Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] o1.01_u

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Iwona Pałgan
Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych
aspektów rozwoju człowieka 346[02].O1.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
dr Maria Bartecka-Straszny
mgr Dorota Kaczor
Opracowanie redakcyjne:
inŜ. Danuta Szczepaniak
Konsultacja:
mgr Hanna Całuń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].O1.01
„Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka”,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Człowiek w środowisku – środowisko a rozwój jednostki 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 8
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 10
4.2. Rozwój organizmu człowieka – procesy fizjologiczne 11
4.2.3. Ćwiczenia 17
4.3. Okresy rozwoju psychofizycznego człowieka 20
4.4. Podział i charakterystyka procesów psychicznych; procesy poznawcze,
emocjonalne, motywacyjne 26
4.5. Wybrane teorie osobowości 36
4.6. Metody badania osobowości 44
4.7. Czynniki kształtujące osobowość 48
4.8. Podstawy Ŝycia społecznego 53

3
4.9. Funkcje i zadania grupy społecznej. Role społeczne 59
4.10. Teorie społecznego uczenia się 64
5. Sprawdzian osiągnięć 69
6. Literatura 73

4
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu psychofizycznych
i społecznych aspektów rozwoju człowieka
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć juŜ ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia załoŜonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w programie jednostki modułowej,
− zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy juŜ opanowałeś określone treści,
− ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
− sprawdzian postępów,
− sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań otwartych. Zaliczenie testu potwierdzi
osiągnięcie celów zawartych w programie jednostki modułowej,
− literaturę uzupełniającą.
Schemat układu jednostek modułowych
346[02].O1
Podstawy świadczenia usług
socjalnych
346[02].O1.01
Charakteryzowanie psychofizycznych
i społecznych aspektów rozwoju
człowieka
346[02].O1.02
Doskonalenie
umiejętności
interpersonalnych
346[02].O1.03
Kształtowanie umiejętności
rozwiązywania problemów
346[02].O1.05
Stosowanie przepisów
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
udzielanie pierwszej pomocy
346[02].O1.04
Prowadzenie
profilaktyki
i promocji zdrowia
346[02].O1.06
Stosowanie przepisów prawa
w działalności socjalnej

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− współpracować w grupie,
− sprawnie posługiwać się komputerem,
− korzystać z róŜnorodnych źródeł informacji: biblioteki, Internet,
− posługiwać podstawowymi pojęciami z zakresu anatomii i fizjologii człowieka,
− posługiwać podstawowymi pojęciami z zakresu wiedzy o społeczeństwie.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− wyjaśnić, na czym polega jedność organizmu człowieka i środowiska,
− scharakteryzować zmiany rozwojowe w poszczególnych okresach Ŝycia człowieka,
− scharakteryzować podstawowe zjawiska fizjologiczne w organizmie człowieka,
− scharakteryzować procesy psychiczne człowieka,
− scharakteryzować procesy poznawcze,
− określić rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości,
− scharakteryzować procesy emocjonalne i motywacyjne,
− określić wpływ procesów motywacyjnych na aktywność człowieka,
− scharakteryzować podstawowe koncepcje i składniki osobowości,
− wskazać czynniki kształtujące osobowość,
− wykazać wpływ aktywności własnej na rozwój osobowości,
− zastosować wybrane metody poznawania osobowości,
− przedstawić róŜne aspekty pełnienia ról społecznych,
− zanalizować czynniki wpływające na kształtowanie postaw prospołecznych,
− scharakteryzować funkcje i zadania grupy społecznej,
− określić rolę grupy w procesie rehabilitacji osoby niepełnosprawnej,
− określić wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Człowiek w środowisku – środowisko a rozwój jednostki
4.1.1. Materiał nauczania
Środowisko to całokształt warunków materialnych i biologicznych istotnych dla Ŝycia
i rozwoju osobników danego gatunku.
W zakresie treści wpływających na człowieka środowisko moŜna podzielić na:
– naturalne – obejmujące zarówno pozaziemskie wpływy na organizmy (promieniowanie),
wraz z wpływami geograficznymi (gleba, klimat) oraz przyrodę Ŝywą (flora, fauna).
– społeczne – osoby i stosunki między nimi zachodzące (sąsiedzi, rodzina, szkoła, praca,
kościół).
– kulturowe – wpływy kultury materialnej (komunikacja, budownictwo) oraz kultury
duchowej przekazywanej przez wychowanie oraz media, ksiąŜki, subkultury.
Wszystkie te czynniki krzyŜują się wzajemnie i działają na człowieka jednocześnie.
Z wpływu tych środowisk i otoczenia człowieka pochodzą poglądy, zasady, nastroje,
postawy. Działanie środowiska moŜe być celowe, zamierzone, świadome lub nieświadome,
niezamierzone i pośrednie [22, s. 229-232].
Środowisko człowieka ulega nieustannym zmianom, częściowo niezaleŜnym od
jednostki, a częściowo pod jej wpływem. W toku Ŝycia człowieka jedni z oddziałujących nań
ludzi umierają inni się rodzą, zawiązują się i rozpadają przyjaźnie i znajomości, człowiek
zmienia terytorium i miejsce pracy. Dla kaŜdej zatem jednostki środowisko ma cechy mniej
lub bardziej trwałe; zaleŜy to zarówno od niej samej jak i od czynników zewnętrznych
[31, s. 294-296].
Niektóre czynniki dziedziczne i środowiskowe współdziałają nierozłącznie, tworząc
jedność jednostki i środowiska [26, s. 67] i oddziaływują jeszcze przed narodzinami, są to
np. czynniki teratogenne – wpływy środowiska, które działają szkodliwie na dziecko
w okresie jego rozwoju prenatalnego (śmierć, zaburzenia czynnościowe, opóźnienie rozwoju,
przedwczesne urodzenie); alkohol, narkotyki, infekcje wirusowe matki, nikotyna. To czy te
czynniki wpłyną na dziecko zaleŜy od uwarunkowań dziedzicznych dziecka, od siły ich
oddziaływania, oraz w którym momencie zadziałają na organizm [26, s. 74-78].
Stosunki między organizmem a środowiskiem są rozpatrywane na róŜnych poziomach:
osobniczym (reakcje i przystosowania morfologiczne, fizjologiczne i psychiczne jednostki
w tym stan zdrowia wynikający z przystosowania do środowiska), populacyjnym (rozród
i przeŜywalność wpływające na liczebność populacji oraz relacje społeczne), biocenotycznym
(stosunki między populacjami róŜnych gatunków), ekosystemowym (związki organizmów
z ich środowiskiem nieoŜywionym). Człowiek jest częścią ekosystemu, walczy o przeŜycie
w środowisku dwoma drogami: przez przystosowanie biologiczne własnego ciała
umoŜliwiające skuteczne istnienie i wydanie potomstwa; przez zachowania kulturowe
w drodze zabezpieczenia organizmu przed niekorzystnymi bodźcami środowiska, lub zmiany
tych warunków na korzystne [40, s. 13]. Człowiek jest wytworem środowiska i bez niego Ŝyć
nie moŜe. Trzeba jednak pamiętać, Ŝe ulega ono ciągłym zmianom, a istota ewolucji tkwi w
tym, Ŝe w miarę zmian warunków środowiska Ŝywe organizmy przystosowują się do niego.
Z chwilą przystosowania do nowego środowiska poprzednie staje się szkodliwe [13, s. 244].
Człowiek jako Ŝywy organizm stanowi jedność z przyrodą. Jego Ŝycie zaleŜy od
warunków panujących w środowisku przyrodniczym. Przyroda dostarcza człowiekowi
miejsca do jego bytowania i odpoczynku, pokarmu i poŜywienia, wielu surowców
naturalnych, z których moŜe korzystać, zasobów przyrody, dzięki którym moŜe istnieć.

8
W miejscach najbardziej zasobnych zakłada swoje osady, miasta, poniewaŜ potrafi
wykorzystać róŜnorodność krajobrazu i dostosować go do swoich potrzeb. Człowiek nauczył
się z tego korzystać, lecz nie zawsze w sposób racjonalny i zgodny z naturą istnienia.
PrzeobraŜa je wedle własnych wyobraŜeń często niszcząc to, co w nim unikatowe,
niepowtarzalne. Buduje osiedla i fabryki, wydobywa kopaliny, poszukuje złóŜ ropy i gazu.
Musi pamiętać jednak, Ŝe zatrucie środowiska zagraŜa naszemu zdrowiu, a nawet Ŝyciu.
Przyroda zaś moŜe istnieć bez człowieka, lecz on sam nie przetrwa ani chwili bez przyrody.
Środowisko społeczne to ogół warunków i wyznaczników zachowania wytworzonych
w rozwoju człowieka w wyniku współŜycia z innymi ludźmi, oraz ludzie ich zachowania
i wytwory, które stanowią zespół czynników wywierających wpływ na rozwój oraz
zachowanie jednostki. Do najsilniej oddziałujących na jednostkę elementów środowiska
społecznego, naleŜą grupy i instytucje społeczne, warunki polityczne, ekonomiczne i prawne,
religijne oraz czynniki struktury społecznej [36, s. 291]. Podstawowe cechy środowiska
społecznego to: gęstość rozmieszczenia ludzi, poziom kultury reprezentowanej przez
otoczenie, zasobność materialna.
Środowisko rodzinne jest pierwszym środowiskiem wychowawczym w Ŝyciu człowieka,
które rzutuje w decydujący sposób na całe jego przyszłe Ŝycie. Rodzina dzięki swej stałości
daje dziecku oparcie i poczucie bezpieczeństwa, a to stanowi waŜny czynnik jego równowagi
emocjonalnej i zdrowia psychicznego [5]. Szkoła jest następną, po środowisku domowym,
społecznością, z którą ono styka się i pierwszą, która zapoznaje go z pracą,
odpowiedzialnością, która wprowadza w rzeczowe stosunki między ludźmi. Zadaniem szkoły
jest przygotowanie dziecka do tego, aby stało się ono człowiekiem dorosłym, zdolnym do
pełnego uczestnictwa w Ŝyciu grupy społecznej. W związku z tym sytuacja dziecka na terenie
szkoły, jego powodzenia i niepowodzenia, jakie napotyka przy podejmowaniu zadań
i realizacji obowiązków szkolnych, jego kontakty rówieśnicze i pozycja w ogólnej
społeczności uczniowskiej wywierają zasadniczy wpływ na proces socjalizacji w aktualnym
okresie rozwoju psychicznego i w duŜym stopniu warunkują jego pomyślny późniejszy start
w świecie dorosłych. Obok domu rodzinnego i szkoły w procesie uspołeczniania dziecka
waŜną rolę odgrywają grupy rówieśnicze. Uczestnictwo w tych grupach, zaspokaja, wiele
psychicznych i społecznych potrzeb dziecka. Ale istnieją sytuacje, w których grupa
rówieśnicza moŜe przekształcić się w grupę przestępczą, bądź teŜ grupa przestępcza zacznie
wywierać negatywny wpływ na jednostkę dotąd niezdemoralizowaną. Atrakcyjność takiej
grupy polega m.in. na tym, Ŝe pozwala odbudować poczucie własnej wartości oraz poczucie
bezpieczeństwa zachwianego przez niepowodzenia szkolne i niewłaściwą atmosferę w domu
[17].
Środowisko kulturowe tworzy ogół wartości, dóbr materialnych i duchowych
udostępnionych i przekazywanych przez pokolenia starsze; ma charakter obiektywny. MoŜe
stać się subiektywne wychowawczo wtedy, gdy bodźce z tego środowiska zostaną przyjęte
przez człowieka i przeŜyte w indywidualnym procesie recepcji. ZaleŜy to od dostępności
treści kulturowych, od głębi indywidualnego procesu percepcji treści kultury.
Podsumowując: człowiek i środowisko stanowią jedność, dlatego teŜ tylko wzajemne
dopasowanie gwarantuje istnienie populacji ludzkich. NaleŜy więc pamiętać, Ŝe zmiany
środowiska zaburzają równowagę ekosystemu, którego częścią są ludzkie populacje
[40, s. 220]. Człowiek przystosowuje się do środowiska trzema metodami: przez biologiczne
zmiany czynności w następstwie tego budowy organizmu, przez społeczną organizację oraz
zachowania kulturowe. Biologiczne przystosowania stanowią o przeŜyciu w całym świecie
oŜywionym. Kultura jest rezultatem biologicznej ewolucji człowieka, jest sposobem
przystosowania do typu środowiska naturalnego na danym poziomie rozwoju technicznego
[41, s. 210–211].

9
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co rozumiemy pod pojęciem środowiska?
2. Jak dzielimy środowisko w zakresie czynników wpływających na człowieka?
3. Co to są czynniki teratogenne?
4. Na czym polega jedność organizmu człowieka i środowiska?
5. Jaki jest wpływ warunków środowiskowych na rozwój i zachowanie jednostki?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sporządź listę czynników środowiska naturalnego (biologicznego) wpływających
i oddziałujących na człowieka w ciągu Ŝycia oraz ustal ich hierarchię.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić czynniki środowiska naturalnego (biologicznego),
2) sporządzić listę czynników wpływających i oddziaływujących na człowieka w ciągu
Ŝycia,
3) ustalić hierarchię czynników oddziaływujących na człowieka,
4) zaprezentować pracę na forum grupy,
5) wziąć udział w dyskusji na temat wpływu środowiska na człowieka.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
−−−− przybory do pisania,
−−−− arkusz papieru formatu A4,
−−−− poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Dokończ lub uzupełnij poniŜsze zdania dotyczące wpływu środowiska na człowieka.
Środowisko to całokształt warunków...........................................................................................
Stosunki między organizmem, a środowiskiem są rozpatrywane na róŜnych poziomach:
....................................................................................................................................
Człowiek jako Ŝywy organizm stanowi jedność z przyrodą. Jego Ŝycie zaleŜy bowiem
od...................................................................................................................................................
Kultura jest rezultatem .................................................................., jest sposobem
przystosowania do typu środowiska naturalnego na danym poziomie rozwoju technicznego.
Do najsilniej oddziałujących na jednostkę elementów środowiska społecznego,
naleŜą............................................................................................................................................
Środowisko rodzinne jest ................................środowiskiem wychowawczym w Ŝyciu
człowieka
1) dokonać analizy dostępnej literatury dotyczącej wpływu środowiska na człowieka,
2) przeanalizować zdania do uzupełnienia lub dokończenia,

10
3) uzupełnić lub dokończyć zdania odpowiednimi wyraŜeniami,
4) zaprezentować wyniki na forum grupy,
5) wziąć udział w dyskusji na temat wpływu środowiska na człowieka.
−−−− literatura z rozdziału 6 dotycząca wpływu środowiska na człowieka.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić jakie elementy środowiska naturalnego wpływają na organizm
człowieka?
￻ ￻
2) określić jakie elementy środowiska społecznego i kulturowego wpływają
na organizm człowieka?
￻ ￻
3) określić czy czynniki środowiska mogą oddziaływać na człowieka
jednocześnie?
￻ ￻
4) wyjaśnić w jaki sposób środowisko człowieka ulega zmianom? ￻ ￻
5) określić skutki działania wszystkich czynników środowiska na człowieka? ￻ ￻

11
4.2. Rozwój organizmu człowieka – procesy fizjologiczne
Rozwój człowieka jest procesem biologicznym, w toku którego pod wpływem czynników
wewnętrznych (endogennych) i zewnętrznych (egzogennych) dokonują się zmiany
w strukturze i funkcjach jego organizmu. Procesy rozwojowe organizmu determinują
i regulują cztery grupy czynników:
1) czynniki endogenne, genetyczne – współdecydują o wszystkich strukturach i funkcjach
organizmu, jego płci, właściwościach fizycznych i psychicznych,
2) czynniki endogenne paragenetyczne, czyli stymulatory rozwoju- to grupa czynników
współdziałających, które względem organizmu płodu są zewnętrzne natomiast endogenne
względem organizmu matki,
3) czynniki egzogenne (modyfikatory) – to elementy środowiska otaczającego organizm,
których róŜnorodność polega na skali natęŜenia, a nieskończona zmienność na ilości
kombinacji między elementami współwystępującymi; dzielą się na:
- biogeograficzne – modyfikatory naturalne, w tym: zasoby mineralne, skład wody
i gleby oraz powietrza, klimat, ukształtowanie terenu, przyroda martwa i Ŝywa, klimat,
- społeczno-kulturowe – modyfikatory kulturowe, w tym: pochodzenie społeczne,
charakter i wielkość środowiska (miasto, miasteczko, wieś), poziom wykształcenia,
wysokość zarobków, tradycje.
4) tryb Ŝycia – to rozkład codziennych zajęć, obciąŜenie wysiłkiem fizycznym i umysłowym,
sen, relaks itp. [41, s. 53-63].
Fizjologia człowieka to nauka zajmująca się procesami Ŝyciowymi organizmu ludzkiego;
nauka o czynnościach i funkcjach organizmów Ŝywych, ich komórek, tkanek i narządów,
o prawach, które tymi funkcjami rządzą.
Układ nerwowy człowieka jest zbudowany z tkanki nerwowej, integruje działalność
organizmu, rejestruje bodźce, przetwarza zawarte w nich informacje oraz steruje
czynnościami organizmu: ruchem mięśni, wydzielaniem hormonów odpowiada takŜe za
procesy psychiczne takie jak myślenie i uczucia [33, s. 114]. Układ nerwowy jest złoŜony
z dwóch głównych części: ośrodkowego układu nerwowego (mózgowie i rdzeń kręgowy)
i obwodowego układu nerwowego jest to tzw. podział topograficzny; wyróŜniamy równieŜ
podział czynnościowy składający się z: układu nerwowego somatycznego (układ piramidowy,
układ pozapiramidowy) i autonomicznego układu nerwowego (część współczulna
(sympatyczny), część przywspółczulna) [4, s. 202].
Charakterystyka ośrodkowego układu nerwowego
Rdzeń kręgowy jest kolumną grubych nerwów, zbudowany jest z istoty białej (włókien
nerwowych) i istoty szarej (komórek). Od rdzenia odchodzi 31 par nerwów rdzeniowych, są
to nerwy czuciowo ruchowe. Rdzeń kręgowy kieruje ruchami mięśni szkieletowych kończyn
i tułowia [33, s. 123-124, 25, s. 472-476].
Mózg znajduje się w czaszce i składa się z dwu półkul oraz pnia. Mózg osłonięty jest
trzema oponami: twardą, miękką pajęczynówką i naczyniówką spełniającymi rolę ochronną
oraz odŜywczą. Z podstawy mózgu wychodzi 12 par nerwów czaszkowych. Półkule
mózgowe pokryte są pofałdowaną korą mózgową, składająca się z ponad 10 miliardów
komórek nerwowych. Dzieli się na korę starą (układ limbiczny), odpowiadającą za stany
emocjonalne i popędy oraz kontrolę podwzgórza i korę nową. W kaŜdej półkuli kora
mózgowa dzieli się na cztery płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy, potyliczny.
W przedniej części płata ciemieniowego znajdują się ośrodki czuciowe i dochodzą tu impulsy
z receptorów. W tylnej części płata czołowego znajdują się ośrodki ruchowe. Odpowiada za
bardzo precyzyjne ruchy. Prawa półkula mózgu kontroluje lewą stronę ciała, a lewa półkula

12
prawą stronę ciała. W płatach potylicznych zlokalizowane są ośrodki wzrokowe, które
interpretują obrazy. W płatach skroniowych umieszczone są ośrodki słuchowe. W lewej
półkuli na granicy płata ciemieniowego, czołowego i potylicznego jest nadrzędny ośrodek
mowy. MóŜdŜek umieszczony jest pod płatami potylicznymi mózgu, zawiaduje on statyką
ciała i koordynuje bodźce idące z róŜnych części układu nerwowego do mięśni [33, s. 127;
25, s.492-494].
Charakterystyka obwodowego układu nerwowego
Układ somatyczny zawiera neurony czuciowe (wstępujące) i ruchowe (zstępujące).
Przekazują one do mózgu informacje m.in. o tym co widzimy, słyszymy, odczuwamy.
Informacje te płyną do somatycznego układu nerwowego i pozwalają kontrolować ruchy ciała
niezbędne do zachowania równowagi.
Autonomiczny układ nerwowy (AUN) zarządza funkcjami gruczołów i mięśni narządów
wewnętrznych. Kontroluje takie czynności jak praca serca oddychanie, trawienie. AUN
składa się z dwóch podukładów współczulnego (sympatycznego) i przywspółczulnego
(parasympatycznego). Pierwszy z podukładów jest najbardziej aktywny w procesach
zuŜywania energetycznych zasobów organizmu np. ucieczka, drugi zaś w procesach
odnawiania zasobów energetycznych np. przez jedzenie. AUN wiąŜe się ze stanami
emocjonalnymi, jak lęk czy miłość [33, s. 129-131; 25, s. 525-532].
Podstawowym elementem układu nerwowego jest komórka nerwowa z odchodzącymi od
niej wypustkami, zwana neuronem. Składa się on z ciała komórkowego z jądrem oraz
odchodzących od ciała licznych wypustek, które tworzą rozgałęzienia zwane dendrytami.
Jedna z wypustek o wiele dłuŜsza od pozostałych, to neuryt lub akson. Jego długość moŜe
dochodzić do 1 m. Układ nerwowy zbudowany jest z ok. 25 miliardów neuronów. Neurony
kontaktują się ze sobą za pośrednictwem łącz, zwanych synapsami [29, s. 65]. Głównym
zadaniem neuronów jest przyjmowanie, przetwarzanie i przekazywanie informacji w postaci
bodźców elektrycznych lub chemicznych. KaŜda komórka nerwowa otrzymuje informację
przekazaną od innych neuronów, a takŜe od innych wyspecjalizowanych komórek-
receptorów narządów zmysłowych, bądź bezpośrednio ze środowiska zewnętrznego przez
dendryty. Informacje te przekazuje komórka dalej poprzez akson. Osłonka mielinowa aksonu
pełni tu rolę izolatora. Po obu jej stronach zgromadzone są ładunki elektryczne, po
wewnętrznej ładunki ujemne (aniony), po zewnętrznej – dodatnie (kationy) [12, s.194-178].
W wyniku przewodzenia impulsu elektrycznego wzdłuŜ neuronu dochodzi do
tzw. „wyładowania neuronu”. Niektóre neurony ulegają wyładowaniu w czasie krótszym niŜ
1/1000 sekundy. Podczas wyładowania następuje próba przekazania informacji innym
neuronom, mięśniom lub gruczołom. Komórka nerwowa w ciągu sekundy moŜe przesyłać
setki tego rodzaju informacji. KaŜde wyładowanie neuronu oznacza przekazywanie sygnału o
tej samej sile. Do wyładowania neuronu dochodzi częściej, gdy jest on pobudzany przez
większą liczbę innych neuronów. Silniejsze bodźce powodują częstsze (ale nie silniejsze)
wyładowania. Przez okres kilku tysięcznych sekundy po wyładowaniu neuron pozostaje
niewraŜliwy na bodźce, a jego ponowne wyładowanie jest niemoŜliwe. Jest to okres refrakcji,
"odpoczynku", w którym przechodzenie jonów sodu przez błonę komórkową jest niemoŜliwe.
[25, s. 461-470]
Układ krwionośny człowieka jest układem zamkniętym, co oznacza, Ŝe krew krąŜy
w systemie naczyń krwionośnych, a serce jest pompą, która wymusza nieustanny obieg krwi.
Układ ten wraz z układem limfatycznym tworzą układ krąŜenia. Składa się on z serca i
naczyń krwionośnych (tętnic, Ŝył i naczyń włosowatych oraz naczyń i węzłów chłonnych).
KrąŜenie krwi: krew wypływa z serca tętnicami, a wraca do serca Ŝyłami. Im dalej od
serca tym ciśnienie krwi jest mniejsze, a w Ŝyłach nawet bliskie zeru. Ciśnienie wytwarzane
przez pulsowanie serca nie wystarcza do przepchnięcia krwi przez cały krwiobieg z powrotem
do serca, zwłaszcza wtedy, gdy krew płynie w górę. W trakcie przemieszczania się krwi serce

13
wspomaga pulsowanie tętnic. Cofaniu się krwi zapobiegają natomiast znajdujące się w Ŝyłach
zastawki.
Serce to elastyczny worek mięśniowy umiejscowiony w klatce piersiowej, pomiędzy
płucami w przestrzeni zwanej śródpiersiem, połoŜonej poza mostkiem. Większa część serca
znajduje się w lewej połowie klatki piersiowej. Dzieli się ono na część lewą i prawą, z
których kaŜda składa się z przedsionka i komory, oddzielonych od siebie zastawkami
uniemoŜliwiającymi cofanie się krwi przy skurczu komór. Od komór odchodzą tętnice, do
przedsionków wpadają Ŝyły. Serce kurczy się około 70 razy na 1 min.
DuŜy krwiobieg: krew (bogata w tlen) wypływa z lewej komory serca przez zastawkę
aortalną do głównej tętnicy ciała, aorty, rozgałęzia się na tętnice mniejsze, dalej na tętniczki,
a następnie przechodzi przez sieć naczyń włosowatych we wszystkich narządach ciała.
Naczynia włosowate przechodzą w drobne Ŝyłki, które przechodzą w Ŝyły większe i Ŝyłę
główną górną i dolną. Krew powracająca Ŝyłami jest uboga w tlen i przechodzi do prawego
przedsionka serca, po czym przez zastawkę trójdzielną wpływa do prawej komory.
Mały krwiobieg: odtlenowana krew wypompowywana jest z prawej komory serca przez
zastawkę tętnicy płucnej (trójdzielną) do tętnicy o tej samej nazwie, która rozgałęzia się
w płucach na sieć naczyń włosowatych oplatających pęcherzyki płucne, tam dochodzi do
wymiany gazowej. Utlenowana krew powraca Ŝyłami płucnymi do lewego przedsionka serca,
a tam przez zastawkę dwudzielną krew wpływa do lewej komory serca.
Główne funkcje układu krąŜenia: transportująca (dostarcza komórkom tlen i pokarm oraz
hormony, zabiera z komórek substancje przemiany materii i dwutlenek węgla), ochronna
(wykrywa i walczy z ciałami obcymi, np: z grzybami, bakteriami, wirusami, pyłami),
termoregulacyjna (utrzymuje stałocieplność 36,6o
C). [12, s. 129-138; 25, s. 357-360; 401-
422.].
Układ oddechowy to zespół narządów umoŜliwiających organizmowi oddychanie.
Integralnym elementem układu jest narząd oddechowy. Układ ten składa się, z jamy nosowo
gardłowej, krtani, tchawicy i płuc. Zadaniem układu oddechowego jest dostarczenie
organizmowi tlenu oraz usuwanie szkodliwego dwutlenku węgla. Polega to na przenoszeniu
wymienionych gazów przez krew oraz tzw. oddychaniu wewnętrznym tj. procesie utleniania
komórkowego. Pobrany w czasie wdechu tlen dociera tylko do płuc, dalszy jego transport
odbywa się juŜ przez krew. Zawierająca oksyhemoglobinę krew tętnicza dociera do naczyń
włosowatych gdzie przekazuje tlen bezpośrednio komórkom. Stamtąd juŜ jako krew Ŝylna
wraca do płuc po nowy zapas tlenu. Proces wentylacji zapewniają ruchy oddechowe klatki
piersiowej.
Początkowym odcinkiem układu oddechowego jest jama nosowa uchodząca do gardła,
a następnie do krtani. Tchawica jest przedłuŜeniem krtani. Jest to sztywna rura zbudowana
z kilkunastu okrągłych chrząstek połączonych więzadłami. O tyłu chrząstki te połączone są
elastyczną błoną odpowiednio modelującą się w zaleŜności od przesuwających się w przełyku
kęsów pokarmu. Tchawica dzieli się na dwa oskrzela, które tworzą drzewo oskrzelowe.
Na końcu rozgałęzień osiągają wymiary mikroskopijnych rurek oblepionych kępkami
pęcherzyków płucnych umoŜliwiających wymianę gazową. Pojemność płuc dorosłej osoby
wynosi około 5-6 l. Układ oddechowy znajduje się w klatce piersiowej. Wymiana gazowa
pomiędzy organizmem a otoczeniem moŜe odbywać się tylko gdy: błona przepuszczalna dla
gazów jest wystarczająco wilgotna, jest odpowiednio wysoka pręŜność tlenu w otoczeniu
i odpowiednio wysoka pręŜność dwutlenku węgla w płynach ustrojowych
Funkcje układu oddechowego: pobranie tlenu z otoczenia, oczyszczenie, ogrzanie,
nawilŜanie wdychanego powietrza, transport powietrza do narządu oddechowego,
dostarczenie tlenu do tkanek oraz dwutlenku węgla z tkanek do narządu oddechowego,
wydalenie produktów końcowych z organizmu przez drogi oddechowe [12, s. 113-126; 25,
s. 251-289].

14
Układ dokrewny (wewnątrzwydzielniczy, endokrynologiczny). Odpowiedzialny jest za
utrzymanie homeostazy organizmu. NajwaŜniejszą częścią tego układu są gruczoły, które,
produkując odpowiednie hormony, zapobiegają zbyt duŜym wahaniom ustroju. Od hormonów
zaleŜy m.in. wzrost i rozwój narządów, rozrost całego ciała, rozwój cech płciowych,
dojrzewanie płciowe, równowaga przemiany materii, aktywność umysłowa i psychiczna.
Gruczoły wydzielania dokrewnego to: szyszynka, przysadka mózgowa, tarczyca,
przytarczyce, grasica, nadnercza, trzustka oraz gruczoły płciowe
Szyszynka – połoŜona jest w śródmózgowiu. Jej hormony w okresie dojrzewania
wpływają na rozwój gruczołów płciowych. Zaś zawarta w niej melatonina – wpływa na
ośrodki snu i czuwania. [25, s. 610-611]
Przysadka mózgowa – leŜy w podstawie mózgu. Wytwarzane przez nią hormony
decydują o wzroście ciała, przemianie tłuszczów i węglowodanów, czynności gruczołów
płciowych, tarczycy, nadnerczy i trzustki, pośrednio wpływa na wzrost kości długich,
wzmaga transport aminokwasów. Produkuje hormon wzrostu (nazywany z ang. Human,
Growth Hormone, GH, lub somatotropiną). Jego niedobór u dzieci powoduje karłowatość, zaś
zbyt duŜe wydzielanie GH powoduje u dzieci gigantyzm, a u dorosłych akromegalię.[25,
s.579-580]
Tarczyca – umiejscowiona jest na krtani i tchawicy. Hormon jej tyroksyna wpływa na
rozwój i wzrost organizmu, decyduje o przemianie materii oraz aktywności układu
nerwowego, ponadto pobudza syntezę białek oraz zmniejsza poziom cholesterolu we krwi.
Przytarczyce – połoŜone są na tylnej powierzchni tarczycy. Hormon ich paratyreoidyna
kontroluje gospodarkę wapniowo-fosforową.
Grasica – połoŜona za mostkiem, jej hormony (tyrozyna i tyreopoetyna) do okresu
dojrzewania wpływają na procesy kostnienia szkieletu oraz na czynności gruczołów
płciowych.
Nadnercza – są umiejscowione na nerkach. Ich rdzeń wydziela hormon (adrenalinę)
przyśpieszający i wzmacniający pracę serca oraz zwęŜający naczynia krwionośne. Kora
nadnerczy wydziela hormony regulujące gospodarkę wodną organizmu, ciepłotę ciała oraz
przemianę węglowodanów.
Trzustka – połoŜona poniŜej Ŝołądka wydziela insulinę zawiadującą przemianą cukru
w organizmie.
Gruczoły płciowe: jądra lub jajniki wydzielają hormony (testosteron, progesteron,
androsteron), decydujące o rozwoju narządów płciowych, czynnościach rozrodczych oraz
róŜnicach w budowie ciała pomiędzy kobietą i męŜczyzną [12, s. 221-240; 25, s. 586-608].
Układ pokarmowy składa się z przewodu pokarmowego, gruczołów trawiennych wątroby
i trzustki. Jego zadaniem jest pobieranie i przetwarzanie pokarmu, na proste przyswajalne
związki chemiczne, które po wchłonięciu przez ustrój stanowią źródło energii i zapewniają,
niezbędne składniki do budowy i regeneracji tkanek; wydalanie nieprzyswajalnych
i szkodliwych resztek pokarmowych. Rozkładanie i przetwarzanie składników nazywa się
trawieniem i jest moŜliwe dzięki obecności odpowiednich soków i enzymów trawiennych,
tj. śliny, soku Ŝołądkowego, Ŝółci, trypsyny oraz soków trawiennych jelita cienkiego.
Przewód pokarmowy składa się z jamy ustnej, gardła przełyku, Ŝołądka, jelita cienkiego i
grubego, kończy się on odbytem.
Jama ustna to początkowy odcinek przewodu pokarmowego. W niej następuje wstępna,
mechaniczna obróbka pokarmu i przygotowanie go do dalszego trawienia. Pokarm jest
rozdrabniany, miaŜdŜony i mieszany ze śliną, która zawiera enzym trawienny amylazę
ślinową. Dorosły człowiek ma 32 zęby, 16 w szczęce i 16 w Ŝuchwie: (4 siekacze, 2 kły,
4 zęby przedtrzonowe, 6 trzonowych). U dzieci występuje 20 zębów mlecznych (brak
trzonowych). W trakcie Ŝucia pokarmu jest on zwilŜany śliną, w której rozpuszczane są
cząsteczki pokarmu, na których obecność wyczulone są rozmieszczone na języku kubki

15
smakowe. Dzięki nim wyczuwamy: konsystencję, temperaturę, smak i to czy dany pokarm
nadaje się do spoŜycia. Po uformowaniu kęsa pokarmowego zostaje on przekazany do dalszej
części przewodu pokarmowego w akcie połykania.
Gardło – wspólny odcinek dróg oddechowych i pokarmowych, stanowiący przedłuŜenie
jamy ustnej i jamy nosowej, przechodzący dalej w przełyk i krtań.
Przełyk – łączy gardło z Ŝołądkiem, stanowi mięśniową rurę długości 30 cm. Czynność
przełyku polega na transporcie pokarmu z gardła do Ŝołądka.
śołądek to narząd przypominający kurczliwy worek, którego zasadniczą rolą jest
trawienie pokarmów, poprzez wymieszanie ich z sokiem Ŝołądkowym. Wielkość Ŝołądka jest
zmienna i zaleŜy od jego wypełnienia, napięcia jego ścian oraz pozycji ciała. Długość
Ŝołądka: 25-30 cm; szerokość Ŝołądka: 12-14 cm; pojemność: 1000-3000 ml.
Dalsze trawienie odbywa się w jelicie cienkim; ciągnie się ono od Ŝołądka aŜ do jelita
grubego. Zajmuje ono okolicę pępkową, podbrzuszną i obie okolice biodrowe a częściowo
i miednicę małą. Jego długość wynosi ok. 7 m, średnica 3-5 cm. Jelito cienkie dzielimy na
dwunastnicę, jelito czcze i kręte.
Jelito grube zaczyna się tzw. kątnicą, z którą łączy się cienki około 8 cm wyrostek
robaczkowy. Kątnica przechodzi w tzw. okręŜnicę zakończoną odbytem. Długość wszystkich
tych odcinków wynosi ok. 1,5 m.
Wątroba połoŜona pod prawym łukiem Ŝebrowym, jest duŜym narządem waŜącym około
1,5 kg. Zadaniem wątroby jest wydzielanie Ŝółci, wytwarzanie glikogenu i mocznika,
odtruwanie organizmu, rozkładanie zuŜytych krwinek czerwonych oraz magazynowanie
białek, tłuszczów i węglowodanów. Zbiornikiem Ŝółci jest pęcherzyk Ŝółciowy [12, s. 76-92;
25, s. 167-220].
Układ szkieletowy
Narząd ruchu odpowiada za utrzymanie postawy i wykonywanie ruchów. Dzielimy go na
dwie części układ szkieletowy (część bierna) składający się z kości i połączeń
międzykostnych, oraz układ złoŜony z mięsni i ich ścięgien. Dzięki tym układom moŜemy:
zmieniać połoŜenie całego ciała, ułoŜenie części ciała względem siebie, na przykład zgiąć
rękę lub nachylić głowę, utrzymać odpowiednią postawę ciała.
Szkielet, inaczej kościec lub układ kostny to wszystkie kości składające się na ciało
człowieka. U osoby dorosłej szkielet składa się z około 206 kości. Średnia waga szkieletu to
10 kg u kobiet i 12 kg u męŜczyzn. Szkielet zawiera około 1,5 kg szpiku kostnego
wytwarzającego czerwone krwinki erytrocyty. Podstawowym materiałem budulcowym
szkieletu człowieka jest tkanka kostna oraz w mniejszym stopniu chrzęstna. Ze względu na
budowę zewnętrzną kości podzielono na kilka grup:
– kości długie, np. kość udowa, ramienna,
– kości płaskie, np. kości czaszki, łopatka,
– kości krótkie, np. kości nadgarstka, stępu,
– kości róŜnokształtne np. kręgi.
Oś całego ciała stanowi kręgosłup składający się z 33 kręgów połączonych stawami
i krąŜkami międzykręgowymi. Jest on osadzony na kościach miednicy. U góry łączy się
z czaszką, w okolicy piersiowej wraz z 12 Ŝebrami i mostkiem tworzy klatkę piersiową.
Stawy to ruchome połączenia kości, np. staw barkowy kolanowy, łokciowy, biodrowy
[12, s. 19-35; 25, s. 50-103].
Układ mięśniowy – mięśnie stanowią przeciętnie 40% masy całego ciała. Występują
m.in. mięsnie szkieletowe, najprostsze mięśnie w ciele człowieka to mięśnie gładkie
odpowiedzialne za ruchy bezwiedne, takie jak rozszerzanie źrenic, skurcze jelit i Ŝołądka.
Mięśnie poprzecznie prąŜkowane umoŜliwiają poruszanie się. Grupa mięśni poprzecznie
prąŜkowanych powoduje rytmiczne ruchy serca pompującego krew.

16
Mięśnie moŜemy podzielić na kilka rodzajów:
1) w zaleŜności od połoŜenia: mięśnie: głowy i szyi, tułowia, kończyn, brzucha, klatki
piersiowej, grzbietu, szyi,
2) pod względem czynności: przywodziciele i odwodziciele – działają antagonistycznie -
podczas ruchu jeden kurczy się bardziej od drugiego. Dzięki temu ruch staje się bardziej
płynny,
3) pod względem budowy: płaskie, okręŜne np. wokół ust, oczu i odbytu, szerokie np.
mięśnie wyścielające ściany brzucha i klatki piersiowej, krótkie np. mięśnie wokół
kręgosłupa, długie np. mięśnie kończyn.
4) pod względem przyczepu: dwugłowe, trójgłowe, czworogłowe [12, s. 53-66; 25, s. 103-150].
Układ moczowo-płciowy składa się z dwóch części: układu moczowego i układu
płciowego. Układ moczowy przebiega wewnątrzotrzewnowo i składa się z nerek, miedniczek
nerkowych, moczowodów, pęcherza moczowego i cewki moczowej. Jego zadaniem jest
usuwanie z organizmu bezuŜytecznych i szkodliwych produktów przemiany materii oraz
utrzymywanie prawidłowego składu chemicznego płynów tkankowych.
Nerki połoŜone są symetrycznie w jamie brzusznej po obu stronach kręgosłupa
lędźwiowego. Głównym zadaniem nerek jest oczyszczanie krwi ze wszystkich substancji
chemicznych. Miedniczki i moczowody odprowadzają mocz do pęcherza moczowego.
Pęcherz moczowy – to umięśniony zbiornik moczu, umiejscowiony w miednicy.
Cewka moczowa – stanowi zakończenie układu moczowego. U kobiet jej długość to 4
cm, u męŜczyzn jest znacznie dłuŜsza. Ilość wydalanego moczu zaleŜy od intensywności
pracy organizmu i ilości wypijanych płynów. Przeciętnie to 1,5-2 l dziennie.
Układ płciowy – dzieli się na narządy płciowe wewnętrzne i zewnętrzne. Jego funkcją
jest zachowanie gatunku.
Układ płciowy męski składa się z jader, najądrzy, nasieniowodów, pęcherzyków
nasiennych, gruczołu krokowego, prącia i moszny. Jądra wytwarzają plemniki oraz hormon
męski – testosteron. Nasieniowody są przewodami długości około 50 cm. Pojedynczy
nasieniowód biegnie od najądrza do połączenia z przewodem wydalającym pęcherzyka
nasiennego. Od tego miejsca bierze początek przewód wytryskowy, który przechodzi przez
gruczoł krokowy i uchodzi do cewki moczowej. Pęcherzyki nasienne stanowią gruczoły
wydzielające gesty płyn, którego składniki pobudzają ruchy plemników.
Gruczoł krokowy wytwarza podczas aktu płciowego wydzielinę podtrzymującą
ruchliwość plemników. Prącie jest końcowym narządem wydalania moczu oraz narządem
spółkowania. Moszna stanowi ochronę jader.
Układ płciowy Ŝeński – składa się z jajników, jajowodów, macicy, pochwy i sromu.
Jajniki wytwarzają komórki płciowe i Ŝeńskie hormony płciowe. Dojrzewanie i wydalanie
z jajników jajeczka to owulacja. Jajowody są przewodami, przez które jajeczko przesuwa się
z jajników do jamy macicy. Pochwa łączy jamę macicy ze sromem. [12, s. 154-170; 25, s.
315-345].
1. Z jakich części składa się układ nerwowy?
2. Jak jest zbudowana komórka nerwowa?
3. Jak moŜna scharakteryzować duŜy i mały krwiobieg?
4. Czym jest układ hormonalny?
5. Jakie zadania spełnia układ pokarmowy człowieka?
6. Jakie są zadania nerek?
7. Jak moŜna scharakteryzować układ płciowy?

17
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ mechanizm przekazywania informacji przez neurony.
1) dokonać analizy schematu budowy neuronu,
2) zapoznać się z informacjami dotyczącymi przekazywania informacji przez neurony,
3) określić mechanizm przekazywania informacji przez neurony,
4) zapisać wniosku,
5) wziąć udział w dyskusji.
− arkusz papieru A4,
− przybory do pisania,
− schemat budowy neuronu,
− poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Podpisz poszczególne narządy na poniŜszym rysunku.
Rys. do ćwiczenia 2 [6, s. 28.]
1) dokonać analizy układu przedstawionego na rysunku,
2) rozpoznać narządy,
3) podpisać poszczególne narządy na rysunku,
4) zaprezentować wyniki pracy.
− kserokopia rysunku,
− przybory do pisania

18
Ćwiczenie 3
Określ funkcje gruczołów dokrewnych, a następnie uzupełnij tabelę.
Gruczoł Funkcja
1) dokonać analizy materiału nauczania dotyczącego funkcji gruczołów dokrewnych,
2) przygotować tabelę według podanego wzoru,
3) uzupełnić tabelę,
4) dokonać analizy wyników ćwiczenia,
5) zapisać wnioski,
6) zaprezentować pracę,
− linijka, ołówek, gumka,
− wzór tabeli do uzupełnienia,
Ćwiczenie 4
Scharakteryzuj trzy dowolne układy (z pominięciem układu dokrewnego) i uzupełnij
tabelę.
Układ Budowa Funkcje, zadania PołoŜenie
1) przeanalizować fragment materiału nauczania dotyczący budowy, połoŜenia i funkcji
układów,
3) zaprezentować wyniki.
− linijka, ołówek, gumka,
− wzór tabeli,

19
1) określić funkcje układu oddechowego? □ □
2) wymienić gruczoły wydzielania dokrewnego? □ □
3) wymienić poszczególne elementy układu pokarmowego? □ □
4) określić funkcje układu szkieletowego? □ □
5) wymienić rodzaje mięśni? □ □
6) scharakteryzować elementy budowy układu moczowo-płciowego? □ □

20
4.3. Okresy rozwoju psychofizycznego człowieka
WyróŜnianie poszczególnych etapów rozwoju człowieka ma charakter umowny
i spowodowany jest względami praktycznymi bądź dydaktycznymi. Powszechnie wśród
lekarzy przyjęto następujący podział:
1. Okres prenatalny – od poczęcia czyli zapłodnienia do porodu.
2. Okres postnatalny:
−−−− okres noworodkowy (od porodu do 28 dnia Ŝycia),
−−−− okres niemowlęcy (od 1 do 12 miesiąca Ŝycia),
−−−− okres wczesnego dzieciństwa (poniemowlęcy) (od 1 do 3 r.Ŝ.),
−−−− okres przedszkolny (od 3 do 6-7 r. Ŝ.),
−−−− okres szkolny (od 6-7 do 17 r. Ŝ.),
−−−− okres dojrzewania,
−−−− okres dorosłości i dojrzałości (od 18 do 59 r. Ŝ.),
−−−− starość (od 60 r. Ŝ.),) [23, s. 6-25].
Okres prenatalny trwa od momentu zapłodnienia do chwili urodzenia dziecka, pokrywa
się w czasie z długością ciąŜy – 40 tygodni (280 dni). WyróŜnia się w nim 3 fazy:
−−−− fazę jaja płodowego (0-2 tygodni),
−−−− fazę zarodka (3-8 tygodni), tj. do zakończenia organogenezy, czyli tworzenia się
narządów,
−−−− fazę płodu (od 9 tygodnia do chwili urodzenia się dziecka).
Początkiem rozwoju prenatalnego jest moment połączenia plemnika z komórką jajową
i utworzenia w wyniku tego zygoty, która z chromosomami (23 od matki i 23 od ojca) dzieli
się i przesuwa się wzdłuŜ jajowodu ku macicy, a tam zagnieŜdŜa w jej ściance. W tym
miejscu kończy się faza jajowa. Po przymocowaniu jaja do ściany macicy formuje się
owodnia, zabezpieczająca zarodek przed mechanicznymi uszkodzeniami. Przez nią prowadzi
pępowina, która łączy zarodek z zewnętrzną błoną płodową - kosmówką, która zrasta się
z kosmkami błony śluzowej macicy, formując w ten sposób łoŜysko, przez które substancje
odŜywcze przenikają z krwi matki do krwioobiegu płodu. Zarodek charakteryzuje się duŜą
wraŜliwością na wpływ czynników zewnętrznych. Wtedy następuje formowanie się
większości wad rozwojowych. W fazie zarodkowej: ma miejsce niezmiernie szybki rozwój,
m.in. tworzenie się układów i narządów, w których potem następują jedynie zmiany
wielkości; tworzą się warstwy zarodkowe – materiał, z którego formują się wszystkie narządy
i tkanki – ektoderma (naskórek, włosy, paznokcie, tkanka nerwowa), mezoderma (skóra,
mięśnie, narządy, układ krąŜenia i wydalania) i endoderma (tchawica, grasica, trąbka
Eustachiusza); rozwijają się równieŜ oczy, uszy, usta, nos, głowa, kończyny; budowa serca
jest juŜ wyraźna, w końcu trzeciego tygodnia przejawiają się juŜ skurcze mięśni. Pod koniec
fazy płodowej waga dziecka waha się od 2,9 do 3,5 kg, a długość od 49 do 54 cm. Rozwijają
się narządy wewnętrzne do postaci umoŜliwiającej Ŝycie poza organizmem matki. W trzecim
miesiącu istnieje system nerwowy, obserwuje się juŜ ruchy dziecka, wyraźna jest praca nerek
i serca płodu. W okresie płodowym formuje się juŜ czucie skórne, odczuwanie bodźców
termicznych, smaku, węchu, słuchu, ukształtowany zostaje narząd równowagi [3, s. 52-54].
Okres noworodkowy to pierwszy miesiąc po narodzinach, traktuje się go jako okres
przystosowawczy do Ŝycia dziecka w nowym otoczeniu. Dziecko rodzi się z krzykiem, po
którym powietrze po raz pierwszy wchodzi do płuc i wypełnia sklejone pęcherzyki płucne.
Odtąd zapotrzebowanie organizmu w tlen odbywa się poprzez drogi oddechowe. Około 75%
noworodków zaczyna oddychać w pierwszej minucie Ŝycia. Noworodek przejawia ogólną

21
aktywność ruchową. Ruchy są chaotyczne, nieskoordynowane i występują spontanicznie
w reakcji na bodźce zewnętrzne [30, s. 55-57].
Okres niemowlęcy – niemowlę ma charakterystyczny wygląd: stosunkowo duŜą głowę
i tułów a krótką szyję, jest bardzo wraŜliwe na wpływy zewnętrzne; osiąga spionizowaną
postawę ciała, co pozwala mu opanować lokomocję. W pierwszym okresie niemowlęta
poruszają się „na czworakach”, raczkując. Pod koniec 1 r.Ŝ. zazwyczaj dziecko juŜ staje
i niezbyt pewnie chodzi, uczy się poznawać otoczenie – wykształca w sobie zdolność
emocjonalnego reagowania na osoby bliskie, przede wszystkim na matkę. Wówczas kształtują
się zasadnicze elementy rozwoju uczuciowego, ponadto dziecko rozumie, co do niego się
mówi, a po intonacji głosu i wyrazie twarzy rozmówcy, uczy się poznawać zabarwienie
uczuciowe ludzkiej mowy [03, s. 57-67; 44, s. 285-338].
W wieku poniemowlęcym tempo rozwoju somatycznego jest znacznie wolniejsze,
mniejsze jest zapotrzebowanie na pokarmy, znika podskórna tkanka tłuszczowa, dziecko staje
się znacznie szczuplejsze, ale za to sprawniejsze. Doskonali ono swoją motorykę i mowę
(mowa jest prawie swobodna), staje się bardziej niezaleŜne, samodzielne, poznaje otoczenie.
Charakterystyczną cechą dziecka w tym okresie jest ogromne zapotrzebowanie na ruch.
W tym okresie dziecko powinno juŜ opanować świadome oddawanie moczu i kału. Uzębienie
mleczne ustala się w pełnym zakresie (20 zębów) [30, s. 69-84; 44, s. 343-404].
Okres przedszkolny (3-7 r.Ŝ.), cechuje dalsza stopniowa zmiana sylwetki dziecka, która
pod koniec szóstego roku Ŝycia nabiera cech typowych dla danej płci: u chłopców ulega
rozrostowi pas barkowy, u dziewcząt pas biodrowy, wzrasta takŜe siła mięśniowa i sprawność
motoryczna. Rozwijają się i usprawniają narządy wewnętrzne, których czynności bardziej
zbliŜają się do funkcji organizmu dojrzałego. Pod koniec wieku przedszkolnego rozpoczyna
się zmiana uzębienia mlecznego na stałe. Prawidłowo rozwijające się dziecko we wczesnym
wieku przedszkolnym powinno posiadać zdolność koordynacji ruchów, oraz ustaloną prawo –
lub lewostronną lateralizację (przewaga czynności jednej połowy ciała nad drugą [28, s. 148].
W sferze psychiki zwiększa się aktywność intelektualna, dociekliwość, następuje rozkwit
wyobraźni i zdolności fantazjowania. WydłuŜa się moŜliwość skupiania uwagi. śycie
emocjonalne charakteryzuje się Ŝywą dynamiką, impulsywnością i chwiejnością równowagi.
W ostatniej fazie okresu przedszkolnego zwiększają się przejawy woli i moŜliwości
opanowania reakcji impulsywnych, umiejętności współdziałania w zabawie z rówieśnikami
i podporządkowania się wymaganiom Ŝycia zbiorowego, oraz przestrzeganie norm moralno –
społecznych. [44, s. 416-500]
Okres szkolny (6-7 r.Ŝ. do 18 r.Ŝ), tu róŜnice rozwoju somatycznego, psychicznego
i społecznego u dzieci końcowych roczników tego okresu są bardzo znaczne. WaŜną cechą
tego okresu jest rozwój uzębienia stałego. W wieku szkolnym zauwaŜalny jest intensywny
rozwój psychoruchowy. W tym okresie dziecko osiąga tak zwaną „dojrzałość szkolną”; czyli
taki stopień rozwoju umysłowego, emocjonalnego i fizycznego jaki umoŜliwia mu udział
w Ŝyciu szkolnym i opanowanie treści programowych klasy I [28, s. 55]. Na przeobraŜenia
w osobowości, zwłaszcza w sferze intelektualnej, główny wpływ ma zamiana zabawy
w naukę szkolną. Okres ten charakteryzuje rozwój uczuć wyŜszych i intelektualizacja emocji.
PrzeobraŜenia w rozwoju mowy, zwiększają jej funkcję symboliczną i związek z myśleniem,
które stopniowo przechodzi od konkretno-wyobraŜeniowego do słowno-logicznego.
Doskonali się spostrzegawczość. Treść zabaw intelektualizuje się. Występują róŜnice
zainteresowań w zaleŜności do płci: u chłopców zainteresowanie techniką (np. samochody,
Internet), zaś u dziewczynek modą, lalkami, itp. Umiejętność panowania nad własnym
zachowaniem, powstrzymywanie się od działania pod wpływem emocji, tendencje do
chwalenia się, duŜe poczucie sprawiedliwości, świadomości moralnej i skali stosowanych
ocen. Zwiększa się aktywność i samodzielność myślenia, pojawia się porównywanie,

22
abstrahowanie, uogólnienie. Odczuwana jest potrzeba obcowania z rodzicami, ale ich
autorytet stopniowo się zmniejsza. Zaczynają dominować wzory rówieśników [30, s. 86-142]
Okres dojrzewania płciowego – jego pierwszą cechą jest indywidualny przebieg, zarówno
w sensie czasu występowania jak i nasilenia róŜnych objawów. Wiek metrykalny przestaje
mieć tu znaczenie; trudno jest „na oko” ocenić wiek dziecka; dziewczynka 15-letnia moŜe być
kobietą dojrzałą somatycznie, a więc juŜ nie rośnie i od dawna miesiączkuje, ale moŜe być
takŜe jeszcze dzieckiem, które dopiero zaczyna dojrzewać. W okresie tym cięŜar ciała
zwiększa się wolniej. Proporcje ciała ulegają zmianie. Mija dziecięcość rysów twarzy, która
po okresie dojrzewania osiąga juŜ dorosły wyraz. U chłopców występuje rozrost krtani,
zmiana tonacji głosu (mutacja). Zaczyna się silny rozwój pasa barkowego. Na ciele pojawia
się stopniowo owłosienie. U dziewcząt rozwija się etapami pierś kobieca. Około trzynastego
roku Ŝycia występuje pierwsza miesiączka (wahania w czasie od 9 do 16 roku Ŝycia).
Charakterystyczną cechą okresu dorastania jest intensywny rozwój intelektualny. Kształtuje
się myślenie abstrakcyjne, formalne, logiczne, hipotetyczno-dedukcyjne, krystalizuje się
obraz samego siebie oraz poczucie własnej odrębności. Typowymi zachowaniami młodzieŜy
w okresie dorastania są: nasilenie krytycyzmu w stosunku do wszystkiego, a zwłaszcza do
rodziców i dorosłych, odczuwanie potrzeby uwolnienia się spod ich opieki, przekora,
krnąbrność i nieposłuszeństwo. Narastające konflikty z rodzicami, kryzys ich autorytetu
i osłabienie więzi emocjonalnych, podatność na wpływy grupy rówieśniczej, zawieranie
przyjaźni indywidualnych oraz w ramach „paczek” rówieśników. Szukanie kontaktów
heteroseksualnych, tworzenie się „par”. Tendencje do naśladowania zewnętrznych form
„dorosłości”, np. w postaci palenia papierosów. Dominacja na zmianę trzech rodzajów
przeŜyć: stanów obronnych (lęk, niepokój, smutek, nieśmiałość), stanów agresywnych
(gniewu, zazdrości, nienawiści, wrogości) oraz uczuć pozytywnych (czyli radości,
wzruszenia, miłości, podniecenia). W końcowym stadium tego okresu wykształcają się
uczucia wyŜsze – społeczne, moralne, etyczne – predysponujące do angaŜowania się
w programy społeczne, polityczne, religijne, itp. [44, s. 665-775].
Okres dorosłości i dojrzałości to okres stabilizacji, osiągnięcia harmonii. Nie oznacza to
jednak zakończenia rozwoju fizycznego i psychicznego; zwiększa się cięŜar ciała, natomiast
w nieznacznym stopniu wzrost, mózg ulega nadal zmianom, stąd dalszy rozwój i bogacenie
się Ŝycia psychicznego. Dla dorosłych charakterystyczny jest teŜ poziom moralności
konwencjonalnej (perspektywa członka określonej społeczności) i pokonwencjonalnej
(przyjęcie jednostkowego punktu widzenia świata). Na okres ten składają się ponadto
następujące elementy: intymność, budowanie związków, małŜeństwo, budowanie Ŝycia
rodzinnego, wychowanie dzieci, prowadzenie domu, praca zawodowa. Jest to okres
względnej stabilizacji i pełni Ŝycia, 40 r. Ŝ. to tzw. środek Ŝycia. Po jego przekroczeniu
w zaleŜności od uprzednich doświadczeń następuje okres bardziej twórczego Ŝycia lub jego
zawęŜenia. Sytuacją mogącą wpływa na rozwój człowieka jest teŜ tzw. „faza pustego
gniazda”, zwana teŜ „syndromem opuszczonego gniazda” czyli Ŝycie po usamodzielnieniu się
dzieci. Dawniej pojęcie to stosowano głównie do kobiet i ich poczucia straty po
usamodzielnieniu się najmłodszego dziecka. Obecnie wiadomo, Ŝe syndrom ten nie musi
wystąpić, jeśli występuje to takŜe u ojców. Jednym z problemów w małŜeństwie jest
pogodzenie się z odejściem dziecka po wielu latach współzaleŜności, zmiana przyzwyczajeń,
czasem stylu Ŝycia, zagospodarowanie czasu wcześniej przeznaczanego dla dzieci, zwłaszcza
jeśli dzieci mieszkają daleko, brak jest wnuków lub rzadki kontakt z nimi. Zdarzają się
wówczas nieporozumienia między małŜonkami, rozstania, kobiety słabsze emocjonalnie
popadają w depresję. Wiele matek wspomina jednak teŜ o korzyściach płynących z tej
sytuacji jak np. wzrost satysfakcji z małŜeństwa, pewności siebie, większa łagodność,
poczucie stabilizacji. U kobiet w średnim wieku rośnie asertywność, a słabnie uległość,
wzrasta chęć większego udziału w Ŝyciu zawodowym i społecznym. Po opuszczeniu domu

23
przez dziecko występują takŜe przypadki odwrócenia się ról u małŜonków, zwykle
męŜczyzna był aktywniejszy poza domem, a kobiety bardziej zaleŜne uczuciowo, w okresie
porodzicielskim róŜnice te mogą słabnąć, a nawet ulec odwróceniu [29, s. 195-196]. Trudne
chwile związane z odejściem dzieci z domu mogą stać się szansą do pełniejszego rozwoju
emocjonalnego zarówno dzieci, jak i rodziców. Aby tak się stało konieczne jest jednak, Ŝeby
rodzice nie patrzyli na siebie jednowymiarowo, Ŝeby nie ograniczali się tylko do roli rodzica,
ale umieli znajdować satysfakcję równieŜ w Ŝyciu zawodowym, w relacji z męŜem lub Ŝoną,
przyjaciółmi i innymi członkami rodziny.
Starość – początek tego okresu wiąŜe się zwykle z momentem przejścia na emeryturę.
Tempo starzenia się jest inne dla kaŜdego człowieka. W tym okresie rozpoczyna się
i postępuje stopniowa degradacja tkanek i narządów, co ogranicza wydolność organizmu;
następuje ograniczenie moŜliwości intelektualnych i psychicznych, a przebyte choroby
przyspieszają, procesy degradacyjne w organizmie. Procesy te często są wybiórcze i dotyczą
jedynie niektórych waŜnych Ŝyciowo narządów, przy zachowaniu doskonałej wydolności
innych. Proces obumierania komórek mózgowych ma niejednakowe tempo u róŜnych ludzi,
to teŜ u osób starszych w tym samym wieku kora mózgowa moŜe mieć bardzo róŜna
wydolność funkcjonalną. U ludzi starszych wydłuŜa się tzw. czas reakcji. Działania stają się
mniej sprawne do czego przyczynia się równieŜ zmniejszona wydajność fizyczna. Zdolność
uczenia się oraz zdolność zapamiętywania jest na ogół obniŜona - jednak w róŜnym stopniu
u róŜnych ludzi. Olbrzymią rolę odgrywa doświadczenie, wykształcenie, stopień ogólnej
inteligencji. Trzeba tu podkreślić, Ŝe np. intelektualiści, naukowcy, często do późnego wieku
zachowują pełną sprawność umysłową nie wykazując starczego spowolnienia funkcji
umysłowych. Ludzie starsi, przygnębieni swym wiekiem kalendarzowym często popadają
w apatię i pesymizm, wycofują się z działalności i z niechęcią odrzucają wszelkie sugestie
jakichkolwiek ćwiczeń fizycznych czy umysłowych i dąŜeń do rewitalizacji. Zasadnicza
postawa Ŝyciowa jest wynikiem wielu okoliczności – dyspozycji wrodzonych, charakteru,
warunków zewnętrznych, stanu zdrowia, wtedy wytworzyć się moŜe postawa zgorzkniałego
pesymizmu lub przeciwnie, pogodnego optymizmu i zadowolenia z Ŝycia. W wieku starszym
postawa Ŝyciowa „usztywnia się”. Cechy charakteru i jego wady zaostrzają się, stają się
bardziej raŜące. Niekiedy jednak zjawiają się cechy wręcz przeciwne poprzednim
dyspozycjom. Człowiek za młodu oszczędny, na starość staje się przesadnie skąpy, czasem
odwrotnie, moŜe stać się rozrzutny. Tego rodzaju zmiany charakteru czy usposobienia
związane są z rozwojem otępienia, braku krytycyzmu, urojeniami. [29, s. 317-331].
Amerykańska autorka S. Reichard wyróŜnia pięć najczęściej spotykanych
psychologicznych postaw u ludzi starszych:
a) postawa konstruktywna dotyczy człowieka, który przez całe Ŝycie był pogodny,
zadowolony i wesoły i na starość te cechy zachowuje. Jest pozytywnie nastawiony do
Ŝycia, z którego się cieszy, godzi się równieŜ ze śmiercią, która go nie przeraŜa, jest
aktywny, stara się pomagać innym. Z emerytury stara się korzystać szukając rozrywek
i kontaktu z ludźmi,
b) postawa zaleŜna występuje u ludzi, którzy przez całe Ŝycie byli nieufni, słabi, ulegli
i bierni. Starzejąc się poszukują pomocy, oparcia i akceptacji, a nie otrzymując tego, czują
się nieszczęśliwi i pokrzywdzeni,
c) postawa obronna to typ emerytów „opancerzonych”. Nie chcą oni zbliŜenia ani pomocy
od innych, trzymają się sztywno, z daleka nie ujawniając swych uczuć. Starości
nienawidzą i nie chcą rezygnować z pracy i aktywności,
d) postawa wrogości do świata to typ osób starszych, oskarŜający otoczenie i społeczeństwo,
które ponosi winę za wszystkie ich poraŜki i niepowodzenia. Są podejrzliwi, agresywni,
nie ufają nikomu i nie chcą być zaleŜni, a mając wstręt do starości i zaleŜności kurczowo
trzymają się pracy,

24
e) postawa wrogości do siebie – ludzie bierni, bez zainteresowań i bez inicjatywy, skłonni do
depresji. Czują się samotni i niepotrzebni, Ŝycie swoje uwaŜają za nieudane, a o śmierci
myślą jako o wybawieniu z nieszczęśliwego Ŝycia [3].
Negatywne uczucia i nastawienia mogą łatwo się wytwarzać w starości nie tylko z
powodu utraty zdrowia czy urody. W tym okresie dawne ustalone formy Ŝycia stopniowo
rozpadają się na skutek wydarzeń takich, jak utrata współmałŜonka, rodzeństwa czy
przyjaciół, przejście na rentę, czy rozstanie się z dziećmi – te wszystkie nieraz cięŜkie stresy
psychiczne trzeba wytrzymać i układać Ŝycie na nowo w okresie, gdy sił juŜ coraz mniej. Ta
pewność, Ŝe Ŝycie potrwa juŜ niedługo, w swoisty sposób wpływa na psychikę starego
człowieka. Zjawia się poczucie znikomości spraw tego świata, powstają pytania o sens i cel
Ŝycia. Wzrasta zainteresowanie kwestiami religijnymi i filozoficznymi. Do uspokojenia i
uciszenia skutecznie przyczynia się z biegiem lat narastające osłabienie fizyczne oraz
zmniejszenie wydzielania hormonów, zwłaszcza płciowych.
1. Jakie są stadia rozwoju prenatalnego?
2. W jaki sposób moŜesz we własnym Ŝyciu spoŜytkować wiedzę dotyczącą poszczególnych
okresów Ŝycia człowieka?
3. Kiedy następuje intensywny rozwój psychoruchowy dziecka?
4. Jakie najwaŜniejsze wydarzenia występują w okresie dojrzewania płciowego?
5. Jakie są typowe zachowania młodzieŜy w okresie dorastania?
6. Jakie znasz pięć najczęściej spotykanych psychologicznych postaw u ludzi starszych
wyróŜnianych przez S. Reichard?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ czas trwania i cechy charakterystyczne okresów Ŝycia człowieka. Uzupełnij
tabelę.
Okres Ŝycia Czas trwania Cechy charakterystyczne
1) dokonać analizy materiału nauczania dotyczącego okresów Ŝycia człowieka,
2) przygotować tabelę według podanego wzoru,
4) dokonać analizy wyników ćwiczenia,
6) zaprezentować pracę.
−−−− arkusz papieru A4,
−−−− linijka, ołówek, gumka,
−−−− wzór tabeli do uzupełnienia.

25
Ćwiczenie 2
Określ znaczenie i konsekwencje uczęszczania dziecka do przedszkola.
1) określić jakie znaczenie moŜe mieć fakt uczęszczania dziecka do przedszkola,
2) określić konsekwencje uczęszczania dziecka do przedszkola,
4) przedyskutować wnioski w grupie.
−−−− miesięcznik „Wychowanie w Przedszkolu”,
−−−− poradnik dla ucznia,
−−−− przybory do pisania.
Ćwiczenie 3
Scharakteryzuj zachowanie starszych osób (dziadków, sąsiadów). Porównaj ich
zachowanie z opisem w materiale nauczania, określ podobieństwa i róŜnice.
1) przeanalizować fragment materiału nauczania dotyczący osób starszych,
2) scharakteryzować zachowanie osób starszych,
3) określić podobieństwa i róŜnice zachowań z innymi osobami,
5) zaprezentować wyniki.
1) wymienić kolejno etapy rozwoju człowieka? □ □
2) określić 3 fazy okresu prenatalnego? □ □
3) scharakteryzować okres niemowlęcy? □ □
4) określić główną cechę okresu poniemowlęcego? □ □
5) dokonać podziału okres dzieciństwa? □ □
6) scharakteryzować typowe zachowania w okresie dojrzewania? □ □
7) wyjaśnić na czym polega syndrom tzw. pustego gniazda □ □
8) określić typowe cechy okresu starości? □ □

26
4.4. Podział i charakterystyka procesów psychicznych; procesy
poznawcze, emocjonalne, motywacyjne
4.4.1.Materiała nauczania
Proces psychiczny to sekwencja zmian zachodzących w przebiegu aktywności
psychicznej człowieka, np. proces spostrzegania, myślenia, decydowania. Podmiot będąc
aktywnym moŜe zdawać sobie sprawę z zachodzenia procesu, np. w spostrzeganiu moŜe mieć
świadomość zachodzących zmian, zmieniania się treści poznawczych, podobnie w myśleniu
i decydowaniu [36, s. 211]. Nie kaŜdy proces psychiczny musi być uświadomiony. Procesy
psychiczne dzielimy na: poznawcze, emocjonalno-pobudzeniowe, wykonawcze.
WraŜenia zmysłowe to elementarne składniki procesu poznawczego; powstają wskutek
działania bodźców na poszczególne narządy zmysłów, są odzwierciedleniem izolowanych
cech przedmiotów np. barwy, dźwięku, zapachu. Mechanizm ten przebiega w sposób
podświadomy. WraŜenia dzieli się w zaleŜności od receptorów, które odbierają bodźce na:
wzrokowe, dotykowe, słuchowe, węchowe, smakowe, ciepła i zimna, organiczne, równowagi,
stawowo-mięśniowe [29, s. 96-104].
Spostrzeganie to proces przetwarzania sensorycznego prostych cech bodźców na
poziomie doświadczania i rozpoznawania konkretnych złoŜonych przedmiotów
w otaczającym środowisku [35, s. 54]. Proces spostrzegania jest złoŜony, aktywny, cykliczny,
ma charakter decyzyjny oraz w duŜej mierze nieświadomy. WaŜną rolę w działaniu człowieka
odgrywa stałość spostrzeŜeń. Polega to na tym, Ŝe mimo zmiany warunków spostrzegania
spostrzegamy jako stałe pewne cechy przedmiotu jak np. barwa, kształt czy wielkość.
SpostrzeŜenia nie zawsze są prawidłowe czasem zdarzają się złudzenia lub halucynacje.
Spostrzeganie jest czynnością zorganizowaną [29, s. 111].
Podział spostrzeŜeń
1. Ze względu na rodzaje narządów zmysłowych: wzrokowe, słuchowe, dotykowe,
wielozmysłowe.
2. Ze względu na rodzaj zjawisk rzeczywistości odzwierciedlanych w spostrzeŜeniu:
spostrzeganie przedmiotów, przestrzeni i stosunków przestrzennych między rzeczami,
czasu, ruchów istot i przedmiotów.
3. Ze względu na poziom organizacji spostrzegania: spostrzeŜenia figuralne i przedmiotowe.
Proces spostrzegania moŜe być: dowolny i mimowolny – do narządów zmysłowych
docierają bodźce z otoczenia bez udziału naszej woli. Gdy spostrzeganie dowolne staje się
samoistną czynnością poznawczą, nazywa się je obserwacją. Obserwowanie kształtuje
spostrzegawczość – zdolność do wyróŜniania w spostrzeganym przedmiocie lub zjawisku
cech drobnych, trudno zauwaŜalnych [29, s. 117-118].
Uwaga to skierowanie świadomości na jakiś przedmiot lub zjawisko świata
zewnętrznego i wewnętrznego.
Funkcje uwagi:
−−−− selektywność (jeŜeli człowiek zwraca ją na jeden przedmiot lub zjawisko to tym samym
odwraca uwagę od innych),
−−−− ukierunkowanie na określony cel i zadanie.
Rodzaje uwagi:
−−−− reaktywna – odgrywa waŜną rolę regulacyjną w zachowaniu reaktywnym, w skład
którego wchodzą nawyki i odruchy,
−−−− kognitywna – wiąŜe się z zachowaniem celowym, skierowanym na wykonanie
określonego zadania,

27
−−−− mimowolna – zostaje wywołana przez pewne właściwości bodźców i sytuacji bez
wysiłku ze strony jednostki,
−−−− dowolna – wymaga świadomego zamiaru i wysiłku woli,
−−−− wtórna – występuje wtedy, gdy po świadomym i zamierzonym skoncentrowaniu uwagi
na zadaniu człowiek zostaje przez nie tak pochłonięty wykonywanymi czynnościami, Ŝe
nie wymagają one z jego strony juŜ Ŝadnego wysiłku [29, s. 120-122].
Cechy uwagi:
−−−− pojemność (zakres) – zaleŜy od własności spostrzeganych przedmiotów oraz właściwości
rozwojowych i indywidualnych;
−−−− natęŜenie (siła, intensywność) – warunkuje koncentrację na określonym przedmiocie,
zadaniu i utrzymanie go w polu uwagi,
−−−− trwałość – koncentracja uwagi przez dłuŜszy czas,
−−−− podzielność – moŜliwość jednoczesnego skupiania się na kilku obiektach,
−−−− przerzutność – szybkie przechodzenie od jednego zajęcia do innego,
−−−− roztargnienie – brak umiejętności utrzymania i skoncentrowania uwagi przez dłuŜszy
czas [29, s. 122-125].
Wyobraźnia to samodzielny proces tworzenia obrazów (wyobraŜeń) na podstawie
minionych spostrzeŜeń. WyobraŜenia są obrazami przedmiotów lub zjawisk, których nie
postrzegamy w danej chwili. Wyobraźnia jest procesem, a wyobraŜenie jego produktem,
rezultatem. Jest ona rozwinięta w niejednakowy sposób u róŜnych ludzi, moŜe być bogata lub
uboga. Znaczenie wyobraźni: pomaga przyswajać wiadomości, tworzyć nowe dzieła, pomaga
planować, rozumieć świat, relaksuje.
Rodzaje wyobraźni:
−−−− mimowolna – wyobraŜenia na jawie, marzenia senne, cechuje ją swobodny bieg
wyobraŜeń,
−−−− dowolna – wytwarzanie wyobraŜeń w sposób świadomy i celowy,
−−−− odtwórcza – obrazy są nieznacznym przekształceniem obrazów percepcyjnych,
−−−− wytwórcza (twórcza) – wytwarza obrazy nowe i oryginalne,
−−−− kierowana – ma miejsce, gdy wyobraŜenia wytwórcze powstają pod wpływem
określonych bodźców i sytuacji prowokujących powstawanie obrazów z danej dziedziny,
np. lektura,
−−−− wyobraźnia artystyczna to umiejętność przekazywania w dowolnej formie artystycznej
swoich wraŜeń i wyobraŜeń. Wyobraźnia artystyczna jest teŜ czasem rozumiana jako
zdolność do „zobaczenia” w swoim umyśle tworzonego dzieła artystycznego zanim
zostanie ono technicznie wykonane [29, s. 129-133].
Pamięć jest jednym z zasadniczych procesów psychicznych, jest to zdolność do
magazynowania napływających informacji. Gromadzi i przechowuje przeszłe doświadczenia
i wykorzystuje je w róŜnych sytuacjach.
3 podstawowe procesy pamięciowe:
−−−− zapamiętywanie – jest procesem gromadzenia wiedzy i umiejętności człowieka,
−−−− przechowywanie – w czasie pamiętania występują dwa istotne procesy: zapominanie (jest
procesem naturalnym, polega na zmniejszeniu się pod wpływem czasu materiału
pamięciowego); zniekształcanie (jest procesem wyłącznie negatywnym i polega na
powstawaniu róŜnorodnych zmian w przechowywanym materiale),
−−−− odtwarzanie – polega na przypominaniu lub rozpoznawaniu [29, s. 133-136].
Kryteria róŜnicujące pamięć:
−−−− przedmiot – obrazowa, słowna, uczuć, epizodyczna, semantyczna,
−−−− rozumienie – mechaniczna, logiczna,
−−−− udział woli – dowolna, mimowolna,

28
−−−− trwałość przechowywania – bezpośrednia, odroczona, ultra krótka, krótkotrwała,
długotrwała,
−−−− rodzaj przypomnień – rozpoznawcza, odtwórcza.
Rodzaje pamięci:
−−−− gatunkowa – zawiera doświadczenia poprzednich pokoleń,
−−−− osobnicza – dotyczy indywidualnych doświadczeń jednostki,
−−−− obrazowa (dzieli się na wzrokową i słuchową) – zapamiętywanie i odtwarzanie bodźców
działających na analizatory,
−−−− słowno-logiczna – zdolność do zapamiętywania i odtwarzania myśli wypowiedzianych
w słowach,
−−−− ruchowa – dotyczy nawyków i sprawności motorycznych,
−−−− uczuciowa – zapamiętywanie i odtwarzanie zdarzeń, które są silnie zabarwione
emocjonalnie, epizodyczna – przechowywanie jednostkowych faktów i zdarzeń, które
wystąpiły w określonym miejscu i czasie,
−−−− semantyczna – jej przedmiotem są uogólnione kategorie, przedmioty i prawa,
−−−− mechaniczna – zapamiętywanie bez zrozumienia,
−−−− logiczna –zapamiętywanie ze zrozumieniem,
−−−− dowolna – nastawienie na zapamiętanie,
−−−− mimowolna – zapamiętywanie bez wysiłku i woli danej osoby,
−−−− bezpośrednia – ujmowanie i utrzymywanie w świadomości wielu bodźców działających
na nas w danej chwili i ich reprodukcja (np. w rozmowie nie tylko słyszymy pojedyncze
słowa, ale tworzymy z nich zdanie i je rozumiemy, nie tracimy wątku),
−−−− odroczona – cechuje ja duŜa trwałość i nieograniczony zakres,
−−−− krótkotrwała – ma ograniczony zakres i czas trwania. Ślady bodźców głównie
obrazowych utrzymują się w niej 20 s., stanowi ona pierwszy etap przetwarzania
informacji,
−−−− długotrwała – jej pojemność i czas trwania są nieograniczone,
−−−− rozpoznawcza – rozpoznawanie zapamiętanego materiału,
−−−− odtwórcza – jej zadaniem jest odtwarzanie zapamiętanych treści. [24, s. 93-94; 38,
s. 8-90; 29, s. 150-154].
Cechy pamięci: trwałość, szybkość, gotowość, dokładność, zakres
Myślenie to aktywny proces poznawczy odzwierciedlający ogólne cechy i stosunki
między róŜnymi elementami rzeczywistości, zmierzający do rozwiązywania określonych
problemów (zadań, zagadnień). Czynność myślenia obejmuje procesy planowania,
przewidywania, oceniania, rozumienia i wnioskowania. Informacje zawarte w wyobraŜeniach,
spostrzeŜeniach i pojęciach są przetwarzane za pomocą operacji umysłowych: analizy,
syntezy, porównywania, abstrahowania, i uogólniania.
Analiza to myślowe rozdzielanie elementów całości. Synteza polega na scalaniu
poszczególnych składowych. Porównywanie jest operacją zestawiania ze sobą róŜnych
elementów z uwagi na ich podobieństwa i róŜnice. Abstrahowanie polega na wyróŜnianiu
jednej właściwości elementu i jednoczesnym pomijaniu innych. Uogólnianie charakteryzuje
się ujmowaniem właściwości, cech wspólnych dla określonej klasy zjawisk i rzeczy z
pominięciem cech jednostkowych. Istotne znaczenie dla rozwoju złoŜonych czynności
umysłowych ma mowa. Dzięki myśleniu, tak jak i pamięci, człowiek posiada zdolność
przystosowania się do zmiennych warunków rzeczywistości, co określamy inteligencją.
Rodzaje myślenia:
1. Sensoryczno-motoryczne (zmysłowo-ruchowe) – typowe myślenie w działaniu połączone
z manipulowaniem przedmiotami dla osiągnięcia celu, dominuje ono u dzieci do 2,5 r. Ŝ.

29
2. Konkretno-wyobraŜeniowe, zaczyna się juŜ w 3 r. Ŝ., chodzi tu o konkretny rodzaj
przedmiotów, na których przebiega myślenie np. dla hydraulika będą to rury, a dla
dziecka zabawki.
3. Słowno-logiczne (symboliczne, pojęciowe, abstrakcyjne) jest oparte na języku, mowie.
W wieku przedszkolnym tylko w postaci zaląŜkowej, a w wieku szkolnym rozwija się
wraz z przyswajaniem nowych pojęć – nauki.
Formy myślenia słowno-logicznego:
1. Pojęcia – treścią pojęć są ogólne właściwości wspólne dla jakiegoś zbioru rzeczy oraz
stosunki pomiędzy elementami rzeczywistości. MoŜna podzielić je na: konkretne -
przedmioty o rozmaitym stopniu ogólności (torba, lampa, koń), abstrakcyjne - którym
nie odpowiadają Ŝadne realnie istniejące przedmioty, lecz ujmujemy ich sens i zakres.
(liczba, sprawiedliwość, piękno, dobro, miłość, wiedza).
2. Sądy są formą myślenia słowno-logicznego, wyróŜniamy sądy: ogólne, szczegółowe,
jednostkowe, twierdzące i przeczące.
3. Wnioskowanie to teŜ forma myślenia słowno-logicznego. Jest to proces
wyprowadzenia jednych sądów z innych zwanych przesłankami.
4. Rozwiązywanie problemów i jego etapy: dostrzeŜenie problemu, analiza sytuacji
problemowej, wytwarzanie pomysłów, weryfikacja pomysłów [29, s. 145-170].
Indywidualne cechy myślenia
Krytycyzm – polega na tym, Ŝe człowiek nie przyjmuje za ostateczne i pewne pierwszego
rozwiązania, lecz rozwaŜa argumenty za i przeciw danej hipotezy oraz sprawdza jej
prawdziwość.
Dyscyplina – systematyczne stosowanie przy rozwiązywaniu zadań ściśle określonych
zasad i metod pracy.
Pochopność – wnioskowanie na podstawie niewystarczających przesłanek, szybko, bez
rozwagi.
Samodzielność – szukanie odpowiedzi bez cudzych sugestii, zauwaŜanie nowych
problemów.
Giętkość – zdolność do przezwycięŜania sztywnych nastawień w sytuacji zadaniowej
i znajdowanie nowych sposobów dostosowanych do zmiennych warunków.
Sztywność – skłonność do trzymania się wciąŜ tych samych sposobów postępowania.
Szybkość – wydajna i ekonomiczna praca [29, s. 194-196].
Mowa i język
Język to społeczny a zarazem naturalny system znaków dźwiękowych i reguł łączenia
tych znaków, wyznaczających sposób posługiwania się nimi. Jego funkcje to:
reprezentatywna polega na przedstawianiu, odnoszeniu się do rzeczywistości pozajęzykowej,
komunikacyjna – słuŜy wymianie informacji, porozumiewaniu się [36, s. 172-174],
ekspresywna – pozwala na wyraŜanie uczuć, impresywna – oddziaływanie za pośrednictwem
mowy na słuchacza, np. wydanie polecenia, regulacyjna – kierowanie czynnościami za
pomocą mowy wewnętrznej [29, s. 200-201].
Emocja – subiektywny stan psychiczny uruchamiający priorytet dla związanego z nią
programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresje
mimiczne i pantomimiczne oraz zachowania [38, s. 222]. Źródłem emocji i uczuć jest
obiektywnie istniejąca rzeczywistość. Jednostka odzwierciedlając ją ustosunkowuje się do
niej, cieszy się, martwi, kocha, smuci, gniewa, cierpi.
Emocje są równieŜ dzielone na pierwotne – niŜsze, które dotyczą zaspokojenia
biologicznych potrzeb organizmu (gniew, lęk, radość, wstręt) i wtórne - wyŜsze, mające
charakter społeczny, dotyczące sfery wartości i wiedzy. Emocje pierwotne to niejako
predyspozycje do odpowiadania w dany sposób na dane rodzaje i jakość interakcji i dlatego
mogą być swego rodzaj automatyzmami, impulsami, zaś emocje wtórne to kształtowana

30
zdolność, często bazująca na posiadanych predyspozycjach, do danego sposobu odpowiadania
na dane rodzaje i jakość interakcji. U nich szczególną wagę ma ocena, rozeznanie,
wartościowanie. Emocje wtórne są formą odpowiedzi na personalnie oraz społecznie waŜne
rodzaje oraz jakość interakcji i dlatego odgrywają waŜną rolę w rozwoju człowieka. Do tej
kategorii zalicza się m.in. uczucia społeczne, estetyczne, religijne, moralne, intelektualne, itp..
[8, s. 45].
Cechy procesów emocjonalnych
KaŜdy proces emocjonalny zawiera trzy cechy: znak emocji, intensywność procesów
emocjonalnych i treść emocji.
Znak emocji moŜe być dodatni bądź ujemny. Emocje i uczucia dodatnie wywołują osoby,
przedmioty i zjawiska, które przyczyniają się zaspokojenia potrzeb człowieka. Emocje te
występują w sytuacjach, gdy jednostka osiąga zamierzony cel oraz w sytuacjach optymalnej
równowagi między organizmem a środowiskiem. Człowiek zwykle dąŜy do przeŜywania
uczuć pozytywnych, dlatego teŜ ma tendencję do zbliŜania się do bodźców, które wywołują te
emocje. Sytuacje zagroŜenia oraz wszystko co utrudnia lub uniemoŜliwia zaspokojenie
potrzeb jednostki wzbudza emocje i uczucia negatywne. Emocje te nie zawsze powodują
wtedy dezorganizację zachowania jednostki, przeciwnie – mogą ułatwiać mobilizację
organizmu i przeciwdziałać zachowaniom obronnym (np.: gniew prowokuje atak, lęk,
ucieczkę). Ponadto w róŜnych okresach Ŝycia te same przedmioty i zjawiska, a takŜe
zachowania innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane bądź jako pozytywne, bądź jako
negatywne, stają się zatem przyczyną zupełnie odmiennych stanów emocjonalnych.
Intensywność przeŜywania emocji wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego
układu nerwowego, czyli aktywacji – od skrajnego podniecenia emocjonalnego, jak np.
wściekłość, panika, ekstaza – do zupełnego braku podniecenia, np. głęboki sen. Wysoki czy
niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się w zachowaniu. Wzrost podniecenia moŜe
prowadzić do wzmoŜonej ruchliwości, moŜe takŜe wywoływać stan pozornej obojętności
i spokoju.
Treść emocji. W toku nabywania doświadczenia jednostka uczy się róŜnicować emocje
w aspekcie treściowym. Niektóre bodźce łączące się z określonymi potrzebami mogą
wywoływać określone stany emocjonalne. Na przykład bodźce chemiczne związane ze
zmianą stopnia zawartości cukru we krwi powodują emocję głodu. Podobnie wraz
z rozwojem doświadczenia człowiek uczy się uświadamiać sobie i odzwierciedlać procesy
emocjonalne wywołane specyficznie ludzkimi potrzebami, takimi jak potrzeba miłości,
szacunku, władzy, sukcesu.
Procesy emocjonalne są często dzielone na:
−−−− uczucia – stanowią wyŜsze piętro procesów emocjonalnych. Czuje się np. miłość do
kogoś lub czegoś. W ciągu Ŝycia, jednostka uczy się uświadamiać sobie własne procesy
emocjonalne. Nie tylko cierpi, smuci się czy kocha, ale wie o tym. Potrafi nazwać swe
przeŜycia i włączyć je w system informacji o sobie, oraz panować nad swymi emocjami,
−−−− afekty – uczucia powstające najczęściej pod wpływem silnych bodźców zewnętrznych,
zwłaszcza działających nagle, (gniew, złość, rozpacz, radość i strach),
−−−− nastroje – uczucia długotrwałe o małej sile i spokojnym przebiegu (zadowolenie lub
niezadowolenie, wesołość lub smutek, niepokój, tęsknota),
−−−− namiętności – to trwałe skłonności do przeŜywania róŜnych nastrojów i afektów
w związku z określonymi celami dąŜeń człowieka. Namiętności mają duŜą siłę
pobudzającą, ukierunkowują myśli, spostrzeŜenia, pamięć i inne procesy psychiczne,
−−−− sentymenty – odnosi się do trwałych sympatii bądź antypatii np. „nie lubię brukselki” [7].
Procesy emocjonalne wpływają na przebieg procesów poznawczych, nadając im swoiste
zabarwienie. Gdy doznajemy przeŜyć o charakterze pozytywnym, otaczający nas świat
spostrzegamy takŜe w kategoriach pozytywnych. Odwrotnie, gdy jesteśmy smutni lub

31
nieszczęśliwi, cały świat moŜe nam się wydawać ponury i wrogi. PrzeŜywanie silnych emocji
tak pozytywnych jak negatywnych, moŜe wpływać na zwęŜenie pola spostrzegania.
Pochłonięty wielką radością czy teŜ cierpieniem człowiek moŜe nie zauwaŜyć pędzącego
samochodu [29, s. 226-228].
Procesy motywacyjne
Nazwa motywacja pochodzi od słowa movere (poruszać się) [8, s. 222]. Motywacja to
hipotetyczny stan organizmu, pobudzający i ukierunkowujący jego aktywność. Istnieje kilka
biologicznie pierwotnych motywacji: głód, sen [29, s. 235-238]. Proces ten zachodzi, gdy
spełnione są dwa warunki: osiągnięcie celu musi być postrzegane przez człowieka jako
uŜyteczne; prawdopodobieństwo realizacji celu przez jednostkę musi być wyŜsze od zera.
W mechanizmie tym dochodzi do interakcji procesów myślowych, fizjologicznych
i psychologicznych jednostki, które decydują o natęŜeniu motywacji. Wg psychologów
natęŜenie motywacji jest funkcją trzech zmiennych: siły procesu motywacyjnego, jego
wielkości i intensywności. Jeśli człowiek jest świadomy wyniku wykonywanych czynności
wówczas ten wynik będzie nazywany celem. Cele mogą być tutaj dwojakiego rodzaju:
materialne, jak np. płaca, niematerialne, np. satysfakcja. Podstawowy model motywacji
moŜna przedstawić wg następującego schematu:
Rys. 1. Model schematu motywacji [19]
Procesy motywacyjne ukierunkowują zachowanie jednostki na osiągnięcie określonych,
istotnych dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych czynności tak, aby
prowadziły do zamierzonych wyników (zmiana warunków zewnętrznych, zmiana we własnej
osobie, zmiana własnego połoŜenia). Proces motywacyjny składa się z zespołu pojedynczych
motywów. Motywem nazwać zaś moŜna przeŜycie pobudzające człowieka do działania lub
powstrzymujące go, lub przeszkadzające jego wykonaniu.
Proces motywacyjny to: wzbudzanie energii; ukierunkowywanie wysiłku na cel;
selektywność uwagi w stosunku do bodźców – zwiększenie wraŜliwości na bodźce istotne;
zorganizowanie reakcji w zintegrowany wzorzec; kontynuowanie czynności, dopóki warunki,
które ją zapoczątkowały nie ulegną zmianie; pobudzenie emocjonalne – uczucia dodatnie
(w przypadku realizacji zamierzeń) lub ujemne (w przypadku niespełnienia). NatęŜenie
motywacji charakteryzuje się za pomocą trzech powiązanych ze sobą parametrów: siły,
wielkości, intensywności. Siła motywacji wskazuje na większą lub mniejszą zdolność do
wytłaczania motywów konkurencyjnych (np. jeśli pomimo mrozu nie wygasa chęć udania się
na spotkanie, wówczas motyw spotkania jest silny, gdyŜ wyłącza konkurencyjny – niechęć
doświadczenia mrozu). Wielkość motywu wskazuje na rozmiar wyniku, do którego zmierza
działanie lub na liczbę czynności konsumpcyjnych potrzebnych do zaspokojenia motywu.
Rozmiar wyniku to inaczej miara ilościowa (np. im większy motyw aspiracji tym więcej
napisanych publikacji). Czynności konsumpcyjne to takie, których wykonanie redukuje
napięcie motywacyjne np. spoŜycie pokarmu przez głodnego. Określenie „napięcie
motywacyjne” wskazuje na stan pobudzenia organizmu wyraŜający się w chęci
podejmowania tego typu działania. Intensywność motywacji to właściwość, od której zaleŜy
poziom mobilizacji człowieka do działania na rzecz realizacji danego motywu, określa ona
stopień koncentracji i zuŜycia energii na rzecz motywu. Prowadzi do podwyŜszenia zdolności
do wysiłku, zwiększa się, gdy człowiek w trakcie spełniania aktywności natrafia na
przeszkodę.
Źródła motywacji: biologiczne – motywy są wynikiem natury cielesnej człowieka;
psychiczne – aktywność podejmowana w wyniku odczuwanych pragnień, chęci, stanów

32
wewnętrznych przeŜyć emocjonalnych (stresy, frustracje); neotyczne – źródła te wskazują na
człowieka jako na, osobę, która jest sprawcą dysponującym swoją psychofizycznością, dzięki
zdolnościom do podejmowania wolnych wyborów. WiąŜe to motywację z wolnością woli
człowieka.
Rodzaje motywacji: wewnętrzna – aktywizacja następuje, gdy człowiek dąŜy do
zaspokojenia swoich potrzeb, emocji, poznania; zewnętrzna – polega na wzbudzeniu potrzeb
przez stosowanie kar i nagród, informowaniu o moŜliwościach zawartych w róŜnego rodzaju
sytuacjach i manipulowaniu tymi moŜliwościami [23, s. 427-488; 8, s. 221-235].
Aby w pełni zrozumieć wpływ motywacji na aktywność człowieka, warto zapoznać się
z teorią potrzeb A. Maslowa.
A. Maslow postawił hipotezę, Ŝe człowiek w swoim działaniu dąŜy do zaspokojenia zespołu
potrzeb, zaś potrzeby te tworzą logiczną hierarchię, którą moŜna przedstawić następująco
(w kolejności od potrzeb podstawowych do wyŜszych):
1. Potrzeby fizjologiczne (pragnienie, głód, posiłek).
2. Potrzeby bezpieczeństwa.
3. Potrzeby społeczne (przyjaźń, miłość).
4. Potrzeby szacunku.
5. Potrzeby samorealizacji.
A. Maslow podzielił potrzeby na: potrzeby niŜszego rzędu i potrzeby wyŜszego rzędu:
1. Potrzeby niŜszego rzędu – (nazywane teŜ: podstawowymi, naturalnymi, biologicznymi).
Do grupy tych potrzeb, których zaspokojenie jest niezbędne do Ŝycia zalicza się potrzeby
odŜywiania, snu, ciepła, miłości, fizjologii i inne.
2. Potrzeby wyŜszego rzędu – (kulturalne) zalicza się m.in.: potrzebę nauki, rozrywki,
podróŜowania, uczestnictwa w obrzędach religijnych
A. Maslow twierdził, Ŝe muszą być zaspokojone przede wszystkim potrzeby niŜszego
rzędu, aby było moŜliwe zaspokojenie potrzeb wyŜszego rzędu. W przypadku, gdy potrzeba
niŜszego rzędu została juŜ zaspokojona, to przestaje ona stanowić źródło motywacji. Oprócz
wymienionych pięciu potrzeb, Maslow wyróŜnił równieŜ tzw. potrzeby dodatkowe, czyli
takie, które mogą ujawniać się tylko u niektórych ludzi, np. potrzeba wiedzy, czy teŜ potrzeby
estetyczne [25, s. 386]. J. Szczepański uwaŜa potrzeby za „podstawowy fakt ludzkiej
egzystencji”. Autor stwierdza, Ŝe powstają one we wszystkich wymiarach egzystencji
człowieka w kaŜdym okresie jego rozwoju Ich źródłem są procesy Ŝyciowe zachodzące
w ludzkim organizmie (potrzeby społeczne, kulturalne).
Potrzeby biologiczne i psychiczne są mechanizmami wbudowanymi genetycznie w
„system człowiek”. Potrzeby społeczne, gospodarcze, kulturalne powstają na skutek udziału
człowieka w róŜnych systemach zewnętrznych, np. politycznych, kulturalnych. Aby w nich
uczestniczyć człowiek musi posiadać, wytwarzać określone potrzeby posiadania, wiedzy
informacji itp. WyróŜnia on tzw. potrzeby otoczkowe i pozorne.
Potrzebą otoczkową jest np. apetyt na pewne potrawy, lub spoŜywanie ich o określonej
porze. Ich zaspokojenie moŜe przyczynić się do rozwoju potrzeb pozornych np. obŜarstwa.
PoniewaŜ potrzeby pozorne nie posiadają składnika rzeczywistego ich zaspokojenie moŜe
prowadzić, np. do choroby psychicznej lub dezorganizacji systemów zewnętrznych,
w których człowiek funkcjonuje np. wzrostu przestępczości. K. Obuchowski z kolei definiuje
potrzeby jako obiektywne właściwości jednostki ludzkiej, istniejące niezaleŜnie od tego co
człowiek sobie uświadamia i czego chce [42, s. 112-117].

33
Tabela 1. Podstawowe potrzeby i ich przejawy w róŜnych fazach rozwoju człowieka – teoria CH. Buhler
[8, s. 264]
Wiek Tendencja do
zadowolenia
Tendencja do
samoograniczani
a
Tendencja do
twórczej
ekspansji
Tendencja do
wewnętrznego
uporządkowania
Forma
spełnienia
Do 1,5
r.Ŝ
Ufność, miłość,
odkrywanie
odrębności
Koordynacja
i adaptacja ruchów
Spontaniczne
aktywności
Początek integracji
ruchów
Dobrostan
1,5 r.Ŝ –
4 r.Ŝ
Przywiązanie do
rodziców
Uczenie się stylów
Ŝycia.
Posłuszeństwo i
idealne superego.
NiezaleŜności,
początki
wchłaniania
kulturowo
określonych idei
Granie roli
i dziecięca
twórczość
artystyczna
Rozwój superego,
sumienia, początki
kształtowania idei
4– 8 r.Ŝ Okres latentny Akceptacja roli
bycia członkiem
rodziny, uczenie się
określonych
kulturowo idei
Próba określenia
zakresu autonomii
własnych wartości
ideały ego
przejawiane w
wykonywanych
zadaniach
Samoocena
uwzględniająca
ideały ego
i kulturowo
określone idee
Doskonalenie
się
8-12 r.Ŝ Okres latentny Akceptacja roli i
zadań
wyznaczonych
przez szkołę oraz
kulturowo określone
formy edukacji
Gry, sporty
grupowe, umysłowe
aktywności
badawcze
Próba dokonania
obiektywnej
ewaluacji siebie
samego w rolach
społecznych
12-18 r.Ŝ Potrzeby
seksualne,
problem
toŜsamości
płciowej
NiezaleŜność vs.
Dominacji rodziny
Rozwój
osobowości, miłość,
zryw intelektualny
Rewizja i określenie
kierunków własnego
rozwoju
Spełnienie
oderwanie się
od okresu
dzieciństwa
18 – 25
(30) r.Ŝ
Potrzeby
seksualne,
problem
toŜsamości
płciowej
Doraźne
samookreślenie
swojej roli w
społeczeństwie
Próby znalezienia
swojego miejsca
w zawodzie
i miłości
Poszukiwanie
własnej toŜsamości
25 (30)-
45 (50)
r.Ŝ
Kulminacja
jedności
w miłości
seksualnej
Akceptacja rodziny
i roli zawodowej
Realizacja siebie w
zawodzie,
małŜeństwie
i rodzinie
Znajdywanie
własnej toŜsamości
Realizacja
siebie
45(50)-
65(70) r.Ŝ
Pokwitanie
i problemy
zdrowotne
Wyrzeczenie się
samego siebie na
rzecz rodziny,
społeczności, dobra
spraw
Wzmacnianie stanu
posiadania i pozycji
Krytyczna ocena
samego siebie
65 (70-80
(85) r.Ŝ
Zainteresowanie
własnym
zdrowiem
Akceptacja
ograniczeń
Wykańczanie zadań
Ŝyciowych
Autobiograficzna
retrospekcja
Spełnienie
siebie
80 (85)
do
śmierci
Regresja do
dominacji
potrzeby
satysfakcji
Akceptacja
zbliŜającego się
końca Ŝycia

34
1. Jaka jest róŜnica między spostrzeŜeniem a wraŜeniem?
2. Jakie jest znaczenie wyobraźni w nauce i pracy?
3. Jakie są charakterystyczne cechy myślenia?
4. Jakie znasz rodzaje pamięci?
5. Co to jest emocja i jakie są cechy procesów emocjonalnych?
6. Jakie są źródła i składniki emocji?
7. Jak jest rola uczuć w Ŝyciu człowieka?
8. Jak moŜna zdefiniować pojęcie motywacji?
9. Jakie czynniki składają się na proces motywacyjny?
10. Czym charakteryzują się rodzaje motywacji?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj zachowanie osoby, która zwykle działa pod wpływem emocji i często im
ulega. Opisz jakie są jej typowe zachowania i określ co wpływa na powstanie pierwszego
wraŜenia w kontakcie z nowo poznaną osobą.
1) scharakteryzować zachowanie osoby działającej pod wpływem emocji,
2) opisać jej typowe zachowania,
3) określić, co wpływa na powstanie pierwszego wraŜenia,
4) zapisać wnioski z pracy w grupie,
5) zaprezentować wyniki pracy grupy.
− przybory do pisania,
Ćwiczenie 2
Określ swoje najwaŜniejsze potrzeby biologiczne i psychiczne. Wymień je, a następnie
opisz w jaki sposób je zaspokajasz.
1) przeanalizować schemat potrzeb wg A. Maslowa,
2) określić swoje najwaŜniejsze potrzeby biologiczne i psychiczne,
3) zapisać swoje potrzeby,
4) opisać sposoby ich zaspokajania,
5) zaprezentować wyniki na forum grupy.

35
−−−− dwie duŜe plansze: pierwsza przedstawia schemat potrzeb wg A. Maslowa, druga zawiera
listę (około 30) potrzeb człowieka w podziale na biologiczne i psychiczne,
Ćwiczenie 3
Scharakteryzuj zachowanie człowieka zmotywowanego. Wyjaśnij na jakiej podstawie
określiłeś jego zachowanie jako sterowane procesem motywacyjnym.
1) scharakteryzować zachowanie człowieka zmotywowanego,
2) określić na jakiej podstawie identyfikujemy zachowania,
3) zapisać wskaźniki identyfikujące zachowanie człowieka zmotywowanego,
4) zaprezentować pracę na forum grupy.
−−−− poradnik dla ucznia,
−−−− przybory do pisania.
1) określić podstawowe potrzeby człowieka? □ □
2) scharakteryzować proces emocjonalny? □ □
3) określić funkcje uwagi? □ □
4) dokonać podziału wraŜeń w zaleŜności od receptorów? □ □
5) zdefiniować spostrzeŜenia? □ □
6) zdefiniować pojęcie motywacji? □ □

Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] o1.01_u

Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] o1.01_u

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (13)

Viewers also liked

Viewers also liked (18)

Similar to Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] o1.01_u

Similar to Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] o1.01_u (20)

Asystent.osoby.niepelnosprawnej 346[02] o1.01_u