe. Wykorzystując
możliwości badań analitycznych, farmakologicznych i klinicznych mogła rozwinąć się
fitochemia i fitoterapia, uważana za pojęcie szersze od ziołolecznictwa, gdyż obejmująca
dodatkowo badania naukowe, a jej zasadniczym przedmiotem stał się lek roślinny.
Terminem – lek roślinny, określa się produkty otrzymywane ze świata roślinnego
obdarzone aktywnością fizjologiczną i stosowane w terapii. Można je podzielić na następujące
grupy:
– substancje roślinne, stosowane per se i do receptury, jako wysuszone części roślin oraz ich
kompozycje,
– preparaty galenowe: wyciągi, alkoholatury, nalewki, intrakty, soki, syropy, olejki i ich
mieszaniny,
– jednorodne związki chemiczne wyodrębnione w skali przemysłowej z roślin o dokładnie
poznanej budowie i działaniu farmakologicznym, np. alkaloidy, glikozydy, terpeny itp.
– produkty metabolizmu drobnoustrojów otrzymane w drodze hodowli na sztucznych
podłożach dla swoistych właściwości antybiotycznych.
Przyczyny popularności leków roślinnych mi.in. to:
– możliwość długotrwałego stosowania, bardzo często bez działań niepożądanych i równie
często ze znaczną efektywnością leczniczą,
– duża skuteczność terapeutyczna w tzw. chorobach cywilizacyjnych- metabolicznych i tzw.
samoistnych, jako leków zasadniczych lub pomocniczych stosowanych równolegle
z chemioterapeutykami,
– stosunkowo niska cena preparatów zielarskich,

42
Głęboko zakorzeniony sceptycyzm i niechęć świata lekarskiego do ziołolecznictwa wynika
m.in.:
– ze słabszego i niejednokrotnie wielokierunkowego (synergistycznego) działania substancji
roślinnych, znacznie wydłużającego czas trwania kuracji, obecnie i lekarze a przede
wszystkim pacjenci oczekują leczenia szybkiego i skutecznego,
– z braku ścisłego i prawidłowego określenia dawki leku roślinnego; dotyczy to głównie
surowców i preparatów silnie działających,
– z braku wystarczających danych na temat możliwości stosowania wielu roślin
w określonych jednostkach chorobowych, w mniejszym zaś stopniu brakiem wiedzy
o substancjach czynnych w nich zawartych i kierunku ich działania biologicznego.
Sytuację tą pogłębia ogromna lawina leków syntetycznych, opatrzonych obszerną
informacją oraz niejednokrotnie sugestywną reklamą.
Obecnie obserwuje się jednak względną równowagę w stosowaniu leków roślinnych
i syntetycznych, uwarunkowaną różnymi względami do których można zaliczyć m.in. powrót
do natury, zdrowy tryb życia oraz zainteresowanie tzw. medycyną niekonwencjonalną,
bazującą wyłącznie na lekach roślinnych.
Alopatia, nazwa pochodzi od słów greckich allos- przeciwieństwo i pathos- choroba.
Polega na próbie bezpośredniego zwalczania choroby poprzez niszczenie lub eliminację
czynnika chorobotwórczego lub na uzupełnieniu niedoborów czynników, których brak
powoduje określone schorzenia. W metodzie alopatycznej, którą posługuje się medycyna
konwencjonalna, stosowane są leki oparte na prawie przeciwieństwa w stosunku do objawów
choroby np. leki antydepresyjne, przeciwzakrzepowe, antybiotyki itp.
Alopatia podobnie jak fitoterapia stosuje zasadę „contraria contraribus curentur”.
Homeopatia jest to metoda leczenia opracowana w 1810r. przez niemieckiego lekarza
Samuela Hahnemanna. Nazwa pochodzi od dwóch greckich słów: homoion- podobny i pathos-
choroba i polega na stosowaniu takich leków, które podane człowiekowi zdrowemu w dużej
dawce wywołają chorobę podobną do tej, przeciw której mają być użyte. Natomiast leki te w
małych dawkach mają właściwości lecznicze.
Zasada przekazana przez Hahnemanna brzmi: Similia similibus curentur czyli podobne leczy się
podobnym. Leczenie polega na przywróceniu równowagi między bodźcami zewnętrznymi,
które atakują organizm i samym organizmem, który ma się im skutecznie opierać. Leczenie
homeopatyczne ma uodpornić i wzmocnić organizm. Wymogiem klasycznej homeopatii jest
zasada stosowania pojedynczego leku i oznacza, że w danym czasie można stosować tylko
jeden lek najbardziej podobny do obrazu chorego. Jeżeli konieczne jest podanie więcej niż
leku, to należy stosować je oddzielnie w określonych odstępach czasu.
Fitoterapia i homeopatia są to metody leczenia zupełnie różne, choć nie wykluczające się.
Ziołolecznictwo dysponuje lekami pochodzenia roślinnego, natomiast homeopatia stosuje leki
roślinne, zwierzęce i mineralne. Stosowanie leków roślinnych według zasad homeopatycznych
jest zasadniczo różne od fitoterapii, w homeopatii stosowane są często zioła, które w
fitoterapii prawie nie są znane. Przygotowanie leku w klasycznym ziołolecznictwie, (z
udziałem pacjenta np. podczas zaparzania ziół) nie jest zbyt precyzyjne, choć preparaty
ziołowe produkowane obecnie w laboratoriach i zakładach przemysłowych zapewniają większą
dokładność stosowania.
Lek homeopatyczny jest przygotowywany w laboratorium w ściśle określony sposób,
w określonym rozcieńczeniu, jest dynamizowany, co wpływa na jego skuteczność. Pacjent sam
odlicza tylko określoną ilość pastylek lub kropli.

9. Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii

9. Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to 9. Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii

Similar to 9. Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii (20)

9. Stosowanie surowców roślinnych w profilaktyce i terapii