6

___________________________________________________________________________
„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Monika Koczańska
Analizowanie psychospołecznych aspektów rozwoju
człowieka 322[15].O2.01
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr Emilia Niemiec-Jasińska
mgr Ewa Pacholec
Opracowanie redakcyjne:
mgr Monika Koczańska
Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].O2.01
„Analizowanie psychospołecznych aspektów rozwoju człowieka”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu terapeuta zajęciowy.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Okresy rozwoju psychicznego człowieka 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 10
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 11
4.2. Osobowość człowieka 12
4.3. Metody oceniania wydolności psychofizycznej człowieka 16
4.4. Czynniki społeczne wpływające na rozwój jednostki 21
4.4.3. Ćwiczenia
4.4.4. Sprawdzian postępów
23
24
4.5. Czynniki wpływające na rozwój osobowości i ogólną wydolność
psychofizyczną człowieka 25
4.6. Psychologia życia społecznego 31
4.7. Kulturowe uwarunkowania zachowania człowieka 35
4.8. Sytuacje trudne i nietypowe w pracy terapeuty zajęciowego 40
5. Sprawdzian osiągnięć 43
6. Literatura 48

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu psychospołecznych
aspektów rozwoju człowieka.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
− zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
− ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
− sprawdzian postępów,
− sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
− literaturę uzupełniającą.

4
Schemat układu jednostek modułowych
322[15].O2
Rozwój osobowy i biologiczny człowieka
322[15].O2.01
Analizowanie
psychospołecznych aspektów
rozwoju człowieka
322[15].O2.02
Diagnozowanie problemów
i potrzeb pacjenta
322[15].O2.03
Badanie funkcji organizmu
zdrowego człowieka
322[15].O2.04
Rozróżnianie procesów
patologicznych
w obrębie układów
i narządów
322[15].O2.05
Rozpoznawanie objawów
niepełnosprawności pacjenta

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− komunikować się z pacjentem i jego rodziną,
− rozpoznawać potrzeby i problemy pacjenta,
− motywować pacjentów do udziału w terapii,
− promować zdrowy styl życia,
− prowadzić dokumentację pracy,
− organizować własny warsztat pracy,
− współpracować z członkami zespołu terapeutycznego.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− scharakteryzować poszczególne okresy rozwoju psychicznego człowieka,
− określić składniki osobowości,
− określić wpływ różnych czynników na rozwój osobowości i zachowanie człowieka,
− zanalizować czynniki wpływające na ogólną wydolność psychofizyczną człowieka,
− zastosować wybrane metody oceniania wydolności psychofizycznej człowieka,
− określić cechy zbiorowości społecznej i jej wpływ na socjalizację jednostki,
− określić czynniki społeczne wpływające na rozwój jednostki,
− nawiązać i utrzymać kontakt z pacjentem i jego rodziną,
− nauczyć pacjenta nawiązywania i utrzymywania kontaktów społecznych mimo
ograniczeń jego sprawności,
− uniknąć błędów jatrogennych,
− określić wpływ czynników środowiskowych na powstawanie zaburzeń przystosowania
społecznego,
− przewidzieć sytuacje nietypowe i trudne w pracy terapeuty zajęciowego,
− przeprowadzić analizę przyczyn własnych negatywnych emocji w kontaktach
z pacjentem,
− podjąć współpracę w zespole interdyscyplinarnym w zakresie udzielania pomocy
i tworzenia systemu wsparcia społecznego,
− zastosować wiedzę o zbiorowościach społecznych do organizowania pracy z grupą
pacjentów,
− zaobserwować i przeanalizować przyczyny powstawania konfliktów w małej grupie
społecznej,
− rozwiązać konflikty grupowe,
− zastosować w pracy z niepełnosprawnymi różne metody nauczania i oddziaływania
wychowawczego,
− zastosować zasady postępowania zgodnie z kartą praw pacjenta.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Okresy rozwoju psychicznego człowieka
4.1.1. Materiał nauczania
W życiu człowieka wyróżnia się następujące okresy rozwoju psychofizycznego:
1. Okres prenatalny trwa od momentu zapłodnienia do momentu narodzin i wyróżnia
się w nim trzy fazy. Faza jaja płodowego od zera do dwóch tygodni po zapłodnieniu, w tym
okresie następuje bardzo intensywny podział komórek. Od trzeciego do siódmego tygodnia
faza zarodkowa (embrionalna), formują się pierwsze narządy, tworzą się trzy listki
zarodkowe, z których powstają poszczególne układy. W czwartym miesiącu ciąży kończy się
faza embrionalna, zaczyna się faza płodowa. Do tego czasu powstały już wszystkie narządy.
W trakcie kolejnych tygodni bardzo szybko zmienia się wygląd płodu. Szczególnie szybko
w tym okresie rosną nogi i ręce. Rysy twarzy stają się delikatne. Na głowie oraz na całym
ciele pojawia się meszek. Rosną również paznokcie u rąk i nóg. Poza tym rozwija się tkanka
tłuszczowa. Chroni ona dziecko przed wszelkimi urazami. W czwartym miesiącu ciąży
stwierdza się bardzo duże postępy w rozwoju układu nerwowego. Wykształcają się pierwsze
odruchy, przede wszystkim odruch ssania i połykania. W tym okresie płód opanowuje
umiejętność wykonywania ruchów świadomych. Do tego momentu występowały tylko
odruchy. W kolejnych tygodniach następuje bardzo ważny proces dojrzewania płuc. Naczynia
krwionośne płuc są na tyle sprawne, że pod koniec ósmego miesiąca ciąży płód może
samodzielnie oddychać. Również ośrodkowy układ nerwowy jest już na tyle rozwinięty, że
może koordynować przebieg procesu oddychania. W ostatnich trzech miesiącach ciąży płód
zaczyna otwierać i zamykać oczy. Jest w stanie reagować na bodźce świetlne.
2. Okres noworodkowy trwa przez pierwszy miesiąc po urodzeniu, należy do
przełomowych okresów w życiu człowieka. W ciągu tego okresu organizm musi
przystosować się do całkiem nowych warunków: konieczności regulacji temperatury ciała,
zmiany sposobu oddychania, nerki zaczynają wydalać produkty przemiany materii.
Do dziecka zaczynają docierać bodźce z zewnątrz stymulując układ nerwowy. Ruchy dziecka
to początkowo nieskoordynowane, mimowolne odruchy bezwarunkowe. Dopiero z biegiem
czasu uczy się ono wykonywać ruchy celowe i świadome.
Do charakterystycznych odruchów okresu noworodkowego pojawiających się
w pierwszych dniach życia należą odruchy ssania, chwytania, pełzania i obejmowania.
Ostatnie trzy zanikają w trzecim miesiącu życia, a odruch ssania występuje do szóstego
miesiąca życia.
3. Okres niemowlęcy trwa od czwartego tygodnia do ukończenia pierwszego roku życia
dziecka. Jest to okres bardzo szybkiego rozwoju fizycznego i psychicznego, wyraża się to
podwojeniem ciężaru ciała po piątym miesiącu życia, a w dwunastym miesiącu życia
niemowlę waży już trzykrotnie więcej niż po urodzeniu. W okresie tym rozpoczyna się
kształtowanie czynności ruchowych. Dziecko uczy się podnosić głowę, siadać, wstawać,
a także chodzić. Równocześnie dokonuje się rozwój manualny, dziecko uczy się chwytać
zabawki i manipulować nimi.
Charakterystyczne dla tego okresu jest duże zapotrzebowanie na sen. Początkowo
dziecko śpi stale, budzi się tylko do karmienia. Po upływie pierwszego półrocza zaczynają
wyrzynać się pierwsze zęby mleczne. W czasie tego okresu bardzo groźne są dla dziecka
różne choroby, zwłaszcza zakażenia układu pokarmowego i infekcje dróg oddechowych,
a także urazy mechaniczne.

8
Rozwój niemowlęcia jest stymulowany przez bodźce z zewnątrz, dziecko pozbawione
tych bodźców rozwija się powoli, a niektórych umiejętności może w ogóle nie opanować.
Środowiskiem, które dostarcza najwięcej bodźców jest rodzina. Poprzez obcowanie z nią
niemowlę uczy się mowy. Ośmiomiesięczne potrafi wymówić takie proste połączenia sylab
jak „mama” czy „tata. Zaczyna też uważnie przysłuchiwać się dźwiękom czy rozmowom.
W jedenastym miesiącu życia rozumie już pojedyncze słowa, potrafi je powtórzyć
i sensownie zastosować. Rozpoczyna się okres prawdziwego mówienia.
4. Okres poniemowlęcy trwa od pierwszego do trzeciego roku życia. W okresie tym
dochodzi do wykształcenia się mechanizmów zapewniających człowiekowi właściwą postawę
ciała. Zachodzą zmiany w ukształtowaniu kręgosłupa. Ulegają usprawnieniu mechanizmy
nerwowe, od których zależy utrzymanie ciała i lokomocja. Doskonali się czynność ośrodków
nerwowych kierujących czynności chodzenia.
Okres ten charakteryzuje się szybkim rozwojem mowy. Zasób słów poszerza się z dnia
na dzień. Idzie to w parze z intensywnym rozwojem umysłowym, kształtuje się układ
nerwowy a zwłaszcza kora mózgowa. Przeżycia uczuciowe dziecka są zmienne
i krótkotrwałe, bardzo łatwo przechodzi ono od głośnego, żałosnego płaczu do radosnego
śmiechu i odwrotnie. Jedną z podstawowych potrzeb jest potrzeba kontaktu emocjonalnego
z innymi, tj. rodzicami, opiekunami, którzy powinni rozbudzać w dziecku przede wszystkim
pozytywne uczucia społeczne.
W okresie tym dziecko przeżywa wiele obaw i lęków związanych z nowymi
przedmiotami i sytuacjami. Coraz więcej sytuacji powoduje u dziecka gniew i reakcje
agresywne. Dzieci w tym wieku lubią towarzystwo rówieśników i mimo iż nie potrafią
jeszcze zorganizować zabawy, chętnie ze sobą przebywają, interesują się sobą wzajemnie.
Duże znaczenie dla rozwoju społecznego mają zabawy tematyczne, które polegają pierwotnie
na naśladowaniu prostych czynności dorosłych, jak również zabawy konstrukcyjne, które
w miarę rozwoju koordynacji wzrokowo-ruchowej pozwolą na wydatne wzbogacenie tych
czynności w następnym okresie rozwojowym.
5. Okres przedszkolny trwa od trzeciego do szóstego roku życia. Jest to okres dużej
dynamiki psychicznego i fizycznego rozwoju dziecka. Okres ten nazywany jest także
wiekiem zabawy, ponieważ dziecko przez zabawę uczy się i poznaje świat. Ważne jest, aby
nie ograniczać mu tego. Zbyt mało ruchu, powietrza powoduje słabszy rozwój fizyczny. Brak
zabawek, kontaktów z dorosłymi, z dobrami kultury opóźnia rozwój intelektualny, a nie
zaspokojenie potrzeb psychicznych, zwłaszcza poczucia bezpieczeństwa i miłości może
zaburzyć całość rozwoju psychicznego dziecka. Dzieci w tym wieku wykazują dużą potrzebę
ruchu, są „żywe”, hałaśliwe, mówią wiele, miewają bujną wyobraźnię. Poszukują
rówieśników, uczą się podporządkowywać grupie, niekiedy rezygnować z własnych
zachcianek. W wieku około sześciu lat następuje przyspieszenie wzrostu ciała.
6. Okres szkolny jest to okres między rozpoczęciem nauki szkolnej a początkiem
pokwitania. U dziewczynek odpowiada to przedziałowi wieku od sześciu do jedenastu lat,
u chłopców od sześciu do dwunastu.
W tym okresie dziecko zaczyna tracić uzębienie mleczne i wyrzynają się pierwsze zęby
stałe. Wzrastanie organizmu w tym okresie zostaje nieco spowolnione, ale następują zmiany
w zakresie układu kostno-stawowego i mięśniowego. Kości grubieją, wzrasta masa
mięśniowa. Dzieci wykazują dobrą koordynację ruchową, zwłaszcza szybkość
wykonywanych ruchów, zręczność oraz precyzję i siłę. Jest to okres wielkiej chłonności
umysłowej. Dzieci zapamiętują wiele szczegółów, łatwo przyswajają wiedzę, wszelkie
umiejętności, oraz wykazują łatwość w nawiązywaniu kontaktów.
7. Okres pokwitania. Mianem pokwitania określa się okres wykształcenia się
u dziewcząt i chłopców drugorzędowych cech płciowych oraz osiągnięcia dojrzałości
płciowej. W okresie tym ustala się także równowaga hormonalna, w związku z tym następuje

9
bardzo dynamiczny rozwój całego organizmu, wszystkich narządów i tkanek. U dziewcząt
pojawia się pierwsza miesiączka, najbardziej kobieca cecha dojrzewania płciowego,
zaczynają powiększać się piersi, poza tym sylwetka dziewczyny zaczyna nabierać typowych
kobiecych kształtów. U chłopców osiągających dojrzałość płciową narządy płciowe zaczynają
produkować nasienie. U obu płci pojawiają się wtórne cechy płciowe: owłosienie łonowe,
nieco później także pachowe, u chłopców zarost oraz mutacja głosu, wiąże się to z rozwojem
krtani.
W okresie tym kończy się proces formowania uzębienia. Występuje wzmożona czynność
gruczołów łojowych. Okres dojrzewania jest czasem, w którym dziecko osiąga dojrzałość
fizyczną, biologiczną, rozwija się osobowość. Jest to okres, w którym młody człowiek musi
odnaleźć się w swojej roli, mężczyzny lub kobiety. Musi nauczyć się samodzielności
i podejmowania własnych decyzji. Poza tym czeka go również uporanie się ze swoim
rozwojem płciowym i nauczenie się odpowiedzialności w związku partnerskim
i w kontaktach seksualnych. Zadania te wywołują uczucia niepewności i zagubienia.
U dojrzewającej młodzieży pojawiają się skrajne nastroje i zachowania. Często występują
stany depresyjne, a niekiedy nawet próby samobójcze. O ile wcześniej dzieci nastawione są
na kontakt z rówieśnikami tej samej płci, o tyle teraz pojawiają się zainteresowania płcią
przeciwną. W tym okresie dziecko powinno czuć się kochane i akceptowane przez rodziców,
nawet jeśli się przed tym broni.
8. Okres młodości nazywany wczesną dorosłością obejmuje lata od osiemnastego do
dwudziestego piątego/trzydziestego roku życia. W okresie tym występuje dalsze, choć bardzo
powolne wzrastanie. Okres ten charakteryzuje się zadaniami takimi, jak wybór partnera do
małżeństwa, rozpoczęcie życia rodzinnego, kariery zawodowej. Radzenie sobie z wielorakimi
zadaniami tego okresu wymaga dojrzałości intelektualnej, wyrażającej się odpornością na
stres, również dojrzałością społeczną, która ma odzwierciedlenie w przyjmowaniu
odpowiedzialności za siebie i innych.
9. Okres dorosłości jest wynikiem długotrwałego procesu przemian prowadzących do
wypracowania w pełni wykształconej osobowości, sprawności funkcji organizmu
i świadomości zarówno poznawczej jak i emocjonalnej. Nie oznacza to jednak, że psychika
dorosłego jest ustabilizowana i nie ulega dalszym przeobrażeniom. Rozwój ma teraz charakter
jakościowy, doskonalą się sprawności działania, krystalizują cele życiowe w oparciu
o światopoglądowe zasady etyczne. Proces doskonalenia osobowości dokonuje się
u człowieka dorosłego w toku jego aktywności społecznej, zawodowej i życiu rodzinnym.
Pod koniec tego okresu zaczynają się pierwsze objawy starzenia ustroju, należy do nich:
odkładanie się tłuszczu, siwienie, wypadanie włosów, zmiany próchnicze w zębach,
upośledzenie sprawności fizycznej. Okres ten ma łatwe do wychwycenia zakończenie,
u kobiet w postaci ustania miesiączkowania. Częst0 proces ten ma dość burzliwy przebieg,
towarzyszą mu dolegliwości o charakterze nerwowym. Zakończenie tego okresu jest mniej
uchwytne u mężczyzn.
10. Starość trwa od około pięćdziesiątego piątego/sześćdziesiątego roku życia. Jest to
ostatni etap rozwoju ontogenetycznego, charakteryzuje się regresywnym (wstecznym)
kierunkiem zmian zachodzących w narządach i tkankach ustroju. Występuje zwiotczenie
skóry, osłabienie siły mięśniowej, powstają zmiany w układzie kostno-stawowym, ulega
upośledzeniu czynność układu oddechowego i krążenia, występują zaburzenia układu
nerwowego. Zwiększa się wrażliwość ustroju na działanie czynników chorobotwórczych.

10
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz okresy rozwoju psychicznego człowieka?
2. Jak przebiega prenatalny okres rozwoju człowieka?
3. Jakie znasz cechy noworodkowego okresu rozwoju?
4. Czym charakteryzuje się niemowlęcy okres rozwoju człowieka?
5. Jak przebiega okres poniemowlęcy?
6. Co jest charakterystyczne dla wieku przedszkolnego?
7. Jakie są charakterystyczne cechy szkolnego okresu rozwoju człowieka?
8. Jakie są charakterystyczne trudności rozwojowe w okresie pokwitania?
9. Jakie są różnice pomiędzy okresem młodości a dorosłości?
10. Czym jest starość?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Sporządź listę czynników niebezpiecznych i szkodliwych, jakie mogą wystąpić
w prenatalnym okresie rozwoju człowieka.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące czynników
niebezpiecznych i szkodliwych,
2) przeanalizować rodzaje czynników szkodliwych i niebezpiecznych, które mogą mieć
wpływ na rozwój człowieka w okresie prenatalnym,
3) sporządzić listę czynników,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
– notatnik,
– przybory do pisania,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca prenatalnego okresu rozwoju.
Ćwiczenie 2
Obejrzyj film dydaktyczny przedstawiający rozwój człowieka w okresie niemowlęcym.
Wynotuj wszystkie zauważone na filmie zmiany rozwojowe w tym okresie.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące zmian zachodzących
w niemowlęcym okresie rozwoju,
2) obejrzeć film dydaktyczny,
3) wynotować wszystkie zmiany zachodzące w niemowlęcym okresie rozwoju,

11
− film dydaktyczny przedstawiający rozwój człowieka w okresie niemowlęcym,
− zestaw do projekcji filmu,
− notatnik,
− przybory do pisania,
− literatura z rozdziału 6 dotycząca okresu niemowlęcego.
Ćwiczenie 3
Określ i scharakteryzuj regresywne zmiany zachodzące w okresie starości, które
prowadzą do różnych procesów chorobotwórczych.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące zmian regresywnych
w okresie starości,
2) przeanalizować zmiany regresywne,
3) określić procesy chorobotwórcze, jakie zmiany regresywne wywołują,
– materiały dydaktyczne zawierające informacje na temat zmian regresywnych w okresie
starości,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca okresu starości.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować poszczególne etapy rozwoju psychicznego
człowieka?  
2) scharakteryzować prenatalny okres rozwoju?  
3) określić cechy noworodkowego okresu rozwoju?  
4) scharakteryzować niemowlęcy okres rozwoju człowieka?  
5) scharakteryzować okres poniemowlęcy?  
6) określić cechy charakterystyczne dla przedszkolnego etapu rozwoju?  
7) scharakteryzować szkolny etap rozwoju?  
8) wskazać trudności rozwojowe związane z okresem pokwitania?  
9) określić różnice pomiędzy okresem młodości a dorosłości?  
10) określić czym jest starość?  

12
4.2. Osobowość człowieka
W XIX wieku, głównie za sprawą Z. Freuda udało się wyodrębnić i zdefiniować
osobowość jako jedno z podstawowych pojęć psychologicznych i socjologicznych.
Osobowość nie jest cechą gatunkową człowieka, lecz cechą indywidualną i kulturową,
odnoszącą się do wzoru, do którego osiągnięcia zmierza proces wychowania
i samowychowania. Osobowość człowieka kształtowana jest przez cechy biofizyczne jak też
poprzez proces socjalizacji, która przystosowuje człowieka do życia w zbiorowości,
umożliwia porozumiewanie się i inteligentne działanie w jej ramach, uczy jak się zachować,
by osiągnąć cele życiowe. Socjalizacja jest to wchodzenie w kulturę, co rozumie się jako
poznanie i przyjmowanie przez jednostkę tradycji i wzorów kulturowych wyznaczających
sposób jej zachowania.
Etymologicznie słowo osobowość wywodzi się od słowa osoba, oznacza ono byt
o rozumnej naturze, cechujący się odrębnością od innych bytów, posiadający świadomość
własnego istnienia, wolę, własny charakter i system wartości.
Definicja osobowości dzieli się na trzy obszary wzajemnie powiązane, według których
osobowość to:
1. Zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i właściwości,
które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych.
2. Zespół warunków wewnętrznych wpływających na sposób, w jaki człowiek
przystosowuje się do otoczenia
3. Zespół psychologicznych mechanizmów np: tożsamość, mentalność, potrzeby,
postawy, inteligencja, uznanie wartości, które powodują, że człowiek jest zdolny do
kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe.
Najstarsza teoria osobowości, której twórcą jest Zygmunt Freud, teoria dynamiczna,
mówi że osobowość jest organizacją sił dynamizujących zachowanie (dążenia, popędy,
potrzeby społeczne). Popęd seksualny, tj. instynkt życia (libido) i popęd agresji, tj. instynkt
śmierci (id) są w konflikcie z normami społecznymi, które prezentuje superego. Konflikt ten
jest źródłem wszelkich zachowań, których ostateczny kształt nadaje racjonalne ego.
Libido, popęd seksualny (z łac. żądza) zachowanie mające na celu zaspokojenie potrzeby
bliskości cielesnej, rozkoszy. Z. Freud rozumiał libido jako formę energii za pośrednictwem,
której popędy życia spełniają swoje funkcje jako zaburzenia osobowości.
Id, zawiera w sobie dziedziczne i wrodzone wyposażenie psychiczne z popędami
włącznie, działa na zasadzie impulsów i natychmiastowego zaspokojenia potrzeb. Pozostaje w
ścisłym związku z procesami fizjologicznymi, z których czerpie energię. Reprezentuje
wewnętrzny świat subiektywnych doznań i nie posiada żadnej wiedzy o obiektywnej
rzeczywistości.
Ego jest podporządkowane zasadzie rzeczywistości, działa za pośrednictwem procesu
wtórnego, sprawuje kontrolę nad funkcjami poznawczymi i intelektualnymi.
Superego stanowi wewnętrzną reprezentację wartości moralnych i ideałów uznawanych
przez daną społeczność, które przekazywane są dziecku przez rodziców w procesie
socjalizacji.
Innym twórcą teorii osobowości był uczeń Freuda, Carl Gustaw Jung. Kładł on nacisk na
wspólne dla całego rodzaju ludzkiego źródła osobowości (doświadczenie przodków-
archaiczne, prymitywne, nieświadome, uniwersalne), które nazywał nieświadomością
zbiorową.

13
Według typologii Junga wyróżnić można dwa typy osobowości:
1. Ekstrawertyk – osoba, której zachowanie nacechowane jest pozytywnym
zainteresowaniem światem zewnętrznym, o aktywności skierowanej na otoczenie,
prospołeczna, łatwo nawiązująca kontakt, z ogólną zaradnością i orientacją w realiach
rzeczywistości. Są to ludzie, którzy reagują szybko i wyraźnie. Dają odpowiedzi zanim
nad nimi pomyślą. Trudno im się skoncentrować na słuchaniu. Robią dużo szumu
i zamieszania wokół siebie i dobrze się z tym czują.
2. Introwertyk – osoba ta kieruje uwagę na własne przeżycia, obserwuje się u niej brak
zainteresowania otoczeniem, oraz skłonność do zamykania się w sobie i izolację od
innych.
Adler Alfred, twórca kierunku zwanego psychologią indywidualną, był austriackim
lekarzem i psychologiem, uczniem Z. Freuda. Jako jeden z pierwszych jego
współpracowników odrzucajł koncepcję libido. Uważał, że głównym motorem działania ludzi
jest dążenie do mocy jako forma kompensacji kompleksu niższości. Adler uważał też, że
poczucie niższości jest czymś dobrym dla człowieka, bowiem jest to czynnik rozwoju
jednostki. Drugim bardzo ważnym czynnikiem jaki wyróżnił jest uspołecznienie wynikające
z kontaktu z matką.
Jednym z najsłynniejszych badaczy osobowości jest Raymond B. Cattell. Według niego
osobowość jest tym co pozwala przewidzieć, co dana osoba zrobi w danej sytuacji. Jest
związana z całym zachowaniem jednostki zewnętrznym i wewnętrznym, jest zróżnicowaną
i złożoną strukturą cech, z motywacją zależną od cech dynamicznych. To cecha jest
najważniejszym pojęciem w teorii stworzonej przez Catella. Podzielił on cechy na: jedyne,
wspólne (powierzchniowe), źródłowe (konstytucjonalne) oraz środowiskowe.
Powierzchniowe reprezentują wiązki jawne, czyli zewnętrzne zmienne, występujące
łącznie, natomiast źródłowe to podstawowe zmienne, współ determinujące wielorakie
przejawy powierzchniowe. Cechy źródłowe można identyfikować jedynie za pomocą analizy
czynnikowej, bo ona pozwala określić zmienne, czynniki będące podstawą powierzchniowego
zachowania. Cechy źródłowe są ważniejsze od powierzchniowych, bo stwarzają możliwość
większej oszczędności opisu. Dzieje się tak między innymi dlatego, że są mniej liczne. Drugi
podział cech jakiego dokonał badacz, jest oparty na kryterium jakim jest sposób ich
przejawiania się. I tak wyróżnił cechy dynamiczne, zdolnościowe i temperamentalne. Cechy
dynamiczne wiążą się z pobudzaniem jednostki do działania zmierzającego do określonego
celu, zdolnościowe są związane z efektywnością z jaką jednostka dział, temperamentalne to
szybkość i wrażliwość emocjonalna.
Człowiek nie jest całkowicie zdeterminowany przez społeczeństwo choć jego osobowość,
jego decyzje mają swoje podłoże w tym, co ono w nim zaszczepiło. Od urodzenia zatopieni
jesteśmy w społeczeństwie i jego kulturze. Wpajane są nam pewne zachowania akceptowane
w danej społeczności, wzorce osobowe, które powinniśmy naśladować, przypisane są nam
pewne role i wysuwane wobec nas pewne oczekiwania, które my mimowolnie staramy się
spełnić. Już od niemowlęctwa w zależności od płci przypisane są nam pewne role, wyrażające
się chociażby tym, że chłopcom kupowane są inne zabawki nim dziewczynkom. Wraz ze
wzrostem uczeni jesteśmy co nam wolno, a czego nie wypada. Pozycja naszych rodziców
i miejsce urodzenia (miasto czy wieś) determinują nasz przyszły życiowy sukces. Religia
i ustrój państwa w jakim przyszło nam żyć nie są bez znaczenia, na to kim jesteśmy i co
robimy. Jednak gdyby wpływ na osobowość jednostki miały mieć jedynie czynniki
zewnętrzne, człowieka można by było zaplanować, jego cechy indywidualne od podstaw
wykształcić, zdefiniować go już w momencie narodzin. Tak jednak nie jest. Człowiek wciąż
może o sobie powiedzieć, że jest istotą wolną, bo posiada własną osobowość i własne
niepowtarzalne cechy indywidualne.

14
1. Czym jest osobowość człowieka?
2. Co oznacza etymologicznie pojęcie osobowość?
3. Kto jest twórcą najstarszej definicji osobowości?
4. Czym charakteryzuje się osobowość w teorii Carla Gustawa Junga?
5. Jak można scharakteryzować osobowość w oparciu o teorię Adlera Alfreda?
6. Co jest charakterystyczne dla teorii osobowości stworzonej przez Raymonda B. Cattella?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Otrzymasz od nauczyciela zestaw samoprzylepnych kartek, na których wypisano
definicje osobowości według różnych twórców. Przyporządkuj je do odpowiednich nazwisk.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące różnych teorii osobowości,
2) przeanalizować poszczególne definicje,
3) przykleić kartki na tablicy,
4) przyporządkować poszczególne definicje do odpowiednich nazwisk.
– materiały dydaktyczne zawierające informacje na temat różnych teorii osobowości,
– zestaw kartek samoprzylepnych,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca osobowości człowieka.
Ćwiczenie 2
Określ czynniki wpływające na rozwój osobowości człowieka.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące czynników wpływających
na rozwój osobowości człowieka,
2) sporządzić notatkę,
− notatnik,
− przybory do pisania,
− literatura z rozdziału 6 dotycząca osobowości człowieka.

15
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić czym jest osobowość człowieka?  
2) wyjaśnić co etymologicznie oznacza słowo osobowość?  
3) rozpoznać nazwisko twórcy najstarszej definicji osobowości?  
4) określić czym jest osobowość w teorii Carla Gustawa Junga?  
5) scharakteryzować osobowość w oparciu o teorię Adlera Alfreda?  
6) określić charakterystyczne cechy dla teorii osobowości stworzonej
przez Raymonda B. Cattella?  

16
4.3. Metody oceniania wydolności psychofizycznej człowieka
Psychologiczne koncepcje człowieka.
1. Założenia behawioryzmu: człowiek jest układem zewnątrzsterownym, jego
zachowanie jest całkowicie kontrolowane przez środowisko zewnętrzne, dzięki odpowiednim
sposobom manipulacji środowiskiem można modyfikować reakcje ludzkie, system kar
i nagród decyduje o tym czego człowiek unika i do czego dąży, procesy psychiczne nie
odgrywają żadnej roli w nawigowaniu ludzkim zachowaniem, w żaden sposób nie wpływają
na człowieka. Przedstawiciele behawioryzmu: Watson (ojciec behawioryzmu), Pawłow, Hull,
Skinner, Tolman, Thorndeik.
2. Założenia koncepcji poznawczej: człowiek jest samodzielnym podmiotem, który
samodzielnie i celowo działa, człowiek przyjmuje i interpretuje informacje, nadaje im także
wartość, podejmuje działania sprawując nad nimi kontrolę, człowiek posiada umiejętność
generowania informacji oraz wiedzy, dzięki temu rozwija on kulturę. Ludzie „wychodzą poza
posiadaną informację”, umysł człowieka posiada inteligencję, pamięć, zdolność myślenia
abstrakcyjnego, właściwości te są wrodzone i rozwijane przez środowisko i kulturę. Umysł
jest zawodny i ma swoje granice, jego potencjał nie jest absolutny.
Przedstawiciele: Bruner, Piaget, Simon, Tomaszewski.
3. Założenia koncepcji humanistycznej: człowiek jest unikatową całością. Osoba to
spójny system złożony z „ja” i z „organizmu”. Podstawową właściwością natury ludzkiej jest
rozwój. Jest on uwarunkowany przez czynniki wewnętrzne- siły decydujące o przebiegu
rozwoju tkwią w człowieku, a nie poza nim. Główną tendencją, która decyduje o działaniu
człowieka, jest dążenie do samorealizacji, do aktualizacji własnych potencjalnych szans i jest
to jedyna siła napędowa. W organizmie istnieje tylko jedno centralne źródło energii –
motywacja – ponieważ jest on całością. Człowiek z natury jest dobry, a jego dążenia są
konstruktywne i pozytywne, (gdy np. człowiek robi coś złego, to działa przeciw własnej
naturze). Ludzkie zachowanie warunkowane jest przez teraźniejszość, przez aktualne
przeżycia i doświadczenia. Przedstawiciele: Rogers, Maslow, Frankl.
4. Założenia koncepcji psychodynamicznej: ludzkie działanie warunkują wewnętrzne
siły motywacyjne, często kolidujące ze sobą, które są z zasady nieświadome, działania
człowieka są ukierunkowane przez potężne siły wewnętrzne, o których istnieniu jednostki
nawet nie wiedzą. Osobowość to system sił dynamicznych zwanych popędami lub
potrzebami, zewnętrzne reakcje człowieka to symptom wewnętrznej dynamiki. –
psychoterapia jako metoda kliniczna, która ma pomagać człowiekowi w rozwiązaniu
nieświadomych konfliktów, w przystosowaniu do świata.
Metody badań psychologicznych
Eksperyment jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości
(wychowawczej). Charakter eksperymentu polega na wprowadzeniu do wybranego układu
(zbiorowości społecznej, zespołu zdarzeń, zjawiska lub procesu) specjalnie przez nas
wybranego czynnika w celu uzyskania pożądanych zmian układu lub w celu sprawdzenia
jakie zmiany w obserwowanym układzie zajdą pod wpływem owego nowego czynnika
zwanego zmienną niezależną. Celem eksperymentu jest, więc wykrycie związków
przyczynowo-skutkowych między zmienną niezależną a elementami badanego układu.
Eksperyment – oznacza, że badacz rozmyślnie izoluje i zmienia jeden czynnik zwany
zmienną niezależną tak by móc zmierzyć lub zaobserwować wpływ tej zmiany na inny
czynnik – zmienną zależną, bez zakłócającego wpływu zmiennych ubocznych; a więc ma on
trzy zmienne zmienna niezależna, np. wpływ tła muzycznego na uczenie się, zmienna

17
zależna, zmienna uboczna – wpływa zakłócająco, np. wpływ słuchawek założonych na uszy,
stopień w jakim badani przyzwyczajeni są do słuchania muzyki.
Rodzaje eksperymentów: laboratoryjny-przeprowadzany jest w dobrze kontrolowanych
warunkach, polowy – prowadzony poza laboratorium, w rzeczywistych warunkach, naturalny
– warunki są naturalne dla badanych, a zmiany zmiennej niezależnej pojawiają się także
raczej w sposób naturalny niż za sprawą planowej manipulacji eksperymentatora.
Obserwacja może być kontrolowana – prowadzona w laboratorium w ściśle
kontrolowanych warunkach, naturalna – badanie w naturalnym otoczeniu oraz uczestnicząca
– badacz staje się rzeczywistym członkiem grupy, która stanowi przedmiot obserwacji.
Sondaż – polega on na zebraniu obszernego zestawu pytań, które zadaje się następnie
reprezentatywnej próbie z właściwej populacji.
Studium przypadku jest metodą badania, w której badacz dąży do wszechstronnego opisu
pewnej zbiorowości lub jednostki z uwzględnieniem bogatego zestawu zmiennych, gdzie
interesują go zarówno wartości zmiennych, jak i zależności między nimi. Przedmiot badania
ma charakter jednostkowy. Do badania przystępuje się bez wstępnych hipotez, z zamiarem
dokładnego zbadania złożonego zjawiska w jego rzeczywistym kontekście.
Studium przypadku – to metoda badawcza, polegająca na jednoczesnym stosowaniu
wielu metod w celu jak najdokładniejszej diagnozy psychologicznej. Metody
wykorzystywane w studium przypadku, to np. wywiad, test psychologiczny, kwestionariusz
osobowości, obserwacja, test projekcyjny.
Studium przypadku jest przede wszystkim metodą diagnozy klinicznej. Wybór studium
przypadku jako jakościowej metody badawczej wiąże się z założeniem, że wartościowe jest
badanie każdego pojedynczego przypadku, a nie poszukiwanie praw ogólnych.
Chcąc wszechstronnie scharakteryzować człowieka, tak by zupełnie niezależna osoba
była w stanie sobie wyobrazić jego specyficzność i niepowtarzalność, szukamy odpowiedniej
metody.
Etapy badań empirycznych
Konieczność przeprowadzenia badań empirycznych zmusza do określenia przedmiotu
i celu tych badań (np. praca dyplomowa, potrzeba poznania lepszego miejsca i efektów pracy
dla ich doskonalenia, konferencja pedagogiczna, na którą trzeba przygotować raport).
Następnie należy sformułować problem badawczy, czyli precyzyjnie rozbić temat na pytania
i problemy. Problem badawczy można sklasyfikować jako pytanie, na które nie ma jeszcze
w nauce odpowiedzi. Problemy dzieli się często na teoretyczne (rozwój nauki i pojawiające
się w nauce luki) i praktyczne (obserwacja rzeczywistości). Charakterem i zakresem
problematyki badawczej są: obiektywna rzeczywistość, dotychczasowa wiedza o tej
rzeczywistości oraz metody badań rzeczywistości, inaczej metody naukowe.
Kolejnym etapem jest wybór i uzasadnienie hipotez badawczych. Konieczna jest tu
pewna suma wiedzy teoretycznej o badanych zjawiskach. Wiedza ta powinna być
szczegółowa, a zakres jej można podzielić na dwie grupy: wiadomości o badanym terenie
oraz znajomość badań i wyniki badań podobnych, przeprowadzonych na innym terenie, oraz
wiadomości ogólne z zakresu wychowania, pedagogiki, socjologii.
Następnie należy wybrać teren badań. Wybór terenu badań jest to przede wszystkim
typologia wszystkich zagadnień, cech i wskaźników jakie muszą być zbadane, odnalezienie
ich na odpowiednim terenie, u odpowiednich grup społecznych, lub w układach i zjawiskach
społecznych, a następnie wytypowanie rejonów, grup, zjawisk i instytucji jako obiektów
zainteresowania. Wybór terenu badań to dopiero część zadania, jeśli dotyczy to małej grupy
to sprawa jest prosta, gdyż można zbadać wszystkie elementy interesującego nas układu. Jeśli
badania dotyczą szerokiego obszaru badacz musi wyodrębnić grupy jednostek, które będą
reprezentować całość.

18
Opracowanie technik badawczych – etap obejmuje przygotowanie całości warsztatu
badawczego ze wszystkimi szczegółami, koniecznymi do sprawnego prowadzenia badań.
Badanie pilotażowe – stanowi weryfikację wstępnej wiedzy o środowisku, o jego
charakterze, zróżnicowaniu, procesach w nim zachodzących. Jest także okazją do
sprawdzenia sprawności narzędzi badawczych jakie zostały wybrane i opracowane dla
zamierzeń poznawczych. Badania pilotażowe mają dać obraz badanego środowiska
w głównych jego zarysach.
Opracowanie ostatecznej wersji zagadnienia, hipotez roboczych oraz narzędzi
badawczych – uzyskana w poprzednich etapach wiedza może stać się podstawą do zmiany
brzmienia tytułu pracy, może go poszerzyć lub zawęzić, skoro okaże się, że uzyskanie wiedzy
o pewnych zagadnieniach jest niemożliwe lub wiedza ta będzie niepełna. Duże znaczenie
mają tu badania pilotażowe, gdyż dzięki nim uzyskuje się potwierdzenie lub obalenie
założonego wcześniej istnienia określonych zależności między zjawiskami, można natomiast
zdobyć dane o istnieniu zjawisk lub cech wcześniej w hipotezach nie uwzględnionych.
Do badań zasadniczych przystąpić należy po zakończeniu badań pilotażowych, badania
powinny przebiegać sprawnie i trwać możliwie jak najkrócej, trzeba bowiem pamiętać
o dynamice przeobrażeń społecznych. Zadaniem jest za pomocą narzędzi badawczych
zarejestrować pewien stan umiejscowiony w czasie i przestrzeni. To wymaga prowadzenia
badań w czasie, w którym nie następują wydarzenia, mogące mieć wpływ na badane układy
społeczne. Reguła ta nie ma zastosowania do badań eksperymentalnych, opierających swoje
założenia na takich właśnie okolicznościach, które pozwalają rejestrować np. określony stan
opinii publicznej przed wprowadzeniem określonej zmiennej i po jej wprowadzeniu.
Uporządkowanie – może być przeprowadzone wg następujących zasad: – zakresu
zagadnienia (zagadnienia ogólne lub szczegółowe), – grupy społecznej lub rodzaju zjawiska,
czy zależności społecznej (uczniowie, rodzice, grupy rówieśniczy, odległość od szkoły, itp.).
Nie zawsze istnieje możliwość przeprowadzenia tak precyzyjnych podziałów. Jeśli takiej
możliwości nie ma należy doprowadzić przynajmniej do logicznego uporządkowania
zagadnień i faktów.
Kodyfikacja wg klucza polega na stosowaniu technik badawczych, posługujących się
zapisem (kwestionariusze, skale, itp.) celem przyporządkowania odpowiednim kategoriom
pojęciowym wszystkich sytuacji.
Opracowanie statystyczne – ujęcie danych w kategorii ilościowe. W badaniach
pedagogicznych statystyka służy do liczbowego wyrażania zależności między zjawiskami
stopnia natężenia pewnych tendencji, wielkości badanych cech, itp.
Analiza jakościowa, klasyfikacja zagadnień i zależności. Na podstawie danych
liczbowych buduje się charakterystykę badanej zbiorowości, przedstawia w kategoriach
jakościowych jej cechy, które wcześniej pogrupowano w dane liczbowe. Zadaniem analizy
jakościowej jest wytypowanie wszystkich zależności między elementami badanego układu
lub środowiska.
Weryfikacja hipotez – na podstawie dotychczasowego postępowania sformułowano
szereg twierdzeń, których uzasadnienie znane było tylko częściowo. Celem badań było
uzyskanie potwierdzenia ich prawidłowości, lub odrzucenia. Ostateczne potwierdzenie lub
odrzucenie tych hipotez przebiega podczas ich weryfikacji.
Opracowanie teoretyczne i uogólnianie wyników – częściowo polega na myślowym
podsumowaniu całości badań i ułożeniu koncepcji przedstawienia ich w postaci
zracjonalizowanego wywodu myślowego. Zadaniem jest uporządkowanie uzyskanych
wyników wedle ich zakresu i znaczenia, przyporządkowanie poszczególnych hipotez
generalnym założeniom i celom badań.

19
1. Jakie są założenia behawioryzmu?
2. Czym charakteryzuje się koncepcja poznawcza?
3. Jakich znasz przedstawicieli koncepcji humanistycznej?
4. Jakie są założenia koncepcji psychodynamicznej?
5. Jakie znasz metody badawcze w psychologii i czym się charakteryzują?
6. Jakie wyróżnia się etapy badań empirycznych?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Z przygotowanej przez nauczyciela listy metod badań psychologicznych wybierz metodę
eksperymentu. Zaprezentuj ją z kolegą z grupy i objaśnij jej zasady.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące metod badawczych,
2) przeanalizować rodzaje metod badawczych,
3) sporządzić listę metod,
4) wybrać z listy metodę eksperymentu,
– materiały dydaktyczne dotyczące metod badawczych,
– notatnik,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca metod badawczych.
Ćwiczenie 2
Opracuj pisemnie plan sondażu.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące sondażu,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące kolejności
przeprowadzania badań,
– materiały dydaktyczne dotyczące metod badawczych,
– notatnik,

20
Ćwiczenie 3
Przeanalizuj i zaprezentuj informacje dotyczące weryfikacji hipotez.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące weryfikacji hipotez,
2) przeanalizować metody weryfikacji hipotez,
– materiały dydaktyczne zawierające informacje na temat weryfikacji hipotez,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić założenia behawioryzmu?  
2) scharakteryzować koncepcję poznawczą?  
3) wymienić przedstawicieli koncepcji humanistycznej?  
4) określić założenia koncepcji psychodynamicznej?  
5) wymienić i scharakteryzować metody badawcze w psychologii?  
6) scharakteryzować etapy badań empirycznych?  

21
4.4. Czynniki społeczne wpływające na rozwój jednostki
Człowiek jest członkiem określonej zbiorowości społecznej. Pojęcie zbiorowość
społeczna obejmuje różnorodne zbiory ludzi. Wśród zbiorowości społecznych możemy
wyróżnić takie ich rodzaje jak: grupa społeczna, zbiegowisko, tłum, publiczność, klasa,
warstwa społeczna, itd. Zadaniem socjologii jest dokonanie klasyfikacji tych różnych
rodzajów zbiorowości, opisanie ich trwałych cech, struktur i procesów w nich zachodzących,
bowiem chociaż zbiorowości społeczne są tworami historycznymi, tzn. powstają
w określonym czasie na skutek warunków charakterystycznych dla tego okresu i noszą cechy
charakterystyczne dla okresów dziejowych, w których powstały, to jednak niektóre cechy ich
struktur i procesów w nich zachodzących są trwałe i powtarzalne.
Analizując zatem zbiorowości społeczne należy wskazać na ich typy i struktury, czyli
obiektywne strony ich istnienia i rozwoju oraz wzajemne podporządkowanie. Jednocześnie
należy wskazać na rozróżnienie zbiorowości społecznych od prostych zbiorów ludzkich.
Zbiór społeczny to zbiór ludzi wyodrębniony w praktyce współżycia społecznego, czyli jest
to zbiór obejmujący ogół ludzi posiadających jakąś wspólną cechę wyodrębnioną przez
obserwatora zewnętrznego bez względu na to, czy ludzie ją sobie uświadamiają czy nie.
Kategoria społeczna członkostwa ściśle wiąże się z rolą i pozycją społeczną. Rola
społeczna oznacza zespół działań, funkcji, które członek zbioru może wykonywać, inaczej
mówiąc określa ogół obowiązków, które dany człowiek realizuje.
Pozycja społeczna to ogół uprawnień, jakie z tytułu roli i pełnionej funkcji dana
jednostka posiada. Zbiorowością społeczną nazywamy taki zbiór ludzi, między członkami
którego występują jakieś powiązania ze względu na przynależność do niego. Grupą społeczną
jest wszelki taki zbiór ludzi, który obejmuje co najmniej 3 osoby wykazujące w swoim
współżyciu organizację społeczną. Normy organizacyjne określają zarówno to, co powinno
zachodzić w działaniach członków danej grupy, jak i to, co nie powinno zachodzić. Stanowią
one pewne wzory postępowania dla członków grupy. Rozróżniamy wzory idealnie pozytywne
wyrażające ideał członka grupy i wzory idealnie negatywne określające jakich zachowań nie
powinni prezentować członkowie grupy, wzory przeciętne wyrażające minimum właściwości,
które członek grupy powinien przejawiać. Od wzorów społecznych należy odróżniać
stereotypy społeczne.
Stereotypy społeczne są to względnie ustalone schematy przedstawiania sobie osób,
rzeczy, sytuacji czy grup społecznych, zawierające pewne wartościowanie, ale nie mające
charakteru normatywnego. Środowisko społeczne jest to ogół jednostek zbiorów
i zbiorowości społecznych, materialnych i niematerialnych wartości społecznych, z którymi
człowiek wchodzi w ciągu swego życia w stosunki społeczne trwałe lub przelotne,
uregulowane i wyznaczone grupowo lub nieregulowane, ale oparte na stycznościach
pośrednich i bezpośrednich z innymi ludźmi i grupami społecznymi.
Podstawową grupą społeczną jest rodzina czyli grupa złożona z osób połączonych
związkiem małżeńskim, i związkiem rodzice-dzieci. Stosunki decydujące o powstaniu
i istnieniu rodziny: małżeństw, pokrewieństwo (rzeczywiste lub zastępcze – adopcja):
pokrewieństwo w linii prostej, pokrewieństwo w linii zstępnej: rodzice, dzieci, wnuki;
pokrewieństwo w linii bocznej: rodzeństwa, ciotki. Członkowie rodziny żyją zazwyczaj pod
jednym dachem i tworzą jedno gospodarstwo domowe, które może obejmować dwa lecz
często obejmuje trzy pokolenia. Zakres gospodarstwa domowego wyznacza ekonomiczne
funkcje rodziny w szerszych zbiorowościach. Rodzina jest oparta na stałych wzorach
postępowania i wzorach wzajemnych oddziaływań. Role członków określane są nie tylko
przez wzajemne zaangażowanie uczuciowe, lecz także przez zbiorowości szersze: państwo,

22
kościół, społeczność lokalna i różne inne specjalne instytucje opieki nad dzieckiem czy nad
matką, czuwające nad prawidłowym wypełnianiem ról męża, żony, ojca, matki, dzieci, itp.
Szczególnie ważne dla rozwinięcia podstawowych funkcji fizycznych i psychicznych
człowieka są wczesne wpływy środowiskowe, mogące oddziaływać na jednostkę już
w okresie prenatalnym albo w okresie postnatalnym, np. czynniki środowiskowe obejmują
kulturę, w jakiej rozwija się dziecko, postawy wychowawcze rodziców, edukację stymulująca
rozwój umysłowy jednostki. Te czynniki funkcjonują zwykle niezależnie od dziecka, ale do
pewnego stopnia są kontrolowane.
Wpływ środowiska społecznego na rozwój jednostki obejmuje wiele czynników, które
mogą oddziaływać na jednostkę w różnorodny sposób:
– w oparciu o zasady uczenia się (wzmocnienia pozytywne, negatywne);
– poprzez identyfikację (upodobnianie swoich reakcji do zachowań drugiej osoby, która
zazwyczaj jest traktowana jako autorytet);
– poprzez uczenie się oparte na modelowaniu (naśladowanie wzorców reakcji);
– przez narzucanie jednostkom określonych ról społecznych, które determinują z kolei
wzorzec zachowań społecznie akceptowanych w danej sytuacji;
– w procesie perswazji lub manipulacji.
Otoczenie jednostki (rodzice, grupa rówieśnicza, itd.) odgrywaja ważną rolę w procesie
socjalizacji (uspołeczniania), która polega na kształtowaniu określonych wzorców
zachowania, wartości, postaw, sposobów reagowania emocjonalnego, które są pożądane
i akceptowane w społeczności, w której rozwija się jednostka.
Dyskusja dotycząca tego, w jakim stopniu rozwój fizyczny i psychiczny jednostki jest
zdeterminowany przez czynniki genetyczne, a w jakim przez środowisko i doświadczenia,
trwa od dawna. Badania sugerują, że zarówno otoczenie zewnętrzne jednostki, jak i jej
genetyczne wyposażenie wpływają na jej rozwój. Geny określają niektóre predyspozycje,
natomiast rzeczywisty rozwój potencjalnych zdolności zależy w dużej mierze od stymulacji
środowiska.
Społeczne zachowanie się dziecka odgrywa dużą rolę w regulacji jego stosunków
z otaczającym go środowiskiem. Dzięki społecznemu funkcjonowaniu dziecko wchodzi
w różnorodne związki z innymi ludźmi, zaspokajając swoje potrzeby w różnych formach
społecznego współdziałania. Braki w zakresie uspołecznienia, czyli nieumiejętność
społecznego zachowania się, współżycia i współdziałania z otoczeniem powodują wiele
konfliktów, agresji, a w konsekwencji izolację społeczną.
Czynniki sytuacyjne mogą być rozumiane w dwojaki sposób. W węższym ujęciu
określane są poprzez obecność obok jednostki innych ludzi. Mowa wtedy o sytuacjach
społecznych, które określają znaczenie społeczne i role społeczne, jakie pełni jednostka
i które są od niej oczekiwane w danych okolicznościach. W psychologii funkcjonuje nawet
odrębne podejście badawcze zwane sytuacjonizmem – zakłada ono, że nasze wszelkie
działania zdeterminowane są nie dyspozycjami osobowościowymi, ale wpływem określonych
sytuacji. Sytuacje społeczne ułatwiają nam niektóre działania a czasem narzucają pewne
ograniczenia i tym samym stymulują wszelką naszą aktywność.
Wsparcie społeczne
Pojęcie wsparcia społecznego pojawiło się w badaniach psychologicznych w latach
siedemdziesiątych w wielu ośrodkach naukowych na całym świecie, m.in. w USA, Kanadzie,
Holandii i Anglii. Niektórzy autorzy: B. R. Sarason, G. R. Pierce, J. G. Sarason, określają je
jako „termin-parasol”, który obejmuje wiele różnych aspektów tego zjawiska, pełniąc funkcję
wyjaśniającą w badaniach dotyczących wpływu stresowych doświadczeń życiowych

23
człowieka na jego zdrowie fizyczne i psychiczne. Według definicji J.G. Sarasona jest to
pomoc dostępna jednostce w sytuacjach trudnych, natomiast Lin ujmuje pojęcie wsparcia
nieco szerzej, definiując je jako „dostępne wsparcie, płynące z powiązań człowieka z innymi
ludźmi, grupami społecznymi, społeczeństwem”.
Dokonując analizy wielu szczegółowych definicji przedstawionych przez Coobsa,
Capplana, Kahna i Antonucciego, House’a, Willsa należy podkreślić, że w wymienionych
definicjach jako najważniejszy aspekt, typ wsparcia, uważa się wsparcie emocjonalne,
określane jako pomoc socjoemocjonalna, zachowania emocjonalnie podtrzymujące czy
emocjonalna bliskość.
Obok wsparcia emocjonalnego wymieniane są ponadto: wsparcie instrumentalne (porady,
pomoc finansowa), informacyjne (nowe informacje, uczenie nowych umiejętności), wsparcie
motywacyjne (podtrzymanie samooceny), wsparcie społeczne (towarzyskie, uczestnictwo
w interakcjach społecznych). Należy jednak zauważyć, że wymienione rodzaje wsparcia mają
charakter teoretycznych rozważań, gdyż w praktyce zastosowanie każdego z wymienionych
wyżej aspektów wsparcia staje się w jakiejś mierze wsparciem emocjonalnym, co stanowi
o jego dominującej roli w interakcjach społecznych.
1. Co rozumiesz pod pojęciem zbiorowość społeczna?
2. Czym charakteryzuje się podstawowa grupa społeczna jaką jest rodzina?
3. Jakie mogą być wpływy środowiska społecznego na rozwój jednostki?
4. Co to są czynniki sytuacyjne?
5. Czym charakteryzuje się system wsparcia społecznego?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Otrzymasz od nauczyciela zestaw samoprzylepnych kartek, na których wypisano rodzaje
wsparcia społecznego. Przyklej je na tablicy i objaśnij na czym polega każdy z nich.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące rodzajów wsparcia
społecznego,
2) przeanalizować każdy rodzaj wsparcia,
3) przykleić kartki na tablicy,
4) objaśnić na czym polega każdy z nich.
– materiały dydaktyczne dotyczące systemu wsparcia społecznego,
– zestaw samoprzylepnych kartek,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca systemu wsparcia społecznego.
Ćwiczenie 2
Sporządź listę czynników środowiska społecznego wpływających na rozwój jednostki.

24
1) odszukać w materiałach dydaktycznych wpływów środowiska społecznego na rozwój
jednostki,
2) przeanalizować wpływy środowiska społecznego na rozwój jednostki,
– materiały dydaktyczne dotyczące wpływów środowiska społecznego na rozwój jednostki,
– notatnik,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca wpływów środowiska społecznego na rozwój jednostki.
Ćwiczenie 3
Zaplanuj odpowiedni rodzaj wsparcia społecznego dla pacjenta z zaburzeniami
przystosowania społecznego na podstawie opisu przypadku.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacji na temat zaburzeń przystosowania
społecznego,
2) przeanalizować różne rodzaje wsparcia społecznego,
3) przeanalizować opis przypadku,
– materiały dydaktyczne dotyczące zaburzeń przystosowania społecznego,
– notatnik,
– opis przypadku,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca wsparcia społecznego.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie zbiorowość społeczna?  
2) określić charakterystyczne cechy rodziny?  
3) określić wpływy środowiska społecznego na rozwój jednostki?  
4) scharakteryzować czynniki sytuacyjne?  
5) scharakteryzować system wsparcia społecznego?  

25
4.5. Czynniki wpływające na rozwój osobowości i ogólną
wydajność psychofizyczną człowieka
Czynniki wpływające na ogólną wydolność psychofizyczną człowieka mogą być różnego
rodzaju między innymi są to: uwarunkowania genetyczne (związane zarówno z rozwojem
osobniczym w trakcie życia płodowego, jak i z dziedziczeniem cech czy skłonności
z pokolenia na pokolenie; w tym drugim przypadku stanowią najczęściej określoną
predyspozycję, która ujawnia się dopiero wówczas, gdy zaistnieją dogodne okoliczności),
środowisko życia i pracy (jest to szeroka kategoria, w skład której wchodzą takie aspekty, jak
m.in.: ekologia, gospodarka, polityka, finanse, klimat psychologiczny; ogólnie mówiąc, jest to
otoczenie, w którym człowiek żyje; największe znaczenie ma otoczenie najbliższe, czyli obok
warunków mieszkaniowych i warunków pracy, przede wszystkim ludzie – rodzina, znajomi
i współpracownicy; relacje z nimi w znaczący sposób wpływają na zdrowie i samopoczucie,
zachowanie (jest to kategoria, która w największy stopniu zależy od decyzji człowieka;
dotyczy zachowań wyznaczających tzw. styl życia, czyli m.in.: odżywiania się, aktywności
fizycznej, dbania o zdrowie, spędzania czasu wolnego, radzenia sobie ze stresem).
Stres biologiczny jest pojęciem wprowadzonym przez kanadyjskiego filozofa
pochodzenia węgierskiego Hansa Selyego. Określił on stres jako stan, który przejawia się
swoistym zespołem składającym się ze wszystkich nieswoistych zmian wywołanych
w układzie biologicznym. Zatem stres jest stanem organizmu, który mogą wywołać różne
przyczyny, nazywane przez H. Salyego stresorami. Do licznej grupy stresorów należą
czynniki chemiczne, mechaniczne, infekcyjne, termiczne i wiele innych. Stan, który pojawia
się jako nieswoista reakcja ustroju na działający czynnik nie jest przypadkowym układem
objawów, ale stanowi wyraźny zespół. Ten właśnie zespół nosi nazwę stresu lub inaczej
nazywany jest stanem stresu.
Stres przejawia się ogólnym zespołem adaptacji, który przebiega w trzech fazach.
Pierwszą z nich jest reakcja alarmowa, w trakcie której po początkowym spadku odporności
występuje działanie mechanizmów obronnych. W fazie odporności osiąga ona poziom
maksymalny; jeżeli ustrój nadal pozostaje pod działaniem stresora, dochodzi do stadium
wyczerpania, które charakteryzuje załamanie mechanizmów przystosowania.
Stres psychiczny, inaczej psychologiczny, jest stanem podwyższonej aktywizacji ustroju,
która w przypadkach skrajnych jest znaczna i przejawia się wówczas silnym podnieceniem.
Podwyższenie aktywności rozumiane jest jako stan wzmożonego napięcia emocjonalnego.
Sytuacja stresowa oraz sytuacja trudna są terminami jednoznacznymi. Sytuacje trudne są
niejednorodne, jednak posiadają pewne cechy wspólne. Przejawia się to w tym, iż stanowią
one różnego rodzaju zagrożenia dla jednostki oraz zakłócają, bądź uniemożliwiają działanie
zmierzające do osiągnięcia celu. Bezpośrednią przyczyną uniemożliwiającą efektywność
działania są różne przeszkody, nazywane sytuacjami frustracyjnymi. Przeszkodą może być
np. zakaz, który wstrzymuje działanie na określony cel czy niedostateczny dopływ informacji.
Sytuacje trudne mogą być również przyczyną pozbawienia człowieka cenionych wartości,
np. miłości, opieki cennych przedmiotów, itp.
Szukając odpowiedzi co stanowi o trudności określonej sytuacji, należy uwzględnić
zarówno czynniki obiektywne, jak i te tkwiące w człowieku, a więc: jego potrzeby, cele do
których zmierza, nasilenie motywacji w dążeniu do ich osiągnięcia, poziom sprawności
intelektualnej, pobudliwość emocjonalną, dotychczasowe doświadczenia wyniesione
działania w sytuacjach trudnych i inne. Tak więc sytuacja trudna zawiera czynniki, które
stanowią zagrożenie dla jednostki (sygnalizowane lub bezpośrednio doznawane) lub zakłócają

26
bądź uniemożliwiają działanie zmierzające do osiągnięcia celu (zaspokojenia potrzeby,
rozwiązania zadania), bądź powodują pozbawienie cenionych wartości; sytuacja trudna
wyzwala stan wzmożonej aktywizacji i obciąża lub przeciąża system regulacji zachowania.
Sytuacje trudne mogą występować jako przejaw braku dostosowania potrzeb oraz
czynności i warunków, w których czynności te przebiegają. Wyróżnia się trudności związane
z dynamiką i strukturą zadań oraz warunków. Do pierwszej z tych grup należy niedobór
pewnych czynników zewnętrznych, np. światła, pokarmu i inne. Stan ten opisywany jest
zwykle pod nazwą deprywacji sensorycznej. Do tej grupy należą też czynniki przeciążające,
które wymagają od człowieka wytrzymałości i nakładu sił blisko granic jego możliwości.
Do drugiej grupy czyli trudności związanych ze strukturą zadania, wyróżnia się zadania
złożone, zmienne i konfliktowe. Złożone polegają na wykonywaniu dwóch lub więcej zadań
w tym samym czasie. Zadania zmienne są sukcesywne, co przejawia się w tym, że jednostka
wykonuje różne zadania jedno po drugim. Zadania konfliktowe charakteryzują dążenie
jednostki równocześnie do dwóch lub więcej celów nie dających się ze sobą pogodzić.
Frustracja, rozumiana również jako, pokrzyżowanie, zniweczenie planów, dążeń, nadziei,
oznacza udaremnienie dążeń na skutek napotkanej przeszkody. Frustracja nie jest reakcją
nerwicową, natomiast czasem jest jej przyczyną i nie można jej leczyć, natomiast można
starać się jej zapobiec lub usunąć jej następstwa.
S. Rosenzweig, autor znanych badań nad przyczynami i następstwami frustracji, dokonał
podziału sytuacji frustracyjnych przyjmując jako kryterium podziału rodzaj przeszkody. Otóż
przeszkody te są dwojakiego rodzaju: zewnętrzne i wewnętrzne. Ponadto przeszkody mogą
różnić się jeszcze pod innym względem, uzasadniającym określenie ich jako aktywnych
i biernych.
Przykładem sytuacji frustracyjnej zewnętrznej biernej mogą być zachowania kierowcy,
który w żaden sposób nie mogąc uruchomić swojego samochodu, denerwuje się, kopie
w niego, ponieważ bardzo się spieszy na umówione spotkanie. O przeszkodzie zewnętrznej
czynnej, powiemy wówczas, gdy np. prowadząc samochód osobowy napotkamy na drodze
duży samochód ciężarowy, który jedzie wolno, a jego kierowca, stosując złośliwe manewry,
uniemożliwia wyprzedzenie go.
Jako przykład przeszkody wewnętrznej biernej może posłużyć niekorzystny wygląd,
który odróżnia osobę w sensie negatywnym od innych. Przeszkoda wewnętrzna aktywna
polega na konflikcie motywacyjnym, np. na konflikcie między dwoma dążeniami o przeciw
biernych kierunkach. Mimo różnic w zachowaniu się ludzi w przypadku frustracji daje się
zauważyć pewne sposoby zachowań, powtarzające się dosyć często. Niejednokrotnie
aktywność człowieka, który staje wobec przeszkody, pozostaje nadal ukierunkowana na
wybrany uprzednio cel. Może też dominować dążenie do redukcji przykrego napięcia
emocjonalnego, które przejawia się w działaniu skierowanym na przeszkodę.
Do typowych form zachowań frustracyjnych należą: agresja, fiksacja i regresja, ale
wyróżnia się i inne, uwzględnione poniżej:
1. Próba pokonania przeszkody. Dziecko, któremu rodzice nie pozwolili na wycieczkę
z kolegami, ponawia prośby, uzasadnia na różne sposoby swoje zamierzenia, wierząc że
rodzice zmienią zdanie. W tym przykładzie przeszkodą jest zakaz, sposobem działania
argumentacja. Jest to działanie ukierunkowane na przeszkodę, ale przy utrzymanym
dążeniu do założonego celu.
2. Próba obejścia przeszkody. Dziecko decyduje się wyjechać bez zgody rodziców
i wymyka się z domu.

27
3. Zastąpienie celu innym. Mimo zawodu, dziecko ostatecznie pogodziło się z odmową
i zajęło się czymś innym.
4. Agresja. Dziecko, w związku z nieustępliwą postawą rodziców, zachowuje się wobec
nich arogancko i opryskliwie.
5. Agresja z przemieszczeniem. Chłopiec nie mogąc wyjechać bez zgody rodziców, kieruje
swoją złość na innych, np. młodsze rodzeństwo lub niszcząc przedmioty, które wpadły
mu w rękę.
6. Fiksacja. Uparte powtarzanie nieskutecznych sposobów zachowań, również wtedy, gdy
trwanie przy nich powoduje karę. Mimo ostrego upominania dziecko płacze, co oddala
go od osiągnięcia celu zamiast przybliżać.
7. Regresja. Są to formy zachowań charakterystyczne dla wieku młodszego; o takim
zachowaniu mówimy, np. kiedy duży chłopiec płacze, bo nie udało mu się dostać biletów
do kina. Z pewnymi formami regresji spotykamy się u osób dorosłych, np. jeżeli ktoś nie
może sobie z czymś poradzić, uderza pięścią w stół, mówimy wówczas o prymitywnym
zachowaniu. Inną formę spotykamy u ludzi chorych, pacjent przeżywający poczucie
zagrożenia, oczekuje rady i pomocy nawet w prostych sprawach codziennych. Należy
pamiętać, że regresja niekiedy postępuje zbyt daleko. Przeciwdziała temu umiejętne
postępowanie lekarza, który ułatwi pacjentowi przyjęcie roli człowieka
współdziałającego z lekarzem, a nie tylko oczekującego na jego pomoc.
8. Rezygnacja. Przejawia się przygnębieniem i brakiem aktywności.
Sytuacje frustracyjne prowadzą nie tylko do zachowań opisanych powyżej, ale również
do uruchomienia mechanizmów obronnych. Mechanizmy obronne osobowości są to
nieświadome, nawykowe sposoby zachowania obniżające przykre napięcie emocjonalne,
najczęściej lękowe i ułatwiające utrzymanie dobrej samooceny. Proces ich nabywania
i stosowania jest nieświadomy mimo iż człowiek uczy się tych sposobów zachowań od
dzieciństwa. Problem nie zostaje rozwiązany ani przeszkoda pokonana, mechanizmy te
zmniejszają obciążenie emocjonalne.
Przykładem mechanizmów obronnych może być:
1. Racjonalizacja polega na dobieraniu rozsądnego, ale pozornie tylko słusznego
wytłumaczenia dla własnego postępowania, którego prawdziwą przyczynę chcemy ukryć
przed samym sobą, np. ucząc się gramatyki języka obcego, ale bez powodzenia, do głowy
nie przyjdzie myśl o własnej bezradności, tylko zasłyszane opinie, że jest to wyjątkowo
trudny język.
2. Projekcja polega na przypisywaniu innym własnych, niekorzystnych cech np. wygląda
źle w nowym ubraniu, bo mam nieszczególną figurę, ale winę ponosi „kiepski” krawiec.
3. Wyparcie polega na usuwaniu ze świadomości, w sposób bezwiedny, myśli, które jasno
uświadomione wzbudzałyby lęk lub poczucie winy.
4. Tłumienie, oznacza świadome odwrócenie uwagi od pewnej – aktualnie świadomej –
treści psychicznej, na skutek czego myśl ta staje się przedświadoma. Mechanizm nie
zawsze łatwy do wyparcia, jest procesem uświadomionej kontroli. Na przykład życzenia
komuś bliskiemu coś złego, choć mogą przemknąć przez głowę, są natychmiast tłumione.
Ulegają odrzuceniu bo są niezgodne z zasadami właściwymi naszej kulturze. Skuteczne
tłumienie chroni nas przed uczuciem wstydu.
5. Identyfikacja, występuje wtedy, gdy między poziomem aspiracji a poziomem osiągnięć
zachodzi znaczna różnica. Na przykład ktoś nie osiągnął upragnionej pozycji zawodowej
i dlatego pragnie, by zyskały ją jego dzieci. Identyfikuje się z nimi w zakresie ich kariery
zawodowej i niepowodzenia odbiera jako własne porażki a sukcesy jako własne
osiągnięcia.
6. Kompensacja, polega na dążeniu do uzyskania powodzenia w jakiejś innej dziedzinie
i wyrównania w ten sposób niepowodzeń doznawanych na innym polu. Na przykład

28
uczeń z powodu braku kondycji fizycznej nie mogąc dorównać swoim kolegom, usilnie
się stara, aby dobrymi wynikami w nauce wyrobić sobie silną pozycję w klasie.
7. Nadkompensacja wyraża się osiągnięciem sukcesu w tej właśnie dziedzinie, która dotąd
była źródłem niepowodzeń i przykrych doznań lękowych. Jeżeli uczeń w wyniku
odpowiednich ćwiczeń fizycznych, wytężonej pracy, zacznie dorównywać kolegom
z klasy i wysunie się na czołowe miejsce w tej dziedzinie, to takie działanie świadczy
o nadkompensacji.
8. Idee nadwartościowe, są to przekonania, które człowiek uważa za szczególnie ważne
i z którymi jest silnie związany emocjonalnie. Ludzie, którzy przywiązują dużą wagę do
określonego celu, tracą nierzadko wrażliwość na sprawy kłopotliwe i przykre, jeśli tylko
nie stanowią przeszkody na drodze do realizacji głównego zamierzenia. Gdy to obniżenie
wrażliwości dotyczy swego własnego postępowania i to w znaczeniu, że obniża wobec
niego krytycyzm, wówczas idea nadwartościowa pełni funkcję mechanizmu obronnego
i sprzyja procesowi wypierania. Czasem dopiero w okresie np. poważnej choroby, a więc
zagrożenia i bezczynności, do człowieka, zaczynają docierać sprawy od dawna
wymagające przemyślenia, a w konsekwencji pewnych zmian własnego zachowania.
9. Fantazjowanie przejawia się w „zaspokojeniu” w wyobraźni nie spełnionych pragnień lub
przeżywaniu w myśli sukcesów, których poskąpiło życie. W wyobraźni pojawiają się
śmiałe rozwiązania trudności, a fantazje pokonują przeszkody.
10. Reakcja upozorowana ma miejsce wówczas, gdy człowiek narzuca sobie zachowania
sprzeczne z silną tendencją, która u niego występuje, ale której stara się przeciwstawić.
Reakcja ta występuje czasem u pacjentów, którzy nie dopuszczają myśli o złym
rokowaniu, a nawet niektóre objawy tłumaczą w sposób przeciwstawny.
Mechanizmy obronne ułatwiają wstępne lub przejściowe przystosowanie się do różnych
sytuacji, redukują lęk i stwarzają możliwości wytworzenia bardziej skutecznych
i konstruktywnych form przystosowania. Jednak częste uciekanie się do mechanizmów
obronnych jest zjawiskiem niekorzystnym i świadczy o zaburzeniach zachowania.
Jatrogenia – („pochodzący od lekarza”) są to takie zachowania i wypowiedzi lekarza,
które wywierają szkodliwy wpływ na stan psychiczny (jatropsychogenia) lub fizyczny
(jatrosomatopatia) pacjenta. Wywołuje to u pacjenta reakcje lękowe, depresyjne, itp.
i powoduje dodatkowe schorzenia czy dolegliwości wywołane przez autosugestię lub
nieprawidłowe leczenie. Większość błędów jatrogennych jest związana z niedostarczeniem
niezbędnych informacji, niewłaściwym ich przekazaniem, z nieprawidłową postawą wobec
chorego, brakiem wiedzy, empatii lub umiejętności psychologicznych w kontakcie z chorym.
Wynikiem błędów jatrogennych jest prawie zawsze lęk, poczucie zagrożenia.
Źródła błędów jatrogennych:
– przekazywanie i odbiór informacji, np. brak lub niewystarczające informacje, używanie
określeń niezrozumiałych przez pacjenta, zamierzone i bezpośrednie straszenie chorego,
– badanie lekarskie – lekceważenie potrzeby całościowego podejścia do pacjenta
i wytwarzanie dystansu między lekarzem a pacjentem, badanie pacjenta przy innych
osobach, lekceważenie jego poczucia skrępowania i zawstydzenia, pogłębianie u pacjenta
fałszywego i lękotwórczego obrazu własnej choroby,
– badania dodatkowe – wykonywanie dodatkowych licznych badań bez uzasadnienia,
lekceważenie potrzeby przygotowania pacjenta pod względem psychologicznym do
czekających go badań diagnostycznych,
– leczenie – wykonywanie zabiegu lub leczenia bez dodatkowych wskazań, lekceważenie
potrzeby przygotowania pacjenta pod względem psychologicznym do zabiegu,
nieuzasadnione stosowanie leków, prowadzące niekiedy do farmakomanii,
– hospitalizacja – skrajne i sztywne trwanie przy pionowym układzie hierarchicznym,
pozbawienie chorego snu i wypoczynku, co wiąże się zarówno z niekulturalnym

29
i hałaśliwym zachowaniem personelu szpitala, jak i bezdusznie zredagowanymi
regulaminami.
Aby zachować zdrowie należy: organizować korzystne warunki fizyczne życia i pracy
(m.in. odpowiednia przestrzeń, temperatura, nasłonecznienie, minimalizacja hałasu
i zanieczyszczeń, przyjemna kolorystyka, wygodne i estetyczne urządzenie wnętrz),
prowadzić zdrowy styl życia (m.in.: regularne i odżywcze posiłki, ograniczenie używek,
aktywność fizyczna, odpowiednia ilość snu, higiena osobista, brak nałogów), wdrażać
zachowania prozdrowotne mające na celu ochronę lub poprawę własnego stanu zdrowia, np.
szczepienia ochronne, badania kontrolne, korzystanie z porad lekarskich i wypełnianie
zaleceń, dbać o higiene psychicznąa (m.in.: efektywne radzenie sobie ze stresem, sprawianie
sobie przyjemności, pozytywne relacje z innymi ludźmi, stabilna sieć wsparcia społecznego).
1. Jakie znasz rodzaje sytuacji trudnych?
2. Co rozumiesz pod pojęciem stres biologiczny i stres psychologiczny?
3. Jakie znasz cechy wspólne sytuacji trudnych?
4. Co rozumiesz pod pojęciem frustracja?
5. Jakie znasz przykłady frustracji zewnętrznej biernej i czynnej oraz wewnętrznej biernej
i czynnej?
6. Jakie znasz typowe formy zachowań frustracyjnych?
7. Na czym polegają mechanizmy obronne?
8. Co to są błędy jatrogenne?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ rodzaje czynników wpływających na ogólną wydolność psychofizyczną
człowieka.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące czynników wpływających
na ogólną wydolność psychofizyczną człowieka,
2) przeanalizować rodzaje czynników,
3) sporządzić listę czynników,
– materiały dydaktyczne dotyczące czynników wpływających na wydolność
psychofizyczną człowieka,
– notatnik,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca czynników wpływających na wydolność
psychofizyczną człowieka.

30
Ćwiczenie 2
Otrzymasz od nauczyciela kartki samoprzylepne z opisami różnych zachowań
frustracyjnych. Przyklej je na tablicy i objaśnij do jakich form zachowań należy każda
z opisanych sytuacji.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące zachowań frustracyjnych,
2) przykleić na tablicy kartki z opisami zachowań frustracyjnych,
3) objaśnić każde zachowanie i określić do jakiej formy zachowań należy.
– notatnik,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca zachowań frustracyjnych.
Ćwiczenie 3
Odszukaj w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące błędów jatrogennych.
Określ zachowania zapobiegające błędom jatrogennym.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące błędów jatrogennych,
2) przeanalizować przyczyny błędów jatrogennych,
3) określić zachowania zapobiegające błędom jatrogennym,
– materiały dydaktyczne zawierające informacje dotyczące błędów jatrogennych,
– notatnik,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca błędów jatrogennych.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić rodzaje sytuacji trudnych?  
2) zdefiniować pojęcia stres biologiczny i stres psychiczny?  
3) scharakteryzować cechy wspólne sytuacji trudnych?  
4) zdefiniować pojęcie frustracja?  
5) scharakteryzować przykłady frustracji zewnętrznej biernej i czynnej
oraz wewnętrznej biernej i czynnej?  
6) scharakteryzować typowe formy zachowań frustracyjnych?  
7) określić na czym polegają mechanizmy obronne?  
8) wyjaśnić co to są błędy jatrogenne?  

31
4.6. Psychologia życia społecznego
Już od dawna psychologowie badając zachowania społeczne człowieka, zauważyli że
pewne osoby funkcjonują w swoim środowisku społecznym o wiele bardziej efektywnie niż
inne. Fakt ten dotyczy zarówno sposobu nawiązywania i podtrzymywania relacji
interpersonalnych, jak i stopnia, w jakim jednostka jest w stanie wykorzystać te więzi dla
realizacji swoich własnych celów.
Zagadnienie istnienia różnic indywidualnych w zakresie funkcjonowania
interpersonalnego jest o tyle istotne, że wysokie umiejętności społeczne pozwalają na trafne
przewidywanie sukcesów jednostki nie tylko w sytuacjach o charakterze typowo społecznym,
ale także w sytuacjach zadaniowych, wymagających często z założenia umiejętności głównie
intelektualnych (np. sukcesy zawodowe, czy akademickie). Badania dotyczące natury
i uwarunkowań „inteligencji społecznej’ wykazały, że bardzo istotną zmienną modyfikującą
poziom tych umiejętności jest trening społeczny.
Jednak o ile w sytuacji eksperymentalnej taki trening ma bardzo duże znaczenie, o tyle
naturalnych sytuacjach społecznych, to czy jednostka będzie dążyć do nawiązywania relacji
społecznych z otoczeniem, w większym stopniu zależy od jej cech osobowości.
W życiu społecznym człowieka jego cechy osobowości stanowią pewien naturalny bufor,
który powoduje, że w podobnych sytuacjach interpersonalnych zachowuje się on w miarę
stały i właściwy sobie sposób. Te cechy osobowości decydują również o tym, czy jednostka
podejmie „naturalny trening społeczny” oraz jak bardzo będzie on efektywny, jeśli chodzi
o usprawnienie jej umiejętności społecznych. Tak więc można mówić o osobowościowych
uwarunkowaniach jakości podejmowanych przez człowieka kontaktów interpersonalnych,
oraz tego, jak często zostaną one podjęte. Z różnych przyczyn, np. ze względu na
niepełnosprawność, wadliwy proces wychowania czy chorobę psychiczną umiejętności
społeczne mogą być rozwinięte w niewystarczającym stopniu.
Pomoc psychologiczna może mieć różne formy. Najbardziej powszechne to: poradnictwo
psychologiczne, konsultacje psychologiczne, doradztwo zawodowe, psychoterapia, trening
interpersonalny. Na pierwszym spotkaniu konsultacyjnym psycholog stara się ustalić
optymalną formę i program pomocy, w zależności od indywidualnych potrzeb klienta.
Metody terapii ukierunkowane są na realizację i osiągnięcie założonych celów, które ustalane
są w trakcie kilku pierwszych spotkań konsultacyjnych wspólnie z osobą zgłaszającą się po
pomoc. Każde spotkanie przebiega w atmosferze nastawionej na autorefleksję; zrozumienie
swoich trudności w kontekście twojego życia lub twojej obecnej sytuacji.
Konsultacje i poradnictwo psychologiczne są to jedno- lub kilkuspotkaniowe sesje
z psychologiem, służące wstępnemu zorientowaniu się w problemie i rozpoznaniu potrzeb
klienta, pomagające określić trudności i ustalić najbardziej adekwatną formę pomocy.
Konsultacje i poradnictwo przeznaczone są zarówno dla osób bezpośrednio przeżywających
problemy, jak i dla ich bliskich. Ta forma pomocy psychologicznej znajduje zastosowanie
zarówno w rozwiązywaniu konkretnych problemów jak i w próbach zrozumienia swojej
ogólnej sytuacji życiowej, zrozumieniu siebie lub innych osób. Służy szerszemu przyjrzeniu
się danej sytuacji i ukazaniu przez psychologa aspektów, z których sam zainteresowany mógł
nie zdawać sobie sprawy, a które ułatwiają znalezienie rozwiązania. Psycholog stara się
naświetlić przyczyny i możliwe skutki danego problemu, pomaga zorientować się w różnych
możliwościach działania (wraz z ich konsekwencjami), które można podjąć w tej sytuacji.
Psychoterapia jest „procesem wychodzenia z trudności”, sposobem na lepsze rozumienie
siebie, swoich relacji z innymi i ze światem. Nadrzędnym celem psychoterapii jest ulżenie
cierpieniu lub uwolnienie się od choroby poprzez usunięcie objawów zaburzeń zachowania

32
lub zaburzeń psychicznych, będących przyczyną niepowodzeń lub cierpienia klienta.
Psychoterapeuta, za pomocą specjalistycznego oddziaływania psychologicznego pozwala
uruchomić w psychice klienta takie zmiany w sposobie myślenia, przeżywania lub
zachowania, które pozwolą mu na lepszą adaptację społeczną, pozwolą czuć się zdrowszym
i szczęśliwszym. O podjęciu psychoterapii decydują kryzysy psychiczne związane z różnymi
obszarami życia, czynniki np. utrata kontroli nad swoim życiem, brak poczucia sensu, nie
radzenie sobie w sferze zawodowej lub osobistej, poczucie braku zrozumienia ze strony osób
najbliższych, poczucie odrzucenia lub winy, problemy rodzinne lub problemy w związku
partnerskim, depresja, uzależnienie od alkoholu, zaburzenia jedzenia, problemy w szkole itp.
Terapia indywidualna dostosowana jest do indywidualnych potrzeb pacjenta,
ukierunkowana jest na realizację i osiągnięcie celów ustalonych w trakcie kilku pierwszych
spotkań konsultacyjnych wspólnie z osobą zgłaszającą się po pomoc.
Terapia grupowa (zazwyczaj 8–12 osób) daje możliwość wzajemnej wymiany
doświadczeń, udzielania i otrzymywania wsparcia, zachęty w dążeniu do wprowadzania
zmian w swoje życie, otrzymania zrozumienia oraz uzyskiwania informacji zwrotnych od
pozostałych członków grupy.
Interwencja kryzysowa jest formą pomocy w nagłych, dramatycznych sytuacjach,
skoncentrowana jest na przywróceniu równowagi psychicznej, utraconej wskutek
kryzysowych zdarzeń, na udzieleniu wsparcia, stworzeniu warunków do odreagowania
emocjonalnego i pogodzenia się z faktami. Interwencja kryzysowa znajduje zastosowanie
w kryzysowych, traumatycznych sytuacjach, tj. ciężka choroba, śmierć bliskich, wypadki
komunikacyjne, ofiary przemocy domowej, ofiary gwałtu.
Doradztwo/poradnictwo zawodowe jest formą profesjonalnej pomocy psychologicznej
w planowaniu i rozwoju kariery zawodowej. Psycholog i klient pracują wspólnie nad
świadomym i samodzielnym podjęciem przez klienta decyzji dotyczącej drogi rozwoju
zawodowego w kontekście wymogów rynku pracy. Psycholog dysponuje specjalnymi
narzędziami (testami) diagnostycznymi, dzięki którym, poprzez wskazanie zdolności i cech
osobowości będących atutem klienta, jest w stanie określić jego predyspozycje zawodowe
i zaproponować odpowiedni dla niego charakter pracy. Psycholog – doradca zawodowy
pomaga również wskazać możliwości pracy z konkretnymi kwalifikacjami, po danym
kierunku studiów, zaproponować możliwości rozwoju konkretnych umiejętności, pokazać
możliwości uzupełnienia kwalifikacji tak, aby być bardziej atrakcyjnym kandydatem dla
pracodawcy
Coaching (rozwój osobisty) jest prostą i efektywną formą rozwoju osobistego, w której
psycholog (coach – trener) pełni rolę osobistego trenera, pomagającego dotrzeć do
upragnionego celu lub grupy celów, by osiągnąć sukces. Psycholog – coach pomaga klientowi
w osiągnięciu osobistych sukcesów i uzyskaniu przez niego upragnionych rezultatów w życiu
prywatnym i zawodowym, pomagając mu pozostać skoncentrowanym na wyznaczonych
celach, prowadząc, motywując i inspirując tak, by mógł on dokonywać pozytywnych zmian
w swoim życiu i czerpać z niego więcej zadowolenia.
Trening interpersonalny służy rozwojowi kompetencji personalnych, umiejętności
interpersonalnych. Uczestnictwo w treningu pozwala nauczyć się budowania dobrego
kontaktu i porozumiewania z innymi, udoskonalić zachowania w trudnych i konfliktowych
sytuacjach z ludźmi, rozwinąć własne zasoby inteligencji emocjonalnej, umiejętność
słuchania i konstruktywnego komunikowania własnych uczuć I emocji. Psycholog zachęca
klienta do analizowania swojego sposobu funkcjonowania w relacjach międzyludzkich
i wyciągania wniosków z doświadczeń nabytych w grupie treningowej. Trening pozwala na
eksperymentowanie z nowymi, odmiennymi zachowaniami, umożliwia zrozumienie swoich
relacji z grup i poprawę swojego stylu komunikacji z innymi, zaplanowanie, co robić inaczej,
lepiej.

33
1. Jakie znasz sposoby pomocy psychologicznej?
2. Na czym polegają konsultacje i poradnictwo psychologiczne?
3. Co to jest psychoterapia?
4. Czym charakteryzuje się interwencja kryzysowa?
5. Na czym polega poradnictwo zawodowe?
6. Czemu służy trening interpersonalny?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj scenariusz rozmowy psychologicznej uwzględniając formę poradnictwa
zawodowego jako rodzaj pomocy psychologicznej.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące poradnictwa zawodowego,
2) określić na czym polega poradnictwo zawodowe,
3) opracować scenariusz rozmowy psychologicznej,
– materiały dydaktyczne dotyczące poradnictwa zawodowego,
– notatnik,
– literatura z rozdziału 6 dotycząca form pomocy psychologicznej.
Ćwiczenie 2
Określ zasady i etapy przebiegu interwencji kryzysowej. Sporządź notatkę.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące interwencji kryzysowej,
2) przeanalizować zasady interwencji kryzysowej,
3) określić etapy przebiegu interwencji kryzysowej,
– materiały dydaktyczne dotyczące interwencji kryzysowej,
– notatnik,

34
Ćwiczenie 3
Określ zasady treningu interpersonalnego. Sporządź notatkę.
1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące treningu interpersonalnego,
2) określić na czym polega trening interpersonalny,
3) określić zasady treningu interpersonalnego,
– materiały dydaktyczne zawierające informacje dotyczące treningu interpersonalnego,
– notatnik,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić rodzaje pomocy psychologicznej?  
2) scharakteryzować na czym polegają konsultacje i poradnictwo
psychologiczne?  
3) określić co to jest psychoterapia?  
4) zdefiniować pojęcie interwencja kryzysowa?  
5) scharakteryzować poradnictwo zawodowe?  
6) określić czemu służy trening interpersonalny?  

35
4.7. Kulturowe uwarunkowania zachowania człowieka
Wychowanie jest tym rodzajem działalności społecznej, który charakteryzuje się
ogromną złożonością oraz różnorodnością. Toteż w praktyce konieczne jest wyłonienie
różnych jego rodzajów, a co za tym idzie przyjęcia jakiejś zasady, według której zostanie
dokonana. Historycznie najwcześniej posługiwano się zasadą wyróżniania poszczególnych
dziedzin osobowości, do których odnoszą się określone zabiegi wychowawcze. Na takiej
właśnie zasadzie wyróżniało się tradycyjne takie rodzaje wychowania, jak wychowanie
umysłowe, moralne, estetyczne, fizyczne czy politechniczne.
Działalność wychowawczą można także klasyfikować na innej zasadzie, a mianowicie
przez wyłonienie pewnych sfer rzeczywistości, w ramach których toczą się procesy
wychowawcze. Podział taki ma także swoje uzasadnienie, bowiem wychowanie pojmujemy
dzisiaj jako wprowadzenie jednostki w różne dziedziny życia społecznego i przygotowanie do
samodzielnego funkcjonowania w obrębie danej sfery rzeczywistości. Jest wiele powodów,
dla których tę klasyfikację wychowania należy uznać za uzasadnioną.
Główny z nich to fakt występowania specjalizacji w działaniach wychowawców
i placówek wychowawczych, jak również fakt, że kontakty wychowawcze zachodzą często na
gruncie ograniczonej sfery rzeczywistości. Na przykład zasadniczą treścią pracy
wychowawczej w kole teatralnym będzie wprowadzenie dziecka w świat sztuki. Uwag
powyższych nie należy jednak rozumieć jako odrzucenie poprzednio wymienionej
klasyfikacji rodzajów wychowania.
Każda klasyfikacja jest przydatna dla pewnych celów. Toteż nie wykluczają się one
wzajemnie, a więc przeciwnie – dopełniają. Możemy wyróżnić następujące podstawowe
dziedziny wychowania: wychowanie przez naukę, wychowanie przez pracę, wychowanie
przez sztukę, wychowanie przez sport i wypoczynek, wychowanie przez kolektyw.
Jakkolwiek każda z tych dziedzin wychowania może służyć realizacji bardzo różnych celów,
to jednak mają one także swoje własne specyficzne cele oraz swoiste problemy.
Wychowanie przez pracę. Praca podobnie jak każdy inny rodzaj działalności człowieka
może odgrywać dużą rolę w wychowaniu. Efektywność w zakresie wychowania przez pracę
zależy, bowiem nie tyle od prostego faktu, czy wychowanek pracuje, ile od tego, w jaki
sposób został do pracy wdrożony i jakie warunki są spełnione w samym procesie pracy.
Pierwsza praca zawodowa jest pierwszą szkołą samodzielnego życia. Może ona uczyć
poszanowania porządku i dobrej organizacji pracy.
Wychowanie przez naukę. W pojęciu wychowanie przez naukę, stanowiącym istotne
poszerzenie tradycyjnego pojęcia nauczania, znajduje odzwierciedlenie ogrom przemian,
jakie dokonały się w dziedzinie życia kulturalnego społeczeństw na przestrzeni wieków.
Nauka, wiedza o świecie i prawach nim rządzących, była w dawnych czasach w posiadaniu
nielicznych jednostek. Przekazywały ją one innym na zasadzie swoistego „ wtajemniczenia”.
Dziś mamy do czynienia z zupełnie innym sposobem funkcjonowania nauki. Nauka stała się
niezwykle istotnym odcinkiem życia społecznego, zaś wiedza naukowa przedmiotem
masowej informacji. W rezultacie tych doniosłych przemian nauka stała się elementem
środowiska życiowego współczesnych ludzi. Wiedza naukowa oraz jej praktyczne
zastosowania stały się rzeczywistością, która otacza każdą jednostkę ludzką od początku jej
psychicznego rozwoju.
Wychowanie przez kolektyw. Podstawową właściwością współczesnego wychowania
jest to, że przebiega ona przede wszystkim w formach grupowych. Oznacza to, że
wychowawca nigdy nie ma do czynienia z pojedynczym wychowankiem, lecz z członkiem
określonej grupy, która może wywierać na niego bardzo różny wpływ. Nawet kiedy grupa jest

36
nieobecna w danej sytuacji wychowawczej, jej wpływ może i tak trwać nadal przez fakt
psychicznej więzi wychowanka z tą grupą.
Wychowanie przez sport i wypoczynek. Dziedzina ta, bywa różnie określana. Tradycyjna
nazwa „wychowanie fizyczne„ jest dziś coraz częściej zastępowana pojęciem szerszym,
a mianowicie pojęciem „wychowanie zdrowotne”. W życiu człowieka szeroko rozumiany
sport stanowi ten rodzaj aktywności, w którym rozwija się on pod względem fizycznym,
i w którym manifestuje swą fizyczną sprawność.
Wychowanie przez sztukę. Mówiąc o nim, można by sądzić, że zawężamy jego treść
w stosunku do tego, co dotąd zwykło się nazywać wychowaniem estetycznym. Ta dziedzina
ma ogromne znaczenie w życiu każdej jednostki. Odnosi się ona bowiem nie tylko do relacji
zachodzących między jednostką a innymi ludźmi, lecz także, i przede wszystkim, spełnia
określone funkcje w stosunku do osobistego życia jednostki. Jeżeli mówimy, że wychowanie
powinno wyposażyć człowieka w dyspozycje czyniące go zdolnym do konstruktywnego
kształtowania życia społecznego, do harmonijnego współżycia z innymi oraz do wynoszenia
osobistego szczęścia z życia, to wychowanie przez sztukę służy w szczególności tej trzeciej
sprawie.
W procesie wychowania przekazywane jest młodemu pokoleniu dziedzictwo poprzednich
generacji – wartości kulturowe społeczeństwa, wzorce zachowań, postaw, itp. Drogą adaptacji
tych wartości przez młodą generację społeczeństwo osiąga swą podstawową jednolitość
i zachowuje przez pokolenia tradycyjny styl życia.
Społeczeństwo potrzebuje jednostek świadomych, twórczych i krytycznych, zdolnych
i chętnych do wprowadzania zmian społecznych. Stworzenie warunków umożliwiających
realizację tych zmian jest twórczą funkcją wychowania. Zarówno funkcja adaptacyjna
wychowania, jak i twórcza są jednakowo potrzebne. W naszym społeczeństwie
przywiązujemy dużą wagę do obydwu funkcji wychowania.
Przez cele wychowania rozumie się zamierzone, a jednocześnie pożądane wyniki
wychowania. Niekiedy określa się je w postaci tak zwanego wzoru osobowego.
Zadaniem wychowania jest zapoznanie dzieci i młodzieży lub dorosłych
z najważniejszymi prawami, zjawiskami i faktami z zakresu nauk ścisłych, przyrodniczych
z zakresu życia społecznego i kulturalnego, dając orientację w obecnej rzeczywistości
i przygotowującymi do działalności w zmieniających się warunkach. Całość zdobytej wiedzy
oraz przekonania tworzą w człowieku określony światopogląd. Wychowanie umysłowe nie
tylko wzbogaca wiedzę i kształtuje umiejętności, ale również kształci zdolności poznawcze
człowieka, uczy go obserwacji zjawisk i przyczynia się do dokładniejszego poznawania cech
przedmiotów.
Przebieg i efekty uczenia się zależą w dużej mierze od zdrowia fizycznego jednostek i ich
trybu życia. Dlatego ani szkoła ani dom nie mogą zapominać o konieczności stworzenia
takich warunków dziecku, w których nie tylko jego umysł będzie się rozwijał, ale i jego cały
organizm.
Wychowanie moralno-społeczne polega na wdrażaniu ludzi do zachowań zgodnych
z przyjętymi w danym społeczeństwie normami umożliwiającymi harmonijne współżycie.
Człowiek nie mógłby żyć w społeczeństwie, w którym nie obowiązywałyby normy regulujące
zachowania ludzi gdyż nie byłby wtedy pewien własnego bezpieczeństwa, własnego mienia
i spokoju. Wpajanie dzieciom i młodzieży zasad moralnych, zarówno przez wyjaśnianie ich
znaczenia, jak i wdrażanie ich w we własnej działalności, ma na celu ochronę pojedynczych
osób.
Wychowanie estetyczne polega na rozbudzaniu wrażliwości dzieci, młodzieży
i dorosłych na różnorodne przejawy piękna w otaczającej nas rzeczywistości.
Wychowanie naturalne jest formą najstarszą. Zachodziło ono w rodzinach samorzutnie na
skutek naturalnego udziału dzieci i młodzieży w życiu społeczności dorosłych. W okresie

6

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to 6

Similar to 6 (20)

More from Kamil Fik

More from Kamil Fik (9)

6