4

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Luiza Bojarska
Prowadzenie działań profilaktycznych i promocji zdrowia
322[15].O1.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr Lilia Kimber-Dziwisz
mgr Iwona Niespodziewana
Opracowanie redakcyjne:
mgr Luiza Bojarska
Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].O1.04
„Prowadzenie działań profilaktycznych i promocji zdrowia”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Pojęcia, koncepcje i modele związane ze zdrowiem 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 13
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Środowisko a zdrowie człowieka 15
4.3. Profilaktyka i promocja zdrowia 20
4.4. Edukacja zdrowotna i zdrowy styl życia 24
5. Sprawdzian osiągnięć ucznia 30
6. Literatura 35

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu profilaktyki, edukacji
i promocji zdrowia.
W poradniku zamieszczono:
– wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji programu jednostki modułowej,
– cele kształcenia programu jednostki modułowej,
– materiał nauczania (rozdział 4) umożliwiający samodzielne przygotowanie się do
wykonania ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy
wskazaną literaturę oraz inne źródła informacji,
– pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia. Zaliczenie ćwiczeń jest
dowodem osiągnięcia umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej,
– zestaw ćwiczeń, które umożliwiają Ci nabycie umiejętności praktycznych, zawierających
wykaz materiałów, do realizacji ćwiczenia,
– sprawdzian postępów, w którym powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co
oznacza, że opanowałeś materiał lub nie,
– sprawdzian osiągnięć wraz z instrukcją i kartą odpowiedzi,
– literaturę.
Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, poproś nauczyciela lub
instruktora o wyjaśnienie i ewentualnie sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po zrealizowaniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Prowadzenie działań profilaktycznych i promocji zdrowia, której treści
teraz poznasz jest jednym z elementów koniecznych do opanowania wiadomości i umiejętności
niezbędnych w zawodzie terapeuta zajęciowy.

4
Schemat układu jednostek modułowych
322[15].O1
Podstawy działalności usługowej
322[15].O1.01
Stosowanie przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej, ochrony środowiska
i udzielanie pierwszej pomocy
322[15].O1.03
Nawiązywanie
kontaktów społecznych
322[15].O1.04
Prowadzenie działań
profilaktycznych
i promocji zdrowia
322[15].O1.02
Stosowanie przepisów
prawa i zasad ekonomiki
w ochronie zdrowia
322[15].O1.05
Korzystanie z programów
komputerowych
wspomagających działania
terapeutyczne

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– wyszukiwać podstawowe informacje na temat zdrowia,
– selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,
– definiować podstawowe zagadnienia z anatomii i fizjologii człowieka,
– charakteryzować budowę anatomiczną człowieka,
– określać zasady funkcjonowania układów człowieka,
– rozróżniać działalność profilaktyczną od zadań promujących zdrowie,
– współpracować w grupie,
– pracować samodzielnie,
– korzystać z różnych źródeł informacji.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
– określić wartość zdrowia dla jednostki, grupy społecznej i społeczeństwa,
– wskazać czynniki warunkujące utrzymanie zdrowia,
– zidentyfikować czynniki zagrażające zdrowiu,
– dostrzec związek między stylem życia człowieka a jego zdrowiem,
– określić rolę zachowań prozdrowotnych,
– scharakteryzować cele, zadania i kierunki działań profilaktycznych,
– określić poziomy działań profilaktycznych,
– przygotować program edukacji zdrowotnej dla rodziny,
– zaprezentować program zdrowego stylu życia,
– przeciwdziałać zagrożeniom zdrowotnym,
– zaprezentować właściwą postawę wobec własnego zdrowia i zdrowia innych ludzi.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Pojęcia, koncepcje i modele związane ze zdrowiem
4.1.1. Materiał nauczania
Tematy związane ze zdrowiem są ogólnie uważane za interesujące, ważne i stanowią
wątek wielu rozmów. Pochodzi to stąd, że każdy mniej lub bardziej świadomie zdaje sobie
sprawę z wartości zdrowia. Niestety, najczęściej zdrowie jest w pełni doceniane dopiero
wtedy, kiedy zaczyna go brakować. Trafnie określił to Jan Kochanowski w strofach wiersza:
„Szlachetne zdrowie, nikt się nie dowie, jako smakujesz, aż się zepsujesz”.
Pomimo dużego zainteresowania sprawami zdrowia, wiadomości o budowie
i czynnościach ciała są wśród szerokiego ogółu tak skąpe, że graniczą z zupełną niewiedzą.
Nie znając budowy, działania i potrzeb swojego organizmu człowiek często sam sobie szkodzi
niewłaściwym postępowaniem i nie potrafi ochronić zdrowia przed niebezpieczeństwami
codziennego życia.
Pojęcie zdrowia jest trudne do zdefiniowania, ponieważ jest ono zarówno
w powszechnym użyciu i w świadomości potocznej, jak również ma zabarwienie kulturowe
i jednocześnie ma zdeterminowany zakres treściowy.
Zdrowie człowieka jak i jego choroby były rozważane na przestrzeni wieków w różny
sposób. Tworzone i uzupełniane koncepcje zdrowia są wynikiem obowiązującej w danym
okresie myśli filozoficznej, wiedzy o celu i sensie życia, istocie człowieczeństwa oraz o jego
związkach z otaczająca rzeczywistością.
Modele zdrowia
Sformułowanie model (modulus – miara, wzór) pochodzi z języka łacińskiego i oznacza wzór,
według którego coś jest lub ma być wykonane [21].
W innym ujęciu definicja modelu jest wieloznaczna i może oznaczać konstrukcję o charakterze
hipotetycznym, przedstawiającym w sposób schematyczny i uproszczony jakiś przedmiot, stan
rzeczy lub proces [18].
Model to uproszczony sposób myślenia o podstawowych cechach zjawiska (oraz związkach
pomiędzy cechami) w danej dziedzinie wiedzy [23].
Występują dwa modele zdrowia:
– model biomedyczny,
– model holistyczny.
Model biomedyczny wywodzi się z filozofii kartezjańskiej. Kartezjusz twierdził, że
rzeczywistość najlepiej będzie rozumiana przez rozbicie jej na najmniejsze cząstki.
Podkreślając dualizm ciała i umysłu, stwierdził, że ciało jest maszyną, którą można całkowicie
zrozumieć w kategoriach układu i działania jego części. Człowieka zdrowego przyrównał do
dobrego zegara w doskonałym pod względem mechanicznym stanie; chorego natomiast – do
zegara, którego części pracują nieprawidłowo [3]. Wyobrażenie to stanowi podstawę modelu
biomedycznego.
W biomedycznym modelu zdrowia podstawowym sposobem interpretacji zdrowia jest brak
choroby. Reasumując zagadnienie należy stwierdzić, że:
– subiektywne odczucie choroby nie musi stanowić podstawy do interwencji medycznej,
kiedy nie potwierdzają tego obiektywne wskaźniki;

8
– indywidualne, subiektywne kryteria zdrowia nie mają większego znaczenia w ocenie jego
stanu;
– błędne – odbiegające od normy wyniki analiz laboratoryjnych czy pomiarów parametrów
biomedycznych są na ogół ważniejsze dla diagnozy niż próba oceny stanu emocjonalnego
pacjenta;
– tylko lekarz wie, co jest istotne dla zdrowia człowieka i tylko on jest upoważniony do
udzielania wskazówek w tej kwestii, ponieważ wiedza o zdrowiu i chorobie jest racjonalna
i naukowa, wynika z obiektywnej obserwacji danych klinicznych oraz odkryć
przyrodniczych;
– udział pacjenta w leczeniu polega jedynie na przestrzeganiu zaleceń lekarskich;
– wiedza o człowieku i jego zdrowiu ulega fragmentaryzacji;
– wiedza medyczna traktowana jest zasadniczo jako nieomylna, uniwersalna i nie
podlegająca innym niż w obrębie jej samej analizom;
– zdrowie pozostaje poza kontrolą człowieka, a wszelki wpływ okoliczności
niebiologicznych na procesy biologiczne jest często pomijany (np. czynniki środowiskowe,
patologiczne zachowania społeczne).
Biomedyczny model zdrowia dominował w wieku XIX i przez znaczną część następnego
stulecia.
Biomedyczne rozumienie zdrowia i choroby jest obecnie krytykowane. Przedstawiciele
nauki wskazują, iż rozpatrywanie ciała jako maszyny ogranicza podstawy pojęciowe pełnego
rozumienia ludzkich problemów, blokuje analizowanie zagadnień zdrowia i choroby
w szerszej niż biologiczna perspektywie.
Model holistyczny upowszechnia się w drugiej połowie XX wieku poprzez inne
spojrzenie na prawidłowości rządzące światem przyrody oraz życiem społeczno-kulturowym.
Teoretyczną podstawą holistycznego modelu zdrowia jest systemowe podejście do istoty
zdrowia i choroby. Traktując organizm jak system, można go interpretować w dwóch
rodzajach holizmu, węższym i szerszym. W ujęciu węższym zakłada się, ze organizm
człowieka jest żywym systemem, którego podsystemy (układy) są ze sobą wzajemnie
powiązane i współzależne od siebie. Szerokie ujęcie holizmu zakłada, że będący systemem
organizm człowieka (składający się z podsystemów) stanowi nierozerwalną część innych,
większych systemów, które ze sobą współdziałają, ulegając ciągłym zmianom w wyniku
oddziaływania otoczenia społeczno-fizycznego, na którego wpływ twórczo reagują,
przyczyniając się także zwrotnie do zmian.
Holistyczny model zdrowia odnosi się do rozważań na temat istoty zdrowia
zapoczątkowanych przez Hipokratesa, nazywanego ojcem medycyny europejskiej. Hipokrates
bowiem twierdził, iż dobre samopoczucie czyli zdrowie oraz złe samopoczucie czyli choroba,
zależą od zwyczajów i nawyków człowieka a także czynników środowiskowych, w tym od
jakości powietrza, wody oraz pożywienia. Hipokrates podkreślał istnienie związku pomiędzy
gwałtowną zmianą tych czynników a wystąpieniem choroby, w szczególności zwracając uwagę
na mądre kierowanie własnym życiem. Zrozumienie wpływu czynników środowiska na
zdrowie człowieka Hipokrates uważał za podstawę sztuki lekarskiej.
Holistyczny model zdrowia człowieka opiera się na traktowaniu go jako:
– całości, oznaczającej że zdrowie człowieka stanowią wszystkie aspekty egzystencji,
(fizyczny – stanowiący o prawidłowym funkcjonowaniu organizmu, wszystkich jego
układów i narządów; psychiczny – a w jego obrębie umysłowy – to jest zdolność do
jasnego, logicznego myślenia oraz emocjonalny – zdolność do rozpoznawania uczuć, np.
strachu, radości, lęku i wyrażania ich w odpowiedni sposób, umiejętność radzenia sobie ze
stresem, lękiem; społeczny;

9
– zdolność do utrzymywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi; duchowy, związany
z wierzeniami praktykami religijnymi lub też może zawierać indywidualne zasady
zachowania i sposoby utrzymywania wewnętrznego spokoju);
– część całości, której postrzeganie zdrowia człowieka w kontekście czynników, w tym
głównie stylu życia i warunków, w jakich człowiek funkcjonuje (dotyczy to warunków
kulturowych, socjalno-bytowych a także zanieczyszczenia środowiska).
Podsumowując, można stwierdzić, iż widzenie świata i człowieka oparte na modelu
biomedycznym przyczyniło się do postępu technicznego w medycynie, szybkiego rozwoju
nauk ścisłych, pozwalającym na wykorzystanie metod analitycznych w badaniu ciała człowieka
i jego funkcji.
Holistyczne ujęcie człowieka przyczyniło się natomiast do ujmowania problematyki
zdrowia w sposób całościowy. Biomedyczne i holistyczne obrazy zdrowia – mimo skrajnie
odmiennych propozycji definicji zdrowia oraz choroby uzupełniają się wzajemnie. Poniżej
porównano modele zdrowia (tabela 1).
Tabela 1. Porównanie cech biomedycznego i holistycznego modelu zdrowia [12, s. 25]
Model biomedyczny Model holistyczny
1. Mechanistyczna i redukcjonistyczna wizja,
w której człowiek – tak jak skomplikowana,
składająca się z wielu części maszyna – może być
naprawiony. Człowiek jako obszar zainteresowań
nauki – został ograniczony do wymiaru ciała jako
biologicznego mechanizmu (jest przedmiotem
badania, jest bierny). Obowiązuje zasada prymatu
części nad całością. Funkcjonują zasady
determinizmu i fizykalizmu.
1. Systemowa wizja, w której człowiek jest
elementem całości (złożonej z wymiarów:
fizycznego, psychicznego, duchowego, społecznego
i kulturowego). Całość determinuje zdrowie złożone
z poszczególnych elementów. Człowiek jest
względnie samodzielnym twórcą własnego zdrowia.
2. Zdrowie to brak choroby; zdefiniowane jest tylko
przez przedstawicieli nauk medycznych.
2. Zdrowie to pełnia potencjału rozwojowego
i dobrostan; jest cechą systemu lub podsystemu,
który warunkuje równowagę (korzystną dla
zdrowia).
3. Uwaga skupia się na przebiegu choroby, która
jest zaburzeniem w funkcjonowaniu organizmu lub
w prawidłowej budowie człowieka.
3. Uwaga skupia się na przyczynie choroby, która
traktowana jest jako skutek zachwiania równowagi
systemowo rozumianego zdrowia.
4. Etiologia ściśle określona w sferze biologicznej
(fizjologiczno-somatycznej).
4. Etiologia – oprócz sfery biologicznej – otwarta na
wiele czynników pozabiologicznych.
5. Zakres: jednowymiarowy (sfera biologiczna);
jednopoziomowy (pojedynczy układ, np. organ).
5. Zakres: wielowymiarowy (sfery: biologiczna,
psychospołeczna, kulturowa, duchowa);
wielopoziomowy (wielość układów, np. środowisko
rodzinne, środowisko lokalne).
6. Lekarski monopol na wiedzę o zdrowiu,
scjentyzm naukowy (wiara w moc medycyny),
obiektywne kryteria oraz dominacja chemicznych
sposobów leczenia.
6. Dopuszczalność subiektywnych kryteriów
odnoszących się do zdrowia, oddziaływanie
terapeutyczne uzupełnione o naturalne sposoby.
Zdrowie to całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie wyłącznie brak
choroby lub niedomagania.
Zdrowie oznacza pełnię możliwości człowieka zarówno w fizycznym, psychicznym
i społecznym wymiarze jego funkcjonowania. Dodać należy, że powstała definicja stanowi
krok milowy w procesie zmiany myślenia o zdrowiu, odchodząc od tzw. biomedycznego
modelu zdrowia.

10
Kolejne koncepcje zdrowia, sformułowane na gruncie nauk społecznych, nawiązują do
przytoczonej powyżej definicji zdrowia, lecz ujmują zdrowie w sposób szczegółowy
i konkretny.
Ujęcie pierwsze traktuje zdrowie jako dyspozycję, wedle której jest to poddająca się
zmianom zdolność człowieka, zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych
i społecznych możliwości oraz reagowania na wyzwania środowiska. W ujęciu tym zdrowie
stanowi zasób, to ogólna zdolność organizmu do wszechstronnego rozwoju i do stawiania
czoła aktualnym wymaganiom.
Ujęcie drugie definiuje zdrowie jako proces poszukiwania i utrzymywania równowagi
w sytuacjach obciążeń, jakim nieustannie podlega organizm człowieka w otoczeniu. W tym
ujęciu zdrowie jest procesem z określoną dynamiką, która zmienia się odpowiednio do
zaistniałych wymagań zewnętrznych i wewnętrznych. Ujęcie to przyjmuje, że choroba
następuje w sytuacji zakłócenia tego procesu. Dochodzi do tego wówczas, gdy brak jest
energii lub umiejętności, by sprostać wymaganiom i obciążeniom oraz zachować poczucie
równowagi i harmonii.
Kolejne ujęcie rozpowszechnione jest wśród nauk społecznych i przyjmuje, że u podstaw
zdrowia leży złożony i różnorodny zespół czynników, na który składają się zasoby genetyczne
oraz psychospołeczne, do których należy między innymi: wiara w siebie, wsparcie społeczne,
sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych.
Radykalny zwrot, jaki dokonał się w sposobie myślenia o zdrowiu, doprowadził do
powstania ekonomiczno-społecznego modelu zdrowia. Według modelu, zdrowie rozumiane
w kategoriach pozytywnych, to pełnia możliwości zarówno w fizycznym jak i społecznym
wymiarze jego funkcjonowania. W modelu podkreśla się wieloczynnikowe uwarunkowania
zdrowia oraz fakt, że tylko poprzez oddziaływania na wszystkie czynniki warunkujące zdrowie
człowieka można stworzyć mu szansę osiągnięcia potencjału, jakim dysponuje w zakresie
swych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, a tym samym skutecznie
zapobiegać chorobom.
Potencjał jakim dysponuje człowiek w zakresie sprawności fizycznej i psychicznej zależy od:
– właściwości biosfery,
– środowiska przyrodniczego,
– środowiska stworzonego przez ludzi,
– środowiska społeczno-ekonomicznego,
– cech biologicznych człowieka,
– kultury i cech społeczności, w której żyje człowiek,
– obowiązującego stylu życia,
– systemu lecznictwa,
– miejsca pracy,
– rodziny i otrzymywanego wsparcia z jej strony,
– osobistego zachowania każdej jednostki.
Zawsze jednak należy pamiętać, że ludzie różnie rozumieją czym jest zdrowie i różne
przypisują mu znaczenie. Dla wielu zdrowie wcale nie jest wartością nadrzędną i nie może być
traktowane jako główny regulator sposobu życia. Zdrowie nie jest celem samym w sobie,
a jedynie środkiem dla satysfakcjonującego życia.
Zdrowie jest:
– wartością, dzięki której jednostka lub grupa może realizować swoje aspiracje i potrzebę
osiągania satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie w nim;
– zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny
i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe,
rozwijać się, osiągać odpowiednią jakość życia;

11
– środkiem do osiągnięcia lepszej jakości życia.
Zdrowie nie jest stanem statycznym. We wszystkich okresach życia należy:
– chronić je - czyli zapobiegać chorobom (profilaktyka),
– doskonalić je, pomnażać, zwiększać jego potencjał (promocja zdrowia),
– przywracać je, gdy pojawi się choroba (leczenie i rehabilitacja).
Potrzeby zdrowotne dzieli się na:
– potrzeby bezwzględne,
– potrzeby względne.
Potrzeby bezwzględne są punktem wyjścia do wychowania zdrowotnego. Wiążą się one
z instynktem samozachowawczym i dotyczą zabezpieczenia życia i zdrowia oraz
podstawowych warunków do funkcjonowania organizmu (oddychanie, ruch dla rozwoju
motorycznego, pożywienie dla przemiany materii).
Potrzeby względne są wynikiem rosnącej wiedzy, doświadczenia oraz oddziaływania
otaczających wokół wzorów. Człowiek stwarza sobie coraz to nowe potrzeby, niewiele
mające wspólnego z bezwzględnymi warunkami utrzymania się przy życiu.
Skala i poziom potrzeb zdrowotnych zależą od:
– ogólnej kultury środowiska,
– wieku,
– tempa rozwoju fizycznego i psychicznego,
– wykształcenia,
– mody,
– snobizmów lokalnych.
Potrzeby zdrowotne mogą pojawiać się i znikać, wzbogacać się i zubożać, zależnie od
zmieniającej się sytuacji życiowej. Zadaniem wychowania zdrowotnego jest więc tak
pokierować ewolucją potrzeb subiektywnych, by odpowiadały one potrzebom obiektywnym
i realnym możliwościom ich zaspokajania. Warto korygować postawy świadczące
o potrzebach wyolbrzymionych oraz te, które skłaniają ku abnegacji. Należy we wszystkim
zachowywać umiar i posługiwać się myśleniem zdroworozsądkowym.
Minimum potrzeb zdrowotnych współczesnego kulturalnego człowieka stanowi oprócz
pewnego komfortu w zakresie samoobsługi higienicznej i zdrowotnych warunków otoczenia,
także potrzeby systematycznych przeglądów dentystycznych, okresowej kontroli
rentgenowskiej płuc, u kobiet – cyklicznego badania cytologicznego, ale także snu,
wypoczynku oraz innych wynikających z trybu życia jednostki. Należałoby dodać,
że pomiędzy potrzebami a ich realizacją stoją odpowiednie motywy. Motyw stanowi pobudkę
postępowania, rację i motor działania.
Zachowania zdrowotne to każde intencjonalne podjęte działanie jednostki, mające na celu
utrwalenie lub podnoszenie potencjału zdrowia, niezależnie od jego skuteczności. Istotna jest
tu świadomość i celowość działania.
Niezależnie od zachowań intencjonalnych w życiu codziennym podejmujemy różne
rozmaite formy aktywności, które mają wpływ na zdrowie choć nie towarzyszy im
uświadomiony zamiar, określa się je jako zachowanie związane ze zdrowiem. Ich skutki dla
zdrowia mogą być pozytywne lub negatywne. To ostatnie nazywane zachowaniami
zagrażającymi zdrowiu lub też zachowaniami ryzykownymi.
Prowadzenie prozdrowotnego stylu życia zakłada realizację celowych działań
nakierowanych na zdrowie i eliminowanie zachowań zagrażających mu, istotnym elementem
jest tu poziom wiedzy i świadomości zdrowotnej jednostek.
Zachowania zdrowotne można określić jako postępowanie, działania (lub ich zaniechanie),
które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na zdrowie i samopoczucie człowieka. Można
wyróżnić:

12
Zachowania sprzyjające zdrowiu (prozdrowotne, pozytywne): aktywność fizyczna,
racjonalne odżywianie, utrzymywanie czystości ciała i otoczenia, zachowanie bezpieczeństwa,
utrzymywanie właściwych relacji między ludźmi, radzenie sobie ze stresem, poddawanie się
profilaktycznym badaniom medycznym.
Zachowania zagrażające zdrowiu (antyzdrowotne, negatywne): palenie tytoniu,
nadużywanie alkoholu i używanie innych substancji psychoaktywnych, ryzykowne zachowania
seksualne.
Zdrowie zależy od wielu różnych czynników. Kanadyjski lekarz Marc Lalonde prowadził
badania, z których wynikało, że istnieją cztery grupy czynników, które mają największy wpływ
na nasze zdrowie, a mianowicie:
– styl życia około – 50%;
– środowisko fizyczne i społeczne życia, pracy, nauki – około 20%;
– czynniki genetyczne – około 20%;
– służba zdrowia – około 10%.
50%
20%
20%
10%
styl zycia
środowisko
czynniki genetyczne
służba zdrowia
Rys. 1. Czynniki warunkujące zdrowie tzw. „pola zdrowia” wg M. Lalonde’a [8, s. 55]
Wśród najważniejszych czynników warunkujących zdrowie wyróżniamy:
1. Genetyczne i adaptacyjne uwarunkowania zdrowia, rozumiane jako predyspozycja
dziedziczno-rodzinna, czyli rodzinnie uwarunkowana odporność lub podatność osobnicza
na określone stany chorobowe.
2. Środowiskowe uwarunkowania zdrowia związane ze:
– środowiskiem wewnętrznym,
– środowiskiem zewnętrznym (w tym również z czynnikami klimatyczno-
-pogodowymi),
– środowiskiem zawodowym.
3. Uwarunkowania zdrowia związane z poziomem świadomości i oświaty zdrowotnej, stylem
życia oraz leczniczo-profilaktyczną działalnością służby zdrowia, których wyrazem są:
– zwyczaje i styl życia,
– nawyki i używki,
– uzależnienia,
– higiena życia codziennego,
– racjonalna profilaktyka ekologiczna,
– racjonalna profilaktyka żywieniowa.
4. Inne czynniki warunkujące zdrowie.

13
Czynniki warunkujące zdrowie to między innymi:
– niepalenie tytoniu,
– ograniczone spożycie alkoholu,
– aktywność fizyczna,
– zdrowa zbilansowana dieta,
– bezpieczne zachowania seksualne,
– unikanie stresu i umiejętność jego rozładowania,
– unikanie ekspozycji na słońce,
– stosowanie się do zasad ruchu drogowego,
– wykonywanie okresowych badań profilaktycznych,
– samokontrola ciała, np. piersi u kobiet.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak można zdefiniować pojęcie zdrowia?
2. Jakie są czynniki warunkujące zdrowie?
3. Czym charakteryzują się poszczególne ujęcia zdrowia?
4. Jaka jest różnica pomiędzy modelem zdrowia biomedycznym a holistycznym?
5. Jakie warunki muszą być spełnione, aby zdrowie zostało zachowane?
6. Czym charakteryzuje się zachowanie zdrowotne?
7. Jakie są zależności procentowe czynników warunkujących zdrowie?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ swój model trybu życia. Wnioski zapisz w tabeli.
I. Problem II. Diagnoza
Jakie popełniam
błędy?
III. Co mogę
zmienić
natychmiast?
IV. Co chciałbym zrealizować
w późniejszym okresie
(przybliżony termin)
Właściwe odżywianie się
Sen
Aktywność fizyczna
Eliminowanie negatywnych
emocji
Właściwy wypoczynek
Eliminowanie uzależnień
Higiena osobista
Zachowania wobec środowiska
Badania profilaktyczne
Przestrzeganie przepisów BHP
w szkole, domu, pracy
Bezpieczne zachowania
seksualne
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym trybu życia,
2) wypełnić przygotowaną tabelę:

14
– wpisać w kolumnie II (diagnoza) to co wydaje Ci się oczywiste i co możesz zaliczyć
do swoich błędów,
– wpisać w kolumnie III Co mogę i chcę zrobić już teraz, tylko to co chcesz i możesz
rzeczywiście zmienić w swym zachowaniu od zaraz,
– wpisać w kolumnie IV Co chciałbym zrobić później – (kiedy?) to co chciałbyś zrobić,
ale do czego nie jesteś jeszcze gotowy/a. Jeżeli możesz zapisać przybliżony termin,
3) skonfrontować swoje wyniki z wynikami innych uczniów,
4) zaprezentować wyniki na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– wydrukowana tabela,
– przybory do pisania,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca zachowania i czynników warunkujących i zagrażających
zdrowiu.
Ćwiczenie 2
Na podstawie filmu dydaktycznego przedstawiającego osoby, które mają różne podejścia
do własnego zdrowia. Określ wzorzec zdrowego człowieka.
1) obejrzeć film dydaktyczny,
2) zastanowić się nad problemami zdrowia współczesnego człowieka,
3) sporządzić schemat wzorca zdrowia,
4) skonfrontować swoje wyniki z wynikami innych uczestników ćwiczenia,
5) zaprezentować wyniki na forum grupy.
– komputer z odtwarzaczem CD lub DVD,
– rzutnik,
– ekran ścienny,
– czyste arkusze papieru,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca współczesnych problemów i trendów zdrowia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie zdrowia?  
2) określić modele zdrowia?  
3) posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu zdrowia?  
4) scharakteryzować czynniki wpływające na zdrowie?  
5) wykazać różnicę pomiędzy modelem biomedycznym a holistycznym?  
6) wykazać własne błędne zachowania zdrowotne?  

15
4.2. Środowisko a zdrowie człowieka
Od początku istnienia Ziemi, człowiek czerpał i czerpie wiele ze środowiska
przyrodniczego, w którym żyje. Interakcja, czyli sposób oddziaływania na siebie człowieka
i środowiska, w którym żyje jest zależna od wielu czynników. Coraz częściej człowiek
wykorzystuje środowisko przyrodnicze w sposób nie do końca przemyślany, prowadząc do
nadmiernej eksploatacji surowców naturalnych, zanieczyszczając środowisko rożnego rodzaju
odpadami, niszcząc lasy, wprowadzając szkodliwe substancje do atmosfery, co
w konsekwencji prowadzi do ubożenia świata flory i fauny.
Współczesny człowiek stara się naprawiać wszelkie błędy swojego postępowania
względem środowiska, w którym żyje. Wprowadza nowoczesne technologie produkcyjne,
prowadzi szeroko pojętą edukację ekologiczną wśród dzieci i młodzieży, wprowadza nowe
formy ochrony przyrody po to, by zachować środowisko naturalne w jak najmniej zmienionej
postaci. Jednym z ważniejszych elementów środowiska jest klimat, który ma wpływ na rozwój
wszystkich istot żyjących na Ziemi. Rośliny do wzrostu potrzebują wody, związków
mineralnych i powietrza. Zwierzętom do życia konieczne są: woda, pokarm i tlen. Natomiast
wszystkim organizmom do prawidłowego rozwoju niezbędna jest odpowiednia temperatura
środowiska. Dlatego zachwianie tej równowagi odbija się w każdym elemencie ekosystemu,
a do zaburzeń tych prowadzi działalność człowieka. Bardzo długo ludzie nie zdawali sobie
sprawy ze skali zmian dokonywanych przez nich w przyrodzie. Śmieci i odpady przemysłowe,
zanieczyszczone i zatrute wody rzek, jezior i mórz oraz skażone powietrze w wielkich
miastach i okręgach przemysłowych to dziś najbardziej widoczne skutki gospodarowania
człowieka. Zatrucie środowiska zagraża naszemu zdrowiu, a nawet życiu.
Skomplikowane powiązania między człowiekiem a jego środowiskiem (szeroko pojętym)
obrazuje tzw. Mandala Zdrowia. Jest to zbudowany na planie koła model ekosystemu
człowieka.
Rys. 2. Mandala Zdrowia. Model ekosystemu człowieka [12, s. 35]

16
Mandalę uznaje się za ilustrację modelu holistycznego i jednocześnie dynamicznego, gdyż
wskazuje ona, że zdrowie jest determinowane przez fizyczne i społeczne komponenty
środowiska oraz, że człowiek ma możliwość ich modyfikowania. Warte podkreślenia jest to, że
w modelu tym zdrowie najpierw ujmuje się z perspektywy jego istoty, a dopiero później odnosi
się je do zjawisk będących jego uzewnętrznieniem. W modelu tym zakłada się wzajemne
powiązania pomiędzy człowiekiem, kulturą a środowiskiem. Mandalę tworzy szereg kręgów.
Holistycznie rozumiany człowiek jest umieszczony w jej centrum. Najbliższym kręgiem
otaczającym człowieka jest rodzina, traktowana jako najważniejsza struktura pośrednicząca
między jednostkami i instytucjami społecznymi, łagodząca skutki oddziaływania społeczności
i kultury, osłaniająca przed nimi. Jednocześnie rodzina stanowi najważniejszą grupę
socjalizującą człowieka, która odgrywa zasadniczą rolę w kształtowaniu systemu wartości,
z którego wynikają postawy i zachowania zdrowotne. Pozostałe determinanty zdrowia są
rozmieszczone hierarchicznie na pozostałych kręgach. Najszersze kręgi stanowią kultura, czyli
wartości kulturowe- postawy i przekonania oraz biosfera tak ważna dla każdego żywego
organizmu.
Na stan zdrowia wpływają również zmieniające się warunki środowiskowe. W dzisiejszych
czasach dla człowieka bardzo ważna jest higiena psychiczna, mająca na celu ochronę zdrowia
psychicznego. Psychika ludzka podlega nieustannemu działaniu bardzo wielu bodźców, które
często przekraczają zdolności adaptacyjne. Powoduje to zaburzenia równowagi psychicznej,
doprowadzającej do wzmożonych stanów napięcia emocjonalnego i narastanie konfliktów
wewnętrznych.
Zanieczyszczenie środowiska naturalnego stwarza duże niebezpieczeństwo dla odporności
człowieka. Gdy to działanie zostanie zaburzone, np. przez zanieczyszczone środowisko,
dochodzi do uszkodzenia mechanizmów obronnych – zwiększona jest wówczas skłonność do
zachorowań. Czynniki zmniejszające odporność organizmu, znajdują się w powietrzu, którym
oddychamy, w pokarmach i pożywieniu, które spożywamy – w środowisku, w którym żyjemy.
Jednakże to sam człowiek przyczynił się do tak dużego wzrostu substancji szkodliwych
w przyrodzie. Zanieczyszczenia środowiska prowadzą do powstawania chorób człowieka.
Wiele chorób w obecnym czasie nosi nazwę chorób środowiskowych lub cywilizacyjnych.
Wiele substancji chemicznych wnika do organizmu ludzkiego różnymi drogami powodując:
choroby układu krążenia, choroby układy oddechowego, choroby skóry, alergie i uczulenia,
choroby narządu słuchu i wzroku.
Emisje pyłów i gazów do atmosfery pochodzą z różnych źródeł, lecz największe
zagrożenie stanowi rozwój motoryzacji, transportu oraz górnictwo i hutnictwo.
Środowisko przyrodnicze jest systemem wzajemnie powiązanych elementów. Jeśli połączenia
te, tzn. przypływ energii i obieg materii, funkcjonują w sposób prawidłowy, to środowisko
pozostaje w stanie równowagi, tzw. homeostazy. Szczególnym przykładem jest równowaga
chemiczna. Rozwój przemysłu, rolnictwa, motoryzacji doprowadził do zachwiania równowagi
chemicznej środowiska. Przejawia się to w stałym napływie do środowiska związków
chemicznych szkodliwie działających na żyjące w nim organizmy, w tym i na człowieka.
Szczególnie niebezpiecznymi truciznami środowiskowymi w Polsce są: metale ciężkie, pyły,
związki siarki, związki azotu oraz pestycydy.
Działanie każdej z tych substancji na organizm zależy od rodzaju, stopnia toksyczności,
dawki, czasu działania oraz od drogi wprowadzenia jej do organizmu.
Obecnie zanieczyszczeniu uległy już praktycznie wszystkie elementy środowiska, przy
czym najwięcej uwagi poświęca się zanieczyszczeniom powietrza i wód, dziurze ozonowej
oraz kwaśnym deszczom, gdyż mają one bezpośredni wpływ na zdrowie i życie człowieka.
Od zarania dziejów przyroda utrzymywała planetę w stanie złożonej równowagi. Każda
żywa istota, każda roślina, skała czy kropla rosy, każde zwierzę miały swoje miejsce

17
i przeznaczenie. Świat przyrody rozkwitał długo przed tym, zanim pierwszy człowiek stanął na
planecie Ziemi. Ludzie pierwotni wierzyli, że człowiek stanowi cząstkę życia toczącego się na
Ziemi. Ówcześni ludzie wiedzieli o czymś, o czym współczesny człowiek zapomniał,
a mianowicie, że przyroda może istnieć bez człowieka, lecz on sam nie przetrwa ani chwili bez
przyrody. Musimy pamiętać, że środowisko jest dobrem ogólnoludzkim. Żyjemy w nim
i powinniśmy je chronić, aby zachować tak cenne dla nas zdrowie. Należy zmniejszyć emisję
zanieczyszczeń, przez zmianę przestarzałych technologii na nowoczesne, mniej szkodliwe dla
środowiska, a także mniej ingerować w stan przyrody naturalnej.
1. Jaki wpływ ma środowisko na ludzkie zdrowie?
2. Czym jest Mandala Zdrowia?
3. Jaką rolę odgrywa środowisko rodzinne w zachowaniu zdrowia?
4. Co oznacza sformułowanie homeostaza?
5. Które substancje stanowią niebezpieczne trucizny dla środowiska i zdrowia człowieka?
6. Które układy wewnętrzne organizmu człowieka są szczególnie narażone na choroby
w wyniku zanieczyszczenia środowiska?
7. Jakie działania człowieka na rzecz środowiska są konieczne, aby Ziemia przetrwała dla
potomnych?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy zagrożeń ekologicznych w miejscu zamieszkania lub najbliższym
środowisku lokalnym.
1) wyszukać informacje w Internecie na temat środowiska w regionie,
2) dobrać zespół do wykonania ćwiczenia,
3) przygotować brystol i wynotować zagrożenia w dowolnej formie (opisu, rysunku,
schematu),
4) wybrać lidera zespołu, który zaprezentuje wyniki pracy na forum grupy,
5) porównać swoje wyniki z wynikami innych grup,
6) opracować wspólny dla całej grupy schemat zagrożeń i działań powodujących poprawę
stanu środowiska w regionie.
– komputer z dostępem do Internetu,
– brystol formatu A1,
– kolorowe markery,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca ekologii, środowiska i zdrowia człowieka.

18
Ćwiczenie 2
Określ, jakie działanie możesz zastosować „od zaraz”, aby działać na korzyść środowiska
a co za tym idzie i własnego zdrowia. Wynotuj działania i sposoby ich realizacji.
Rodzaj działania na rzecz środowiska Sposób realizacji działania
np. pozbywanie się nieczystości segregowanie odpadów i wyrzucanie do
odpowiednich pojemników
1) określić rodzaje działań i sposoby ich realizacji,
2) wypełnić tabelę,
3) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia,
4) zaprezentować wyniki pozostałym członkom grupy,
– wydrukowana tabela,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca zasobów środowiska i wpływu na zdrowie człowieka.
Ćwiczenie 3
Na rysunku (załącznik 1) zapisz te elementy środowiska, które szkodliwie oddziaływają na
człowieka.
1) przeanalizować elementy środowiska pod względem szkodliwości działania na człowieka,
2) uzupełnić rysunek,
3) zaprezentować wyniki na forum grupy,
4) wyjaśnić wątpliwości, które nasuwały się podczas wypełniania rysunku,
5) skonfrontować swoje wyniki z wynikami innych uczniów,
– kopia rysunku do uzupełnienia (załącznik 1),
– literatura z rozdziału 6 dotycząca zdrowia i środowiska człowieka.

19
Załącznik 1
1……………………………… 7……………………………..
2. …………………………….. 8……………………………..
3……………………………… 9……………………………..
4……………………………… 10…………………………….
5……………………………… 11…………………………….
6……………………………… 12……………………………..
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zagrożenia ekologiczne w twoim regionie?  
2) zinterpretować Mandalę Zdrowia?  
3) określić zachowania zagrażające środowisku?  
4) wymienić substancje zagrażające zdrowiu?  
5) wymienić działania sprzyjające zdrowiu w swoim najbliższym otoczeniu?  
6) zdefiniować pojęcie homeostazy?  

20
4.3. Profilaktyka i promocja zdrowia
Profilaktyka oznacza prewencję, zapobieganie, to przede wszystkim szereg działań,
których celem jest zapobieganie chorobie bądź innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu
przed jej rozwinięciem się, poprzez kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka. Profilaktyka
pozwala zapobiegać poważniejszym konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie
i leczenie.
Celem profilaktyki jest podejmowanie szybkich i skutecznych działań przywracających
zdrowie oraz zahamowanie postępu lub powikłań już istniejącej choroby. W konsekwencji
prowadzi do ograniczenia niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem profilaktyki jest
także zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które
przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby.
Działania podejmowane w ramach profilaktyki mają za zadanie wydłużenie średniej
długości życia oraz redukcję ilości przedwczesnych zgonów oraz poprawienie jakości życia
przez minimalizowanie skutków chorób i niepełnosprawności, a także promowanie zdrowego
stylu życia oraz poprawę warunków fizycznych i społecznych.
Wyróżnia się trzy poziomy działań profilaktycznych:
Profilaktyka wczesna, której celem jest utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu
życia oraz zapobieganie rozprzestrzeniania się niekorzystnych wzorców zachowań,
w odniesieniu do osób zdrowych.
Profilaktyka pierwotna, zwana profilaktyką I fazy, której celem jest zapobieganie chorobom
poprzez kontrolę czynników ryzyka, w odniesieniu do osób narażonych na czynniki ryzyka.
Przykładem mogą być:
– szczepienia ochronne,
– doradztwo genetyczne (wykluczenie chorób genetycznych u potomstwa osób narażonych
na choroby genetyczne),
– udzielanie wsparcia psychicznego u osób podatnych na depresję (np. u osób samotnych,
starszych, nieuleczalnie chorych, pogrążonych w żałobie),
– kontrola wagi w celu wykluczenia otyłości, anoreksji, bulimii oraz innych dolegliwości,
– programy wspomagające szerzenie zdrowego stylu życia (np. antynikotynowy,
antyalkoholowy, wady cewy nerwowej u dzieci),
– zakaz palenia w miejscach publicznych, nakaz zapinania pasów bezpieczeństwa
w samochodzie, przestrzeganie określonej prędkości na drogach.
Profilaktyka wtórna, zwana profilaktyką II fazy, celem jest zapobieganie konsekwencjom
chorób dzięki ich wczesnemu wykryciu i leczeniu. Przykładami mogą być:
– przesiewowe badania skriningowe, czyli zorganizowane działania polegające na wczesnym
wykryciu w populacji chorób lub stanów patologicznych, posługując się masowymi,
prostymi i bezpiecznymi testami diagnostycznymi,
– programy obserwacji oraz regularna ocena rozwoju dziecka,
– badania w zakresie wykrycia chorób nowotworowych (np. rak piersi, rak szyjki macicy,
rak jąder),
– działanie edukacyjne na rzecz osób z małych miast i wsi (możliwość wykonania badań
mammograficznych, cytologii, oddania krwi w przystosowanych do tego pojazdach
dojeżdżających na miejsce),
– badania niemowląt w zakresie chorób metabolicznych (po urodzeniu, za zgodą rodziców),
– monitorowanie przypadków chorób tarczycy.

21
Profilaktyka trzeciorzędowa, zwana profilaktyką III fazy, gdzie działania mają na celu
zahamowanie postępu choroby oraz w miarę możliwości ograniczenie jej powikłań.
Promocja zdrowia jest koncepcją i strategią działań dla zdrowia. Narodziła się w latach
siedemdziesiątych. Jej podstawowe założenia sformułowano w czasie I Konferencji Promocji
Zdrowia w Ottawie w Kanadzie i zamieszczono je w tzw. Karcie Ottawskiej w 1986 roku.
Promocja zdrowia to proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad własnym
zdrowiem, jego poprawę i utrzymanie. W celu osiągnięcia całkowitego dobrostanu (dobrego
samopoczucia) fizycznego, psychicznego i społecznego, zarówno jednostka jak i grupa
społeczna, muszą umieć określać i urzeczywistniać swoje aspiracje, zaspokajać potrzeby,
radząc sobie z wyzwaniami swojego środowiska w jego istniejącym stanie lub dokonując
w nim odpowiednich zmian.
Zdrowie należy rozpatrywać w kategoriach zasobu, na którym człowiek opiera się w swoim
codziennym życiu, a nie traktować jako cel, do którego zmierza.
Zdrowie to koncepcja pozytywna kładąca nacisk zarówno na pełną sprawność fizyczną, jak
i na sprawność życiową w wymiarze jednostkowym i społecznym.
W związku z tym odpowiedzialność za rozwinięcie działań promocyjnych dla zdrowia spada
nie tylko na służbę zdrowia, lecz spoczywa również na tych wszystkich dziedzinach
aktywności społecznej, które wywierają wpływ na zdrowy styl życia i szeroko pojmowane
dobre samopoczucie wszystkich członków społeczeństwa.
Analizując definicję można stwierdzić, że:
– proces stanowi serię działań i zmian, długotrwałych, które pozostają ze sobą w związku
przyczynowym, które ludzie powinni podejmować w celu poprawy zdrowia
i samopoczucia,
– ludzie są uczestnikami procesu, są to zarówno jednostki, grupy, społeczeństwo uznając, że
sami ponoszą odpowiedzialność za zdrowie własne i innych,
– kontrola stanowi wgląd we własne zdrowie oraz troskę o nie.
Istnieją cztery poziomy promocji zdrowia:
1. Poziom środowiskowy (podejście siedliskowe) stanowiące oddziaływanie na środowisko
życia, pracy nazywane „ochroną zdrowia”. To różnego rodzaju działania promocyjne
(„bezpieczne miasto”, „zdrowy dom”).
2. Poziom społeczny – oddziaływanie na grupy społeczne i inne elementy struktury
społecznej. Tworzenie i propagowanie nowych, sprzyjających zdrowiu wzorów
i standardów zachowań. Sposobem oddziaływania jest reklama, polityka fiskalna, zmiany
w ustawodawstwie oraz działania edukacyjne.
3. Poziom organizacyjny (instytucjonalny) – instytucje jako ośrodki promocji zdrowia
(„zdrowa szkoła”, „zdrowy szpital”). Służy tworzeniu kultury sprzyjającej zdrowiu
w środowisku pracy.
4. Poziom indywidualny – dotyczy zmian zachowań na poziomie jednostkowym.
W obrębie promocji zdrowia zostały wytyczone główne obszary związanych z nią działań,
a mianowicie:
– budowanie polityki prozdrowotnej państwa,
– tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu,
– rozwijanie indywidualnych umiejętności służących zdrowiu,
– wzmacnianie działań społeczeństwa na rzecz zdrowia.
W założeniach tych człowiek jest podmiotem promocji zdrowia i powinien mieć warunki do
uczestnictwa we wszystkich etapach podejmowanych w jej ramach działań.
Promocja zdrowia wyraźnie odróżnia się od profilaktyki i w związku z tym obie wymagają
odmiennych strategii działań.

22
Dla promocji zdrowia punktem wyjścia jest zdrowie rozumiane jako szeroko pojęty
dobrostan, a celem – jego potęgowanie i pomnażanie potencjału zdrowotnego.
Profilaktyka jest ukierunkowana na utrzymanie posiadanego stanu zdrowia (status quo)
przez przeciwdziałanie czynnikom prowadzącym do rozwoju choroby, będącej w tym
podejściu centralną kategorią pojęciową.
Takie rozumienie promocji zdrowia i profilaktyki uwzględnia jednocześnie możliwość
wzajemnego przenikania się podejmowanych w ich ramach działań, które w pewnych
okolicznościach są w stosunku do siebie wyraźnie komplementarne.
1. Jak można zdefiniować pojęcie profilaktyki?
2. W jaki sposób można dokonać podziału działań profilaktycznych?
3. Czym zajmują się badania skriningowe?
4. Jaka jest różnica pomiędzy profilaktyką a promocją zdrowia?
5. Jakie są poziomy promocji zdrowia?
6. Jakie obszary występują w obrębie promocji zdrowia?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj plan działań profilaktycznych dotyczących środków uzależniających możliwy do
zastosowania w twojej szkole.
1) określić sposób zaprezentowania formy planu działań profilaktycznych,
2) znaleźć w Internecie potrzebne informacje dotyczące środków uzależniających,
3) zapisać pomysły na kolorowych kartkach,
4) przyczepić kolorowe kartki na przygotowaną tablicę pokrytą materiałem,
5) zaprezentować zadanie na forum grupy,
6) porównać swoje wyniki z wynikami innych uczniów,
7) wskazać obszary własnych zachowań wymagających poprawy i doskonalenia.
– komputer z dostępem do Internetu,
– karton A1 lub tablica pokryta materiałem,
– kolorowe kartki,
– kolorowe flamastry,
– pinezki,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca profilaktyki zdrowotnej.
Ćwiczenie 2
Zaplanuj dzień życia w taki sposób, aby był wzorcem promującym zdrowie (pamiętając
o uwzględnieniu diety, ruchu, odpoczynku, relaksu, higieny fizycznej i psychicznej).

23
1) określić elementy, które należy uwzględnić przy tworzeniu wzorca,
2) dokonać wyboru metody prezentacji wzorca,
3) zaprezentować zadanie na forum grupy,
4) porównać swoje wyniki z wynikami innych uczniów,
5) wskazać obszary własnych zachowań wymagających poprawy i doskonalenia.
– materiały piśmiennicze,
– arkusze papieru,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca zdrowia, zachowań zdrowotnych, promocji zdrowia.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie profilaktyki?  
2) dokonać podziału działań profilaktycznych?  
3) podać przykłady profilaktyki pierwotnej?  
4) odróżnić profilaktykę od promocji zdrowia?  
5) określić nazwę dokumentu, w którym zapisana jest obecnie
obowiązująca definicja promocji zdrowia?  
6) określić cel profilaktyki trzeciorzędowej?  

24
4.4. Edukacja zdrowotna i zdrowy styl życia
Oddziaływania związane ze zdrowiem człowieka można określać terminami: wychowanie
zdrowotne i edukacja zdrowotna.
Obiektem zainteresowania współczesnej edukacji zdrowotnej jest nie tylko choroba, lecz
również fizyczny, psychospołeczny i duchowy dobrostan człowieka.
Głównym zadaniem edukacji zdrowotnej jest tworzenie podmiotowych i środowiskowych
warunków do kształtowania sfery ludzkich zachowań związanych ze zdrowiem oraz
przygotowanie człowieka do wprowadzenia sprzyjających zdrowiu zmian w sobie samym
i otaczającym środowisku.
Edukacja zdrowotna obejmuje ogół intencjonalnych i nieświadomych oddziaływań na
jednostki i grupy społeczne oraz własną aktywność człowieka, które poprzez pozytywny
wpływ na jego rozwój i budowanie potencjału zdrowotnego, umożliwiają mu stawanie się
świadomym modelatorem własnego zdrowia oraz podejmowanie działań na rzecz zdrowia
innych ludzi.
Edukacja zdrowotna dąży do poprawy i ochrony zdrowia, poprzez stymulowanie procesu
uczenia zmian w zachowaniu jednostek. Edukacja przebiega tu dwutorowo:
1) w drodze bezpośredniej edukacji jednostek,
2) poprzez użycie w celach edukacyjnych środków masowego przekazu.
Działania skierowane na edukację i rozwój jednostek obejmują:
– podnoszenie poziomu wiedzy o zdrowiu,
– poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia,
– budowanie wysokiej samooceny oraz samodzielności.
Edukacja poprzez środki masowego przekazu ma charakter bezosobowy i obejmuje:
– podnoszenie poziomu świadomości społecznej,
– kreowanie właściwego klimatu wokół problemów zdrowotnych,
– poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia.
Edukacja poprzez środki masowego przekazu może przybierać formę reklamy, marketingu lub
serwisu informacyjnego, natomiast wykorzystywać do tego celu można zarówno radio,
telewizję, prasę, Internet oraz inne formy publikacji [26].
Wychowanie zdrowotne stanowi kategorię podrzędną w stosunku do edukacji
zdrowotnej i odnosi się do intencjonalnych działań pedagogicznych ukierunkowanych na
kształtowanie składników osobowości człowieka, uczestniczących w wyzwalaniu motywacji
do podejmowania aktywności prozdrowotnej lub też w inny sposób z tą aktywnością są
związane.
Wyróżnia się kilka faz wychowania zdrowotnego, a mianowicie:
1) Faza heteroedukacji (okres wczesnego dzieciństwa) – dotyczy zabiegów pielęgnacyjnych,
opiekuńczych i profilaktycznych, które zapewniają rodzice i opiekunowie.
2) Faza pośrednia (okres przedszkolny i wczesnoszkolny) – wzrasta udział w staraniu się
o własne zdrowie, rozwija się świadomość i poczucie odpowiedzialności za własne nawyki
i przyzwyczajenia.
3) Faza autoedukacji (okres dojrzewania) – młody człowiek staje się świadomym wytwórcą
własnego zdrowia; zwiększa się wiedza i zainteresowanie zdrowiem, następuje zmiana
stylu życia (często w tym okresie młodzież zostaje wegetarianami, uprawia sporty
ekstremalne).

25
4) Faza heteroedukacji odwróconej (wiek dojrzały) – dotyczy osób dorosłych będących
w roli wychowawców innych.
Twórca polskiej pedagogiki zdrowia M. Demel zdefiniował, że „wychowanie zdrowotne
jest integralną częścią kształtowania pełnej osobowości, a polega ona na:
– wytwarzaniu nawyków bezpośrednio lub pośrednio związanych z ochroną
i doskonaleniem zdrowia fizycznego i psychicznego,
– wyrabianiu odpowiednich sprawności,
– nastawieniu woli i kształtowaniu postaw umożliwiających stosowanie zasad higieny,
skuteczną pielęgnację, zapobieganie chorobom i leczenie,
– pobudzaniu pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia przez epizodyczne
i systematyczne wzbogacanie i pogłębianie wiedzy o sobie, jak też o prawach rządzących
zdrowiem publicznym”.
Wyróżnia się kilka etapów edukacji zdrowotnej:
– uświadomienie sobie pojęcia i znaczenia zdrowia,
– identyfikacja własnych problemów (potrzeb),
– podjęcie decyzji o działaniu w celu rozwiązania własnych problemów i zdobywania
odpowiednich umiejętności,
– działania na rzecz poprawy swojego zdrowia,
– przekazywanie wiedzy, podejmowanie decyzji, dokonywanie wyborów i działanie
dotyczące własnego zdrowia.
Edukacja zdrowotna obejmuje również te działania, których efektem są zmiany na
poziomie polityki państwa sprzyjające poprawie środowiskowych i społecznych uwarunkowań
zdrowia.
Wielostronność podejmowanych działań w zakresie społecznego systemu oddziaływań
wychowawczych, zwanego społeczną edukacją zdrowotną wymaga zaangażowania wielu
dyscyplin naukowych, m.in. pedagogiki zdrowia, pedagogiki społecznej, psychologii zdrowia,
higieny, epidemiologii i innych. Cele naczelne edukacji zdrowotnej odnoszące się do
wybranych kategorii odbiorców przedstawiono w tabeli 2 poniżej.
Tabela. 2. Cele naczelne edukacji zdrowotnej odnoszone do różnych odbiorców [12, s. 181]
Odbiorca edukacji zdrowotnej Cel naczelny
decydenci na poziomie polityki
państwowej w sektorach
pozamedycznych
kształtowanie poczucia odpowiedzialności za
zdrowie innych ludzi oraz przekonania
o posiadaniu mocy sprawczej do jego kreowania
zbiorowość ulokowana w siedlisku
(szkole, miejscu pracy)
kształtowanie przekonania o możliwości
dokonywania zmian na rzecz podwyższenia
zasobów zdrowotnych swojego siedliska oraz
kompetencji do podejmowania związanych
z nimi działań
pacjenci
przekazanie wiedzy na temat zachowań
sprzyjających utrzymaniu i poprawie zdrowia
oraz nabycie kompetencji do udziału w terapii
grupa zawodowa nauczycieli
kształtowanie umiejętności diagnozowania
potrzeb zdrowotnych wychowanków oraz
kompetencji do udziału w procesie wychowania
zdrowotnego
dzieci i młodzież objęta obowiązkiem
szkolnym
kształtowanie „osobowości dbającej o zdrowie”

26
Dokładne sprecyzowanie celów decyduje o kierunkach podejmowanych działań i wpływa
na poziom ich efektywności, mimo że wymaga wysiłku.
Istotne zasady edukacji zdrowotnej to między innymi:
– poszerzanie wiedzy o sobie samym,
– utrzymywanie sił obronnych organizmu w stałej gotowości stosując szczepienia ochronne,
badania okresowe,
– zażywanie leków tylko pod kontrolą lekarza i nienadużywanie środków
farmakologicznych takich jak antybiotyki, leki przeciwbólowe, witaminy (Polska jest
jednym z krajów świata, gdzie jest największe spożycie tego typu specyfików),
– utrzymywanie wysokiego poziomu aktywności ruchowej,
– prawidłowa, zharmonizowana i dopasowana do wieku i stylu życia dieta,
– hartowanie się – uodparnianie na ekstremalne warunki,
– rozwijanie umiejętności radzenia sobie ze stresem,
– eliminowanie nałogów,
– zachowanie postawy optymistycznej,
– życzliwy i otwarty stosunek do ludzi.
Warto wspomnieć, ze wpływ rodziny na zdrowie jej członków jest oczywistą
konsekwencją faktu, iż rodzina stanowi podstawową grupę społeczną, w której funkcjonuje
człowiek. Dom rodzinny jest jednocześnie pierwszym i najważniejszym środowiskiem
wychowywania i socjalizacji dzieci i młodzieży, dlatego też niekwestionowane jest jego
uczestnictwo w formowaniu ich potencjału zdrowotnego. Tak więc rodzice, opiekunowie
powinni być świadomi, że ich własny styl życia jest dla dziecka wzorem, który odciśnie
znaczące piętno na jego stosunku do życia, zdrowia i otaczającej rzeczywistości.
Szkoła stanowi obok rodziny podstawową grupę społeczną, której zadaniem jest
przygotować dzieci i młodzież do podjęcia ról i zadań czekających na nich w dorosłym życiu.
Nadrzędnym celem działalności edukacyjnej szkoły jest dążenie do wielostronnego rozwoju
ucznia, obejmującego intelektualny, psychiczny, społeczny, zdrowotny, estetyczny, moralny
i duchowy wymiar jego osobowości. Aby ten cel mógł być osiągnięty, niezbędne jest tworzenie
sprzyjających tej działalności materialnych i psychospołecznych warunków. Ponieważ edukacja
człowieka w zakresie zdrowia sprzyja budowaniu jego potencjału zdrowotnego oraz jest
najbardziej opłacalną z ekonomicznego punktu widzenia inwestycją w zdrowie społeczeństwa,
udział szkoły w edukacji zdrowotnej uczniów powinien być jej priorytetową powinnością.
Zdrowy styl życia
Włączeniu się nauk medycznych i społecznych w promowanie prozdrowotnego stylu życia
jako sposobu na osiągnięcie przez jednostki i społeczeństwa lepszego stanu zdrowia sprzyjało
upowszechnianie się holistycznego podejścia do zdrowia. Jak wcześniej wspomniano
w Raporcie Lalonde’a [8], styl życia związany ze zdrowiem decyduje w największym stopniu
o jego jakości – jego udział w determinowaniu zdrowia w skali populacji został określony na
około 50%. Można więc przyjąć, że każdy człowiek może być kreatorem własnego zdrowia,
obraz jego stylu życia jest w znacznym stopniu efektem indywidualnych decyzji i wyborów.
Styl życia dotyczy zakresu i form codziennych zachowań jednostek lub grup,
specyficznych dla ich usytuowania społecznego, a dzięki temu umożliwiających społeczną
lokalizację ludzi, a także charakterystycznej dla grup i jednostek konfiguracji pewnych
zachowań.
Styl życia to codzienne zachowania, specyficzne dla danej jednostki lub zbiorowości.
Zakłada się, że styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bardzo szeroko
pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań, określonych czynnikami
społeczno-kulturowymi oraz cechami osobistymi jednostek.

27
Definicja proponowana przez WHO brzmi: ”styl życia to sposób życia oparty o wzajemny
związek pomiędzy warunkami życia w szerokim sensie a indywidualnymi wzorami zachowań,
zdeterminowanymi przez czynniki społeczno-kulturowe i cechy indywidualne”.
O zdrowiu człowieka decydują:
− zachowania ukierunkowane na zdrowie,
− zachowania związane ze zdrowiem.
Zachowania ukierunkowane na zdrowie są podejmowane świadomie i ukierunkowane na
określone cele zdrowotne związane z ochroną, zachowaniem lub promowaniem zdrowia.
Zachowania związane ze zdrowiem obejmują zachowania składające się na codzienne
funkcjonowanie człowieka, wpływające na jego zdrowie, niezależnie od tego, czy fakt ten jest
świadomy czy nie. Zachowania te często mają charakter nawykowy i są uruchamiane w chwili
relaksu, pracy lub rozrywki. Zachowania związane ze zdrowiem, to także różne sposoby
reagowania w sytuacjach określanych jako zagrażające tzw. dobrostanowi. Aktywność
przejawiana w takich momentach jest oceniana jako niekorzystna lub ryzykowna dla zdrowia.
Zachowania nawykowe dotyczą różnych aspektów codziennego życia człowieka, czyli między
innymi:
– czynności higieniczne (sposób, częstotliwość i okoliczności ich wykonywania);
– zachowania żywieniowe (regularność spożywania posiłków i specyfika diety);
– czynności wykonywane w sytuacjach wymagających przestrzegania zasad bezpieczeństwa
(zapinanie pasów bezpieczeństwa w samochodzie, noszenie ubrań ochronnych
w określonych zawodach);
– nawyki w zakresie pory snu oraz rytmu pracy lub nauki oraz wypoczynku;
– nawyki w zakresie sposobów spędzania wolnego czasu i aktywności ruchowej.
Warto nadmienić, iż styl życia zależy od:
– kultury w jakiej się bytuje,
– norm społecznych,
– środowiska,
– warunków życia,
– indywidualnych wartości,
– postaw,
– wiedzy i przekonań,
– ogólnej ekonomii,
– polityki i organizacyjnej struktury społeczeństwa.
Gdy człowiek jest zdrowy, może prawdziwie cieszyć się życiem. Dobry stan zdrowia
oznacza stały i wysoki poziom energii, równowagę emocjonalną, jasność umysłu, odporność
na choroby, oraz umiejętność obrony przed nimi, prowadzącą w rezultacie do spowolnienia
procesu starzenia i długiego życia. Zdrowie jest nie tylko brakiem cierpienia i bólu fizycznego,
ale rzeczywistym stanem naszego ciała i umysłu, w którym możemy bez przeszkód cieszyć się
i korzystać z życia. Stosowanie właściwej diety, ruch, życie w zdrowym środowisku, zmiana
złych nawyków oraz odpowiednie radzenie sobie z napięciem i stresem to recepta na zdrowy
styl życia.

28
1. Jak można zdefiniować „edukację zdrowotną”?
2. Czym charakteryzują się fazy wychowania zdrowotnego?
3. Czym różni się wychowanie zdrowotne i edukacja zdrowotna?
4. Jakie są zasady edukacji zdrowotnej?
5. Jakie podmioty maja największy wpływ na zdrowie człowieka?
6. Na czym polega zdrowotny styl życia?
7. Jakie zachowania decydują o zdrowiu?
8. Od jakich czynników zależy styl życia?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ plusy i minusy płynące z prowadzenia zdrowego stylu życia.
1) określić formę zaprezentowania ćwiczenia,
2) wymienić wszystkie korzyści i wady zdrowego stylu życia;
3) umieścić propozycje (do wyboru: na kartonie, tablicy na magnesy, tablicy typu flip-chart,
w formie prezentacji) do zaprezentowania grupie,
4) dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia,
5) zaprezentować pracę grupy na forum grupy.
– karton formatu A1,
– markery, mazaki,
– kolorowe karteczki,
– do wyboru: tablica na magnesy, tablica typu flip-chart,
– komputer z zainstalowanym programem do prezentacji multimedialnych Power Point lub inny,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca zdrowego stylu życia.
Ćwiczenie 2
Opracuj program edukacyjny promujący zdrowie.
1) dokonać wyboru elementów, które będą zawarte w programie,
2) opracować program,
3) zaprezentować opracowany program promujący zdrowie na forum grupy,
4) przedyskutować propozycje poszczególnych grup,
5) stworzyć jeden wspólny program promujący zdrowie, wykorzystując najlepsze elementy
ze wszystkich grup.

29
– arkusze papieru A4,
– materiały piśmiennicze,
– literatura z rozdziału 6 dotyczący zdrowia, promocji zdrowia, edukacji zdrowotnej,
zdrowego stylu życia.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić pojęcie „edukacji zdrowotnej”?  
2) scharakteryzować fazy wychowania zdrowotnego?  
3) wskazać odbiorców edukacji zdrowotnej?  
4) rozpoznać nieprawidłowości w zakresie własnego stylu życia?  
5) zastosować elementy zdrowego stylu w życiu codziennym?  

30
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż rozwiązanie
zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!

31
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Spośród czynników, które wywierają największy wpływ na nasze zdrowie wg Lalonde’a
prawidłową wartość procentową przedstawia rysunek dotyczący
a) stylu życia.
b) środowiska fizycznego i społecznego.
c) czynników genetycznych.
d) służby zdrowia.
2. Schematyczne powiązanie człowieka ze środowiskiem obrazuje
a) Mandala Zdrowia.
b) Raport Lalonde’a.
c) Raport Mandala.
d) Schemat Domela.
3. Pozytywne działanie na rzecz środowiska to
a) segregowanie odpadów, rozwój przemysłu, karczowanie lasów.
b) zalesianie terenów, wypalanie traw, wyrzucanie zużytych baterii do odpowiednich
pojemników.
c) tworzenie szkółek leśnych, oszczędna gospodarka wodna, segregacja odpadów.
d) wypalanie traw, segregacja odpadów, rozwój przemysłu papierniczego.
4. Podstawowe założenia promujące zdrowie zamieszczono w
a) Raporcie Lalonde’a.
b) Mandali Zdrowia.
c) Karcie Ottawskiej.
d) Konstytucji WHO.
5. Badania skriningowe
a) polegają na regularnej ocenie stanu zdrowia dziecka.
b) są działaniami edukacyjnymi na rzecz osób z małych miasteczek i wsi.
c) to zorganizowane działania polegające na wczesnym wykryciu w populacji chorób lub
stanów patologicznych.
d) to wybiórcze testy diagnozujące zachorowalność na choroby cywilizacyjne.
6. Twórcą polskiej pedagogiki zdrowia jest
a) W. Okoń.
b) Cz. Kupisiewicz.
c) M. Lalonde.
d) M. Demel.
a)
styl życia
50%
b)
środowisko
40%
c)
czynniki
genetyczne
5%
d)
służba
zdrowia
10%

32
7. Model biomedyczny zakłada, że
a) ciało jest maszyną, którą można całkowicie zrozumieć.
b) organizm człowieka jest żywym systemem, którego podsystemy są ze sobą wzajemnie
powiązane.
c) ziołolecznictwo jest jedyną słuszna drogą ku zdrowiu.
d) otoczenie społeczno-fizyczne ulega ciągłym zmianom.
8. Sformułowanie „holistyczny” oznacza
a) zwięźle.
b) poza kontrolą.
c) całościowo.
d) jednowymiarowo.
9. Model holistyczny
a) skupia uwagę na przebiegu choroby.
b) jest jednowymiarowy.
c) wyznacza lekarzowi monopol na wiedzę o zdrowiu.
d) skupia uwagę na przyczynie choroby.
10. Zdrowie to
a) brak choroby.
b) całkowity dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny.
c) dobrostan fizyczny i psychiczny.
d) brak niedomagań.
11. Zdrowie człowieka zależy przede wszystkim od
a) właściwej diety.
b) odpowiedniej ilości ruchu.
c) stylu życia.
d) środowiska stworzonego przez ludzi.
12. Potrzeby zdrowotne dzieli się na
a) względne i bezwzględne.
b) nadrzędne i podrzędne.
c) systemowe i podsystemowe.
d) ogólne i szczegółowe.
13. Zachowania zdrowotne sprzyjające zdrowiu to
a) aktywność fizyczna, częste stosowanie środków przeciwbólowych, odpowiednia dieta.
b) właściwa dieta, radzenie sobie ze stresem, przygodne kontakty seksualne.
c) palenie tytoniu, higiena ciała, wykonywanie badań profilaktycznych.
d) utrzymywanie właściwych relacji między ludźmi, racjonalna dieta, higiena osobista
i otoczenia
14. Homeostaza w środowisku oznacza
a) zaburzenie.
b) równowagę.
c) sprzeczność lub niezgodność.
d) występowanie niekorzystnych czynników przyrodniczych.

33
15. Profilaktyka
a) pozwala zapobiegać poważniejszym konsekwencjom chorób.
b) umożliwia zwiększenie kontroli nad zdrowiem, jego poprawą i utrzymaniem.
c) odnosi się do działań pedagogicznych, ukierunkowanych na kształtowanie osobowości.
d) dotyczy systemu oddziaływań promujących zdrowie.
16. Szczepienia ochronne są przykładem
a) profilaktyki wtórnej.
b) profilaktyki trzeciorzędowej.
c) profilaktyki wczesnej.
d) profilaktyki pierwotnej.
17. Faza heteroedukacji odwróconej obejmuje
a) okres wczesnego dzieciństwa.
b) okres wieku dojrzałego.
c) okres przedszkolny i wczesnoszkolny.
d) okres dojrzewania.
18. Edukacja zdrowotna
a) stanowi kategorię podrzędną w stosunku do wychowania zdrowotnego.
b) stanowi kategorię równorzędną w stosunku do wychowania zdrowotnego.
c) stanowi kategorię nadrzędną w stosunku do wychowania zdrowotnego.
d) nie ma nic wspólnego z wychowaniem zdrowotnym.
19. Styl życia zależy od
a) środowiska, indywidualnych wartości, kultury bytu, warunków życia.
b) trendów.
c) tylko i wyłącznie od postawy wobec życia.
d) polityki organizacyjnej struktury społeczeństwa.
20. Zdrowy styl życia nie obejmuje
a) unikania czynności męczących.
b) racjonalnej diety.
c) właściwej gospodarki czasem wolnym.
d) działań współgrających ze środowiskiem przyrodniczym.

34
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Prowadzenie działań profilaktycznych i promocji zdrowia
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:

35
6. LITERATURA
1. Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 2005
2. Bishop G.D.: Psychologia zdrowia pod red. J. Karskiego. Promocja zdrowia. Sanmedia,
Warszawa 2000
3. Capra F.: Punkt zwrotny. Nauka, społeczeństwo, nowa kultura. tłum. E. Woydyłło. PIW,
Warszawa 1987
4. Demel M.: O wychowaniu zdrowotnym. PZWS, Warszawa 1968
5. Demel M.: Pedagogika zdrowia. WSiP, Warszawa 1980
6. Dubos R.: Człowiek. Środowisko. Adaptacja. PZWL, Warszawa 1970
7. Formański J.: Psychologia. Podręcznik dla szkół medycznych. PZWL, Gdańsk 2003
8. Gniazdowski A.: Zachowania zdrowotne. IMP, Łódź 1990
9. Heszen-Niejadek I. (red).: Psychologia zdrowia. PWN, Warszawa1997
10. Karta Ottawska [w:] Karski J.B., Słońska Z., Wasilewski B.W. (red.): Promocja zdrowia
11. Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) 1943
12. Kowalski M., Gaweł A.: Zdrowie – wartość – edukacja. Impuls, Kraków 2007
13. Krzywda-Pogorzelski M.: Geografia – spojrzenie na Ziemię i środowisko. Encyklopedia.
PWN, Warszawa 2002
14. Ress S., Graham R.S.: Bądź sobą. Książka i wiedza, Warszawa 1996
15. Rober A.S., Rober E.S.: Słownik psychologii. Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa 2005
16. Siciński A.: Styl życia – problemy pojęciowe i teoretyczne. PWN, Warszawa 1976
17. Siuta J.(red.): Słownik Psychologii. Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2005
18. Sperling A.P.: Psychologia. Zysk i S-ka, Poznań 1995
19. Szewczuk W.(red.): Słownik psychologiczny. „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1985
20. Szlosek F.: Wstęp do dydaktyki przedmiotów zawodowych. ITeE, Radom 1995
21. Titkow A.: Zachowania i postawy wobec zdrowia i choroby. PWN, Warszawa 1983
22. Tokarski J. (red.): Słownik wyrazów obcych. PWN, Warszawa 1980
23. www.edukacja-zdrowotna.wyklady.org
24. www.psychologia.edu.pl
25. www.zakladepidemiologii.ikard.pl
26. Zaremba B.: O budowie i czynnościach ciała ludzkiego. PZWL, Warszawa 1970
27. Zimbardo P.G, Ruch F.L.: Psychologia i życie. PWN, Warszawa 1996

4

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (15)

Similar to 4

Similar to 4 (20)

More from Kamil Fik

More from Kamil Fik (9)

4