20

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Ewa Pastor
Opracowywanie projektu i harmonogramu
indywidualnych i grupowych zajęć terapeutycznych
322[15].Z2.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr Wiesława Staszczak
mgr Emilia Niemiec–Jasińska
Opracowanie redakcyjne:
mgr Ewa Pastor
Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[15].Z2.05
„Opracowywanie projektu i harmonogramu indywidualnych i grupowych zajęć
terapeutycznych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu terapeuta
zajęciowy.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Komunikowania się w terapii 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 12
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Aktywizacja podopiecznego 15
4.3. Metody i techniki terapii indywidualnej i grupowej 18
4.4. Metoda projektów 22
4.5. Indywidualne i grupowe zajęcia terapeutyczne 27
5. Sprawdzian osiągnięć 31
6. Literatura 35

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w opracowywaniu projektu i harmonogramu
indywidualnych i grupowych zajęć terapeutycznych.
W poradniku zamieszczono:
– wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
– cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
– materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
– zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
– ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
– sprawdzian postępów,
– sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
– literaturę uzupełniającą.

4
Schemat układu jednostek modułowych
322[15].Z2
Indywidualna i grupowa terapia zajęciowa
322[15].Z2.04
Opracowywanie diagnozy
terapeutycznej na podstawie
rozpoznania stanu pacjenta
322[15].Z2.01
Rozróżnianie rodzajów działalności
terapeutycznej
322[15].Z2.02
Organizowanie pracy w pracowni
terapii zajęciowej
322[15].Z2.03
Wykonywanie prac plastyczno-
technicznych
322[15].Z2.06
Wykonywanie działań z zakresu
terapii indywidualnej i grupowej
322[15].Z2.07
Ocenianie skuteczności
i dokumentowanie działań
terapeutycznych
322[15].Z2.05
Opracowywanie projektu
i harmonogramu indywidualnych
i grupowych zajęć
terapeutycznych

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− korzystać z różnych źródeł informacji,
− rozpoznawać potrzeby i problemy podopiecznego,
− stosować umiejętności komunikacji interpersonalnej,
− nawiązywać kontakt terapeutyczny z podopiecznym kierując się akceptacją,
zrozumieniem, empatią,
− określać wpływ czynników społecznych, psychicznych, emocjonalnych na rozwój
jednostki,
− charakteryzować metody i techniki terapii zajęciowej,
− korzystać z różnych metod pracy,
− współpracować w grupie,
− pracować samodzielnie.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− nawiązać kontakt z pacjentem lub podopiecznym,
− pobudzić pacjenta/podopiecznego do utrzymywania kontaktów,
− zapewnić klimat terapeutyczny oraz warunki do wykonania zadania,
− zmotywować pacjenta/podopiecznego do udziału w zajęciach,
− dobrać metody i techniki terapii indywidualnej i grupowej do potrzeb, możliwości
i umiejętności pacjenta/podopiecznego,
− wyzwolić u pacjenta/podopiecznego kreatywność,
− podjąć współpracę z pacjentem/podopiecznym podczas wykonywania działania,
− pokonać lęki, zagrożenia i uprzedzenia pacjenta/podopiecznego,
− rozwinąć wyobraźnię twórczą pacjenta/podopiecznego,
− podjąć współpracę z zespołem terapeutycznym,
− zastosować metody i techniki terapii indywidualnej i grupowej,
− wzbogacić u pacjenta/podopiecznego zasób słownika czynnego i biernego,
− sformułować i określić cele metody projektów stosowanej w terapii zajęciowej,
− wyszczególnić etapy wdrażania metody projektów w terapii zajęciowej,
− zastosować metodę projektów w terapii zajęciowej,
− wykonać zaplanowane projekty indywidualnie i w grupie,
− ocenić osiągnięcia podopiecznych procesie działania terapeutycznego,
− opracować harmonogram indywidualnych działań terapeutycznych,
− skorelować metody terapii zajęciowej z działaniami leczniczo-rehabilitacyjnymi,
− zastosować zasady działania zorganizowanego i wymagania ergonomii.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Komunikowanie się w terapii
4.1.1. Materiał nauczania
W pracy terapeuty zajęciowego umiejętność nawiązania kontaktu z podopiecznym jest
podstawą wszelkich oddziaływań i form pomocy. Kontakt ten powinien być nacechowany
życzliwością, tolerancją, akceptacją podopiecznego takiego, jakim jest. Terapeuta powinien
wystrzegać się postaw oceniających czy krytykujących, gdyż jego zadaniem jest zrozumienie
problemów i potrzeb podopiecznego, a nie ocenianie.
Komunikowanie się to jedna z podstawowych umiejętności życiowych, jest centralnym
elementem procesu porozumiewania się. Jest procesem, dzięki, któremu jednostka przekazuje
i otrzymuje informacje. Dobry kontakt to niezbędny warunek tworzenia przyjaznych relacji,
do osiągnięcia zaplanowanych efektów działań terapeutycznych. Zadaniem terapeuty w tym
zakresie jest również pobudzenie podopiecznego do utrzymywania kontaktów z nim oraz
innymi osobami z otaczającego go środowiska. Terapeuta w każdej sytuacji powinien w taki
sposób komunikować się z podopiecznym, aby sygnały, jakie mu przekazuje były zgodne ze
sobą. Posługiwanie się sygnałami sprzecznymi rzutuje negatywnie na wzajemny kontakt oraz
proces terapii.
NADAWCA → KOMUNIKAT → KANAŁ → ODBIORCA → EFEKT
Kto Co Za Do kogo Z jakim
mówi? mówi? pośrednictwem mówi? skutkiem
jakiego kanału mówi ?
mówi?
Rys. 1. Model komunikacji między nadawcą a odbiorcą [16, s. 7]
Celem komunikacji pomiędzy terapeutą a pacjentem jest:
− zainicjowanie, podtrzymywanie i rozwój relacji terapeutycznych,
− diagnoza problemów zdrowotnych podopiecznego,
− planowanie z pacjentem/podopiecznym lub jego rodziną zindywidualizowanej opieki,
− wdrażanie określonych celów interwencji terapeutycznej,
− dawanie pozytywnych informacji i uświadamianie choremu jego mocnych stron
i możliwości,
− poznanie oczekiwań podopiecznego,
− edukacja zdrowotna podopiecznego.
Elementy prawidłowej komunikacji:
− akceptacja,
− autentyczność,
− empatia,
− umiejętność słuchania.
Komunikacja stanowi sposób przekazywania informacji, który zachodzi nieustannie
i odbywa się drogą werbalną i niewerbalną.
Komunikacja werbalna to komunikacja oparta na słowie, z fizjologicznego punktu
widzenia wymaga aktywności układu nerwowego, słuchu, oddechu i mięśni twarzy. Pozwala
ludziom na wyrażanie myśli i dzielenie się wypowiedziami.
Komunikacja niewerbalna to pozbawione słowa mówionego komunikowanie się,
zwana jest też często „mową ciała”, „komunikacją poza słowną”. Może ona towarzyszyć

8
komunikacji werbalnej. W szerszym znaczeniu to wszelkie zamierzone i niezamierzone
przekazy informacji, ale bez używania języka mówionego.
Nasz wygląd, sposób poruszania się, mimika twarzy, gesty, ton wypowiedzi, śmiech,
kontakt wzrokowy sygnalizują rozmówcy, jacy jesteśmy, jaki mamy stosunek do niego, czy
jesteśmy zainteresowani rozmową z nim.
Komunikowanie terapeutyczne
Kontakt z człowiekiem chorym, z dysfunkcjami stanowi specyficzną relację
interpersonalną, której charakter z jednej strony określony jest przez chorobę i osobistą
sytuację życiową podopiecznego, a z drugiej przez postawę i podejście osoby udzielającej
pomocy. Poznanie pacjenta, jego sytuacji, problemów, potrzeb, wyobrażeń i oczekiwań
stanowi podstawę do nawiązania z nim terapeutycznej komunikacji. Cel komunikowania
terapeutycznego ustanawiany jest indywidualnie w zależności od potrzeb jednostki.
Skuteczność i efektywność komunikowania terapeutycznego zależą od poprawnego
postawienia diagnozy, założenia celów, uwzględnienia warunków otoczenia. Ze strony
terapeuty na pierwszy plan wysuwają się takie cech jak prawdomówność i szczerość. Bardzo
istotne jest też wyciszenie własnych emocji i skupienie uwagi na problemach podopiecznego.
Równie istotny dla osiągnięcia pozytywnych efektów terapii jest aktywny udział
podopiecznego w proponowanych mu zajęciach z zakresu terapii zajęciowej.
Specyficzne sposoby komunikowania się z osobami w różnych stanach chorobowych
Komunikowanie się z pacjentem z uszkodzonym słuchem
O uszkodzeniu słuchu możemy mówić wówczas, gdy ubytek słuchu przekracza 20 dB.
Stan taki może być przyczyną bariery komunikacyjnej. Objawia się ona przede wszystkim
w odbiorze informacji. Wczesne uszkodzenie narządu słuchu stanowi przeszkodę w rozwoju
języka, a w konsekwencji utrudnia również nadawanie komunikatów czytelnych dla
otoczenia. W zależności od okresu, w którym nastąpiło uszkodzenie, stopnia uszkodzenia,
rodzaju, wykorzystywanych protez słuchowych oraz rehabilitacji, konsekwencje uszkodzenia
słuchu odczuwalne w procesie porozumiewania się będą zróżnicowane. Stopnie uszkodzenia
słuchu można zróżnicować na lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki.
Międzynarodowe Biuro Audiofonologii zaleca poniższą klasyfikację zawartą w tabeli 1.
Tabela 1. Klasyfikacja stopni uszkodzenia słuchu [10, s. 151]
Ubytek słuchu w decybelach Uszkodzenie słuchu w stopniu
powyżej 20–40 dB lekkim
powyżej 40–70 dB umiarkowanym
powyżej 70–90 dB znacznym
powyżej 90 dB głębokim
Osoby niedosłyszące w stopniu lekkim najczęściej nie wymagają korzystania z aparatów
słuchowych. Mogą mieć trudności z rozpoznawaniem niektórych głosek oraz ze słuchaniem
w hałasie bądź z większej odległości. Uszkodzenie umiarkowane umożliwia słyszenie
i rozumienia mowy tylko w korzystnych warunkach akustycznych. Wskazane jest wówczas
korzystanie z aparatów słuchowych. Mowa dzieci z takim ubytkiem słuchu będzie rozwijała
się spontanicznie, ale mogą pojawiać się błędy artykulacyjne. W przypadku osób
ze znacznym uszkodzeniem słuchu stosowanie aparatów słuchowych jest niezbędne. Odbiór
mowy wspierany jest najczęściej przez odczytywanie mowy z ust. Głębokie uszkodzenie
słuchu wymaga zastosowania aparatów słuchowych, które pomagają orientować się

9
w dźwiękach otoczenia, umożliwiają odbiór niektórych dźwięków mowy. Rozumienie mowy
wymaga wówczas wspierania się odczytywaniem z ust.
Komitet ekspertów UNESCO określa jako głuche te dzieci, u których spontaniczny
rozwój mowy i języka został bardzo opóźniony lub też całkowicie zahamowany z powodu
znacznego lub głębokiego uszkodzenia słuchu, braku oddziaływań wychowawczych
i niezastosowania protezy. Termin głuchy używa się również dla określenia osoby, u której
uszkodzenie słuchu przekracza 70 dB, a odbiór mowy wyłącznie drogą słuchową jest
niemożliwy.
Zaburzenie słuchu może współwystępować z innymi niepełnosprawnościami. Osobę,
u której występuje uszkodzenie wzroku w takim stopniu, że jego ostrość po korekcji
w lepszym oku przekracza 0,1 lub pole widzenia nie przekracza 30°, a uszkodzenie słuchu
występuje w stopniu, co najmniej umiarkowanym, nazywamy głuchoniewidomą.
Towarzystwo Pomocy Głuchoniewidomym przyjęło następującą definicję:
„Głuchoniewidomą jest osoba, która na skutek równoczesnego, poważnego uszkodzenia
słuchu i wzroku napotyka na bardzo duże trudności, szczególnie w poruszaniu się, dostępie
do informacji oraz komunikowaniu się”.
Uszkodzenie słuchu może towarzyszyć m.in. upośledzeniu umysłowemu, dziecięcemu
porażeniu mózgowemu, co dodatkowo utrudnia zarówno opanowywanie umiejętności
językowych, jak i proces komunikowania się z otoczeniem. Konsekwencją uszkodzenia
narządu słuchu może być ograniczenie słownika czynnego i biernego, czyli mówionego
i rozumianego. Jeżeli w okresie rozwijania mowy zaburzona jest kontrola słuchowa własnej
mowy oraz mowy innych osób, to pewne głoski bądź grupy głosek mogą być realizowane
błędnie (zaburzona artykulacja). Głoski mogą być również pomijane (elizje), zamieniane
(substytucje), głoski dźwięczne mogą być realizowane jako bezdźwięczne lub zgodnie
z zapisem literowym. Mowa może być monotonna, bezgłośna. Barwa głosu może być
zmieniona. Kontakt słowny z osobą z uszkodzonym słuchem wymaga od słyszącego
rozmówcy dużej koncentracji uwagi.
Nadawanie informacji przez niesłyszącego bądź niedosłyszącego człowieka może
odbywać się za pomocą:
− mowy dźwiękowej,
− mowy dźwiękowej wspartej fonogestem,
− artykulacji (bezgłośnej) wspartej fonogestem,
− pisma,
− daktylografii,
− systemu językowo-migowego (z użyciem końcówek fleksyjnych lub bez),
− naturalnego języka migowego,
− rysunku,
− piktogramów.
Podstawową sprawą w kontakcie z pacjentem z uszkodzonym słuchem jest uzyskanie od
niego lub jego rodziny informacji dotyczących preferowanych sposobów komunikowania się
i dostosowanie się do niego. Głuchoniewidomego podopiecznego trzeba uprzedzać
o wszystkim, co się za chwilę wydarzy, zaprowadzić stałą trasą do toalety, na stołówkę, do
pracowni terapii zajęciowej. Ważne jest, aby z trasy zostały usunięte przedmiot, o które może
zaczepić się lub przewrócić. Przedmioty, meble, urządzenie oraz ich lokalizacja powinny być
wcześniej poznane przez podopiecznego dotykiem.
Komunikowanie się z podopiecznym niedowidzącym i niewidomym
Wzrok odgrywa istotną rolę w życiu człowieka, bierze udział w procesach poznawczych,
działalności praktycznej, orientacji przestrzennej, emocjach i komunikowaniu się
z otoczeniem. Dostarcza człowiekowi wiedzy o świecie, otaczających przedmiotach

10
zjawiskach, stanowiącej podstawę do tworzenia wiedzy uogólnionej. Wiernie odzwierciedla
otaczającą rzeczywistość, którą człowiek poznaje i z którą się styka.
Osoba niewidoma pozbawiona jest jednego z najważniejszych zmysłów i dlatego
napotyka na wiele trudności i ograniczeń.
Biorąc pod uwagę stopień utraty wzroku, niewidomych można podzielić na dwie grupy:
są to osoby całkowicie niewidome i szczątkowo widzące. Wśród niewidomych można
spotkać wiele osób, które na skutek dodatkowego kalectwa i/lub schorzeń stanowią odrębne
grupy.
W wymienionych grupach niewidomych można wyróżnić:
− niewidomych od urodzenia, czyli takich, którzy urodzili się jako osoby niewidzące lub
utracili wzrok we wczesnym dzieciństwie,
− osoby ociemniałe, które niegdyś widziały i w trakcie swojego życia utraciły wzrok
w sposób nagły albo stopniowy,
− osoby szczątkowo widzące, czyli takie, które zachowały tzw. wzrok szczątkowy,
− głuchoniemych.
Ważną rola terapeuty jest zapoznanie niewidomego podopiecznego z rozkładem placówki
i lokalizacją pomieszczeń, z których będzie korzystał. Rozmawiając z niewidomym należy
być naturalnym i pamiętać o tym, że nasze słowa jedynym dostępnym dla niego źródłem
informacji. Najważniejszym narządem służącym do poznawania otaczającego świata jest
u niewidomych ręka, a dodatkowym zmysłem umożliwiającym osobom niewidzącym
komunikowanie się – dotyk. Wyróżnia się dotyk bierny i czynny. Dotyk bierny występuje
podczas zetknięcia się z przedmiotem, w wyniku, czego powstaje opór lub ucisk, możliwy do
określenia przez osobę niewidomą. Dotyk czynny występuje wówczas, gdy narząd dotykający
jest w ruchu względem przedmiotu, np. przesuwanie ręką albo nogą po przedmiocie celem
dokładnego poznania jego kształtów. Dzięki wrażeniom dotykowo-ruchowym niewidomy ma
możliwość poznać takie cechy przedmiotów, jak szorstkość, gładkość, kształt oraz długość,
szerokość, wysokość, odległość, kierunek, itp. Bardzo ważną rolę odgrywa zmysł dotykowo-
ruchowy w orientacji przestrzennej stanowiącej warunek samodzielnego i bezpiecznego
poruszania się.
U osób niewidomych, u których doszło do uszkodzenia słuchu, należy rozpatrzyć
możliwość komunikowania się za pomocą słowa pisanego dzięki tabliczce Braille’a.
Komunikowanie się z osobami starszymi
Starzenie się jest naturalnym procesem w życiu człowieka i nie można mylić go
z chorobą. Wydłużające się życie starszej populacji powoduje, że coraz więcej ludzi
w podeszłym wieku wymaga wieloletniej opieki i profesjonalnej pielęgnacji. Opieka na
wysokim poziomie może im zapewnić optymalne warunki życia w tym okresie, a prawidłowa
pielęgnacja, opierająca się na prawidłowym porozumiewaniu się, może pomóc w znoszeniu
trudów wynikających ze starości oraz cierpienia spowodowanego chorobą. U podopiecznych
w starszym wieku mogą występować zaburzenia mowy. Mowa niewyraźna, zwana dyzartrią,
to zaburzenie artykulacji, polegające na nieprawidłowej wymowie pewnych dźwięków lub
niewłaściwym rytmie mowy. Podopieczny rozumie, co się do niego mówi, ale ma trudności
z artykułowaniem. Przyczyną dyzartrii są zmiany w obrębie warg, policzków, podniebienia,
języka, w jamie gardła i jamie nosowej, brak uzębienia, jak również schorzenia krtani, strun
głosowych i tchawicy, choroba Parkinsona.
U osób starszych występują również problemy ze słuchem. W procesie postępującego
ubytku słuchu komunikowanie się wymaga większego wysiłku. Podopieczny starszy źle
słyszący zwykle uważnie patrzy na rozmówcę, obserwuje każdy gest, śledzi każdy ruch ust,
ponieważ tzw. „czytanie z ust” uzupełnia ubytek słyszenia. Możliwość poprawy złego
słyszenia daje rehabilitacja za pomocą aparatów słuchowych.

11
U osób w starszym wieku często dochodzi do utraty wzroku lub jego poważnego
upośledzenia, na skutek naturalnych zmian starczych w narządzie wzroku albo schorzeń tego
narządu. Do najczęściej występujących chorób narządu wzroku zaliczamy m.in. starczą
zaćmę, jaskrę, starcze zwyrodnienie plamki żółtej i starcze odwarstwienie siatkówki.
Praca terapeuty z człowiekiem starszym powinna także uwzględniać podtrzymywanie
i pielęgnowanie jego aktywności umysłowej poprzez przekonywanie go, że jest człowiekiem
wartościowym, poważne traktowanie jego podstawowych potrzeb, wspieranie przy
pokonywaniu trudności, motywowanie do aktywności umysłowej, tworzenie atmosfery
zaufania. Umiejętność nawiązania kontaktu umożliwia poznanie, zrozumienie i pomoc osobie
starszej. Na umiejętność tę składa się wiele zachowań niewerbalnych, zainteresowanie
i pozytywne nastawienie do podopiecznego.
Na umiejętność nawiązania kontaktu składają się m.in. następujące zachowania:
− okazywanie zainteresowania podopiecznemu,
− nawiązanie i rozpoczęcie rozmowy,
− zwracanie uwagi na tan psychiczny, nastrój podopiecznego oraz uwzględnienie tego
nastroju w swoich zachowaniach,
− reagowanie na zmiany zachodzące u podopiecznego,
− stwarzanie odpowiedniego klimatu, ułatwiającego swobodną wymianę poglądów,
− okazywanie zaufania starszemu podopiecznemu oraz bycie godnym zaufania,
wiarygodnym, autentycznym i szczerym,
− wybranie odpowiedniego czasu i miejsca.
Umiejętność komunikowania się stanowią efektywną wymianę informacji pomiędzy
terapeutą a pacjentem w starszym wieku. Bardzo istotna jest tu również umiejętność
słuchania. Na umiejętność tę składa się uważne słuchanie i okazywanie zainteresowania
wypowiedziami starszego człowieka poprzez zachowania werbalne, np. zadawanie pytań,
i niewerbalne, takie jak patrzenie na rozmówcę i potakiwanie głową.
Empatia w relacjach terapeuta-podopieczny stwarza klimat pełen otwartości, zaufania
i życzliwości. Dzięki empatii, uczestniczeniu w przeżyciach podopiecznego terapeuta reaguje
na jego potrzeby, co ułatwia podopiecznemu otwarcie się i wyrażenie istoty swoich
problemów. Pacjent w podeszłym wieku nie zawsze wyraża swoje uczucia wprost.
Inną umiejętnością jest wyrażanie pozytywnych emocji szczególnie ciepła i życzliwości
w sposób werbalny i pozawerbalny taki jak: ton głosu, dotyk, kontakt wzrokowy itp.
Umiejętność dawania poczucia bezpieczeństwa polega na wyrażaniu akceptacji wobec
pacjenta w podeszłym wieku, szanowaniu jego praw do kształtowania własnego życia.
Do zachowań budzących poczucie bezpieczeństwa można zaliczyć:
− emanowanie spokojem i opanowaniem,
− wsparcie w trudnych chwilach,
− stwarzanie sytuacji ułatwiających swobodne wyrażanie siebie (niedopuszczalne jest
krytykowanie i ocenianie podopiecznego),
− poszanowanie granic wyznaczonych przez podopiecznego,
− poszanowanie związków podopiecznego z innymi ludźmi,
− dochowane tajemnicy zawodowej.
Komunikowanie się z pacjentem psychiatrycznym
Kontakt z chorymi psychicznie nie zawsze jest łatwy, gdyż obraz ich przeżyć oraz
kontaktów z otoczeniem jest bardzo złożony i niejednoznaczny. Zachowania ludzi chorych
psychicznie często wydają się niezrozumiałe, a przez to nieakceptowane przez otoczenie,
zwłaszcza jeśli wynikają z pobudek psychotycznych. Ci chorzy odznaczają się swoistą
wrażliwością, którą można określić jako podstawowy brak poczucia bezpieczeństwa. Są
przekonani, że nie mogą polegać na innych, gdyż są oni wrogo lub krytycznie do nich

12
nastawieni i dlatego odczuwają lęk przed zbliżeniem się i zależnością od innych ludzi, ale
równocześnie bardzo potrzebują tego kontaktu. Właściwe komunikowanie się osoby
pomagającej z pacjentem chorym psychicznie niesie ze sobą konieczność takiego
postrzegania i interpretowania reakcji chorego, by były one adekwatne do jego obiektywnych
potrzeb, co umożliwi prawidłowe zrozumienie sytuacji, a w konsekwencji pozwoli na
zastosowanie wobec pacjenta odpowiednich metod i technik terapeutycznych.
Chcąc rozwijać prawidłowe komunikowanie terapeutyczne z pacjentem chorym
psychicznie, osoba pomagająca musi świadomie i w zależności od sytuacji chorego, stosować
takie techniki, by pomagały one realizować cel terapeutyczny poprzez następujące fazy
komunikowania:
1. Faza zapoczątkowująca komunikowanie.
2. Faza podtrzymująca komunikowanie.
3. Faza porządkująca komunikowanie.
4. Faza pogłębiająca komunikowanie.
Nawiązanie dobrego kontaktu z chorym psychicznie, dzięki któremu poczuje się on
bezpieczny, zostanie wysłuchany, uzyska zrozumienie, wyjaśnienie, radę, a także pomoc
w odreagowaniu negatywnych napięć i zmniejszeniu poczucia zagrożenia, jest bardzo
ważnym elementem w przekonywaniu pacjenta do podjęcia terapii. Jeszcze przed pierwszym
kontaktem z chorym psychicznie trzeba zebrać podstawowe informacje dotyczące nie tylko
rozpoznania i dotychczasowego przebiegu choroby, ale również informacje dotyczące rodzaju
i wielkości dawek leków, które otrzymuje chory, rokowania, przewidywanego czasu udziału
pacjenta w terapii zajęciowej, jego zawodu, upodobań, które mogą być wykorzystane
w terapii i jego sposobów reagowania na sytuacje stresowe.
Komunikowanie się w zespole terapeutycznym
Zespół terapeutyczny, jako grupa osób o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych oraz
posiadanym doświadczeniu i wiedzy, współpracuje ze sobą w celu realizacji założonych
celów terapeutycznych. Współpracy lekarza, pielęgniarki, psychologa, pracownika socjalnego
i terapeuty zajęciowego musi towarzyszyć świadomość odpowiedzialności, jaka ciąży na ich
zespole za podejmowane działania terapeutyczne i lecznicze. Cechami zespołu
terapeutycznego są:
– wspólnota celu działania i odpowiedzialności za jego realizację,
– wspólne ustalanie zakresu działań oraz związanych z nimi indywidualnych obowiązków
i uprawnień,
– sprawny obieg informacji.
Okazanie podopiecznemu ciepła, serdeczności, i prawdziwej życzliwości staje się
nieodzownym zachowaniem zespołu terapeutycznego. Buduje to w nim przekonanie, że
mimo swojej choroby czy niepełnosprawności ma nadal swoją wartość i godność.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki powinien być kontakt terapeuty z podopiecznym?
2. Jaki model wstępuje w komunikacji między nadawcą, a odbiorcą?
3. Co to jest komunikacja werbalna?
4. Co to jest komunikacja niewerbalna?
5. Na czym polega specyfika komunikowania się z podopiecznym z uszkodzonym słuchem?
6. Na czym polega specyfika komunikowania się z podopiecznym niewidomym
i słabowidzącym?
7. Na czym polega specyfika komunikowania się z podopiecznym w starszym wieku?
8. Na czym polega specyfika komunikowania się z podopiecznym chorym psychicznie?
9. Jak przebiega komunikowanie się w obrębie zespołu terapeutycznego?

13
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierzcie się w zespoły dwuosobowe. Weźcie dużą kartkę papieru, flamaster i usiądźcie
obok siebie. Wykonajcie rysunek na podany przez nauczyciela temat rysując jednocześnie
(trzymając jeden flamaster) i nie porozumiewając się ze sobą werbalnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) określić, co to jest komunikacja werbalna i niewerbalna,
2) dobrać kolegę/koleżankę do wykonania ćwiczenia,
3) przygotować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) wspólnie wykonać rysunek,
5) zaprezentować wyniki na forum grupy,
6) określić odczucia, które towarzyszyły przy wykonywaniu pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− kartki papieru,
− flamastry.
Ćwiczenie 2
Dobierzcie się w zespoły trzyosobowe, jedna osoba staje w środku i zakłada opaskę na
oczy. Następnie przechyla się w przód i w tył jak może najgłębiej; partnerzy – jeden z przodu,
drugi z tyłu łapią i ostrożnie odbijają osobę w środku w przeciwną stronę. Dwukrotna zmiana.
1) określić, na czym polega zaufanie w grupie odpowiedzialność za partnera,
2) dobrać się w zespoły trzyosobowe,
3) przygotować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) założyć jednemu z partnerów opaskę na oczy, asekurować go przy wychylaniu się,
następnie zamienić się rolami z partnerem,
5) zaprezentować wyniki na forum grupy,
6) wyjaśnić odczucia, jakie towarzyszyły przy wykonywaniu ćwiczenia.
− opaski na oczy,
− kartki papieru,
− długopisy.

14
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić cechy kontaktu terapeutycznego z podopiecznym?  
2) opisać model komunikacji werbalnej i niewerbalnej?  
3) określić, co to jest komunikowanie terapeutyczne?  
4) scharakteryzować specyfikę komunikowania się z osobami
z uszkodzonym słuchem?  
5) określić specyfikę komunikowania się z osobami niewidomymi
i niedowidzącymi?  
6) określić specyfikę komunikowania się z podopiecznym w starszym
wieku?  
7) określić specyfikę komunikowania się z podopiecznym chorym
psychicznie?  

15
4.2. Aktywizacja podopiecznego
Aktywność to synonim życia, stały i dostosowany do możliwości danej osoby wysiłek.
Jest to taki obszar działalności, który daje człowiekowi szansę wyrażania siebie w formie
dostępnej i bardzo indywidualnej, określonej jego możliwościami, upodobaniami
i zwyczajami. Brak aktywności, kontaktów, pomocy ze strony innych osób, daje poczucie
własnej nieprzydatności, prowadzi do poczucia krzywdy, izolacji, osamotnienia.
Aktywizacja – zespół działań mających na celu włączenie człowieka do udziału
w różnych dziedzinach życia – inaczej prowadzenie aktywnego trybu życia.
Aktywizację należy rozumieć jako proces podejmowany dla osiągnięcia określonych
celów, jak również jako rezultat tego procesu i dojście do założonego celu.
Celem aktywizacji człowieka jest:
− utrzymywanie sprawności fizycznej zdrowotnej (gimnastyka, spacery, zabawy ruchowe,
rajdy, rehabilitacja),
− usamodzielnienie, pobudzenie zaradności (wykonywanie różnych czynności związanych
z higieną osobistą, wyrobienie nawyków higienicznych, nauka samodzielnego ubierania
się, rozbierania, spożywania posiłków, ścielenia łóżka, utrzymania porządku),
− nauka współżycia w grupie i w środowisku lokalnym (kształtowanie pozytywnych cech
osobowości, kultury życia codziennego, umiejętności nawiązywania kontaktów
z rówieśnikami, sąsiadami, personelem, umiejętności współżycia w grupie),
− utrzymanie bądź obudzenie wiary w sens życia,
− rozwijanie różnych zainteresowań,
− stymulowanie procesów wyobrażeń i twórczego działania,
− rozwijanie osobowości,
− zapewnienie poczucia bezpieczeństwa,
− adaptacja do nowych warunków życia,
− podtrzymywanie dotychczasowych więzi rodzinnych,
− niwelowanie agresji,
− likwidowanie nudy i jednostajnego trybu życia,
W procesie aktywizacji każdy musi być traktowany indywidualnie i podmiotowo.
Konkretyzacja celu i rodzaju aktywizacji odbywa się w odniesieniu do konkretnej osoby
i przy jej współudziale, oraz przy wyborze przez podopiecznego takiej formy aktywności,
która jest dla niego najbardziej atrakcyjna, odpowiada jego potrzebom, zainteresowaniom
i możliwościom osobniczym.
Stosowanie różnych form aktywizacji jest uzależnione generalnie od dwóch grup
czynników:
1. Indywidualnych właściwości podopiecznych.
2. Czynników związanych z warunkami, jakimi dysponuje np. dom pomocy społecznej,
bądź inna placówka – zarówno możliwościami organizacyjnymi, jak też z przygotowaniem
pracowników i wzajemnymi relacjami miedzy podopiecznymi i pracownikami placówek.
Podstawową formą aktywizacji w wielu placówkach np. Warsztatach Terapii Zajęciowej jest
terapia zajęciowa o wielokierunkowym działaniu. Terapia zajęciowa daje każdemu
podopiecznemu szansę czynnego udziału w takiej formie twórczości, która odpowiada jego
zainteresowaniom, indywidualnym możliwościom, umiejętnościom. Zajęcia terapeutyczne
należy tak organizować, aby były one atrakcyjne dla podopiecznego oraz dostosowane do
jego potrzeb i możliwości. Należy tak organizować zajęcia i zmotywować podopiecznego,

16
aby aktywnie i chętnie uczestniczył w zajęciach. Można wymienić następujące czynniki
warunkujące pobudzanie motywacji:
− właściwe określenie potrzeb i dostosowanie do właściwości psychofizycznych
podopiecznego,
− określenie czynników zaspokajających potrzebę,
− tworzenie warunków do nabywania doświadczeń, „osiągania sukcesu”,
− tworzenie warunków do nabywania doświadczeń „bycia ważnym” w celu kształtowania
własnej wartości,
− podejmowanie działań społecznych,
− identyfikacja z grupą.
W procesie aktywizacji każdy podopieczny powinien być traktowany indywidualnie
i podmiotowo. Należy, bowiem, pamiętać o tym, że podopieczny jest nie tylko biorcą, ale
przede wszystkim współautorem i realizatorem procesu aktywizacji, a więc jej podmiotem.
Właściwy dobór metod i technik terapii czy to indywidualnej czy grupowej zależy od
dokładnego rozpoznania i oceny odbiegających od normy czynności życiowych danego
podopiecznego. Niezbędnym elementem składowym oceny powinno być określenie
sprawności fizycznej, funkcji poznawczych, emocjonalnych i społecznych.
Uczestnictwo w terapii zajęciowej rozwija wyobraźnię twórczą i kreatywność
podopiecznego, usuwa jego lęki i uprzedzenia, sprawia, że osoby niepełnosprawne czują się
akceptowane przez innych, przekonują się, że pomimo swych ograniczeń czy
niepełnosprawności są wartościowymi członkami społeczności. Uczą się samodzielnego
rozwiązywania problemów i pokonywania trudności, uczą się kontrolować swoje emocje
i wyrażać je w sposób adekwatny do sytuacji. Uczestnictwo w terapii zajęciowej mobilizuje
do działania, nabywania nowych umiejętności.
1. Co jest celem aktywizacji człowieka?
2. Jak należy traktować podopiecznego procesie aktywizacji?
3. W jaki sposób można rozwijać kreatywność podopiecznego?
4. Od czego zależy stosowanie różnych form aktywizacji?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na kartce papieru napisz początek swojego fikcyjnego życiorysu (od 3 do 5 zdań). Złóż
kartkę tak, aby można było zobaczyć tylko ostatnie zdanie. Podaj kartkę osobie siedzącej po
prawej stronie, która pisze kolejne 3–5 zdań nawiązując do treści ostatniego zdania, składa
kartkę i podaje dalej w prawą stronę. Kiedy kartka wróci do Ciebie dopisz krótkie
zakończenie i głośno odczytaj powstały życiorys.
1) określić, na czym polega aktywizacja,
2) zapisać początek życiorysu,
3) zaprezentować pracę na forum grupy,
4) ocenić wykonane ćwiczenie.

17
− kartki papieru,
− flamastry.
Ćwiczenie 2
Wybierz dowolną technikę arteterapii i zaplanuj zgodnie z jej zasadami zajęcia dla
podopiecznych Domu Pomocy Społecznej, grupy 7 osób(kobiet i mężczyzn) w wieku
68–75 lat.
1) zapoznać się z dokumentacją podopiecznych,
2) określić techniki arteterapii,
3) dokonać wyboru techniki,
4) przygotować niezbędne materiały,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum grupy,
6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.
− dokumentacja podopiecznych,
− kartki papieru,
− długopis.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić cele aktywizacji podopiecznych? ⁬ ⁬
2) określić, od czego zależy stosowanie różnych form aktywizacji? ⁬ ⁬
3) wymienić czynniki warunkujące motywację podopiecznych? ⁬ ⁬
4) określić, od czego zależy właściwy dobór metod i technik terapii
zajęciowej? ⁬ ⁬

18
4.3. Metody i techniki terapii indywidualnej i grupowej
Metoda:
– w znaczeniu ogólnym – sposób postępowania, świadomy i powtarzalny,
– w węższym znaczeniu – zespół celowych czynności i środków, w szczególności
prowadzących do wykonania określonego zadania lub rozwiązania danego problemu.
Metoda to również systematycznie stosowany sposób postępowania, prowadzący do
założonego wyniku. Na dany sposób składają się czynności myślowe i praktyczne,
odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności.
Metoda terapii zajęciowej – sposób postępowania świadomy i powtarzalny, prowadzący
do osiągnięcia zamierzonego wyniku terapeutycznego. Składają się na nią czynności myślowe
i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności przez
podopiecznego.
Technika terapii zajęciowej. W terapii zajęciowej technika jest rozumiana jako
skonkretyzowane czynności praktyczne wykonywane w określonym porządku, pozwalające
na uzyskanie określonego efektu oddziaływania terapeutycznego. W technice elementem
różnicującym jest przede wszystkim materiał bądź narzędzie pracy.
Forma. W terapii zajęciowej pojęcie formy rozumiane jest jako sposób organizacji zajęć
terapeutycznych w procesie leczniczym, który uwzględnia kryterium ilościowe, czyli ilość
osób w zorganizowanych działaniach terapeuty.
W literaturze tematu istnieje wiele rozbieżności w kwestii terminologicznej. Autorzy
niejednoznacznie klasyfikują metody i techniki w terapii zajęciowej. To, co dla jednych
autorów jest metodą, przez innych traktowane jest jako technika.
Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto następującą klasyfikację najważniejszych
metod i technik stosowanych w terapii zajęciowej:
Metody i techniki terapii zajęciowej
Metoda Przykłady technik terapii zajęciowej
arteterapia − malowanie farbami plakatowymi, witrażowymi, akwarelą, olejnymi, do
szkła, tuszem kreślarskim,
− rysowanie kredkami ołówkowymi, świecowymi, pastelami, kredą,
− masy plastyczne: masy solne, glina, modelina, plastelina, masa
papierowa, wosk,
− rzeźbienie w drewnie i innych twardych materiałach,
− papieroplastyka (orgiami),
− witraż,
− linoryt,
− gipsoryt,
− drzeworyt,
− druk strukturalny,
− fotografia,
− plakat, projekty okładek,
− collage – tworzenie pracy różnymi technikami plastycznymi,
muzykoterapia − muzykoterapia bierna,
− muzykoterapia czynna,
biblioterapia − czytanie głośne fragmentów tekstów książek przez podopiecznego,

19
rozmowa na temat tekstu,
− słuchanie tekstów biblioterapeutycznych aktywizujących bądź
relaksacyjnych,
− poradnictwo biblioteczne- propozycje do samodzielnego czytania przez
podopiecznego i rozmowa po przeczytaniu,
− wieczory poezji,
− filmoterapia,
teatroterapia − psychodrama,
− drama,
− pantomima (scenki pantomimiczne),
− oglądanie spektakli,
ludoterapia − zabawy manipulacyjne,
− zabawy tematyczne,
− zabawy konstrukcyjne,
− zabawy i gry dydaktyczne.
Wśród metod wyróżnia się ponadto: ergoterapię, kinezyterapię, chromoterapię,
silvoterapię, itp.
Terapia zajęciowa zawiera bogactwo metod i technik, które umożliwiają dotarcie do
uczestników, pozwala rozwijać ich uzdolnienia i redukuje uzależnienie od innych. Daje
każdej osobie szansę wyrażania siebie w dostępnej i indywidualnej formie aktywności.
Pozwala na wybór takiego rodzaju twórczości, który odpowiada indywidualnym
uzdolnieniom i możliwościom podopiecznych, bowiem każdy z nich jest inny.
Formy terapii
Terapia indywidualna to taka, gdzie podopieczny spotyka się sam na sam z terapeutą
i pracuje nad indywidualnymi projektami dowolną metodą czy techniką.
Terapia grupowa to taka, w której kilka lub kilkanaście osób pracuje jednocześnie
z jednym (lub dwójką) terapeutów. Ta forma uwzględnia interakcje zachodzące między
uczestnikami grupy i wykorzystuje dynamikę grupy do wywoływania pożądanych zmian.
Praktycznie każda z wymienionych metod i technik może być wykorzystywana w terapii
zarówno indywidualnej, jak i grupowej. Przystępując do organizowania terapii zajęciowej
należy uwzględnić przede wszystkim uwarunkowania psychofizyczne podopiecznych, ich
zainteresowania, możliwości osobnicze oraz specyfikę i wyposażenie placówki, w której
prowadzone są zajęcia terapeutyczne. Zajęcia z terapii powinny być tak zorganizowane
i dostosowane indywidualnie do podopiecznego, aby osoba uczestnicząca w nich
wykonywała zadania chętnie i z przyjemnością oraz, aby prowadziły one do osiągnięcia
zamierzonego celu terapeutycznego.
1. Co to jest metoda terapii zajęciowej?
2. Co to jest technika terapii zajęciowej?
3. Jakie są metody terapii zajęciowej?
4. Jakie są techniki terapii zajęciowej?
5. Co nazywamy terapią indywidualną?
6. Co to jest terapia grupowa?
7. Jakie są kryteria doboru metod i technik do terapii indywidualnej i grupowej?

20
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Łącząc techniki muzykoterapii i arteterapii, ułóż dzienny plan zajęć terapeutycznych dla
6–osobowej grupy dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym
w wieku 5–6 lat.
1) zapoznać się z przykładową dokumentacją uczestników zajęć,
2) określić techniki muzykoterapii i arteterapii,
3) określić możliwości intelektualne dzieci niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu
umiarkowanym, w wieku 5–6 lat,
4) ułożyć plan zajęć terapeutycznych,
5) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia,
6) zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum grupy.
− odtwarzacz CD,
− płyty CD,
− kartki papieru,
− kredki.
Ćwiczenie 2
Wybierz dowolną technikę biblioterapii i zgodnie z jej zasadami sporządź dzienny plan
terapii dla 45–letniej podopiecznej Środowiskowego Domu Samopomocy, niepełnosprawnej
intelektualnie w stopniu umiarkowanym.
1) zapoznać się z dokumentacją podopiecznej,
2) określić techniki biblioterapii,
3) dokonać wyboru techniki,
4) określić, na czym polega planowanie zajęć dla osób niepełnosprawnych intelektualnie,
5) określić możliwości intelektualne osób upośledzonych umysłowo w stopniu
umiarkowanym,
6) sporządzić dzienny plan terapii,
7) zaprezentować wyniki ćwiczenia na forum grupy,
8) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia.
− dokumentacja podopiecznej,
− kartki,
− długopis.

21
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić metody stosowane w terapii zajęciowej? ⁯ ⁯
2) scharakteryzować techniki stosowane w arteterapii? ⁯ ⁯
3) scharakteryzować techniki stosowane w biblioterapii? ⁯ ⁯
4) scharakteryzować techniki stosowane w muzykoterapii? ⁯ ⁯
5) określić formy pracy z podopiecznym? ⁯ ⁯

22
4.4. Metoda projektów
Metoda projektów jest metodą aktywizującą, skłania do podejmowania działań, wyzwala
postawy twórcze. Pozwala na kształtowanie wielu umiejętności związanych
z podejmowaniem konkretnych działań: od fazy ich planowania i poszukiwania wsparcia, aż
po ich realizację i ocenę, a w szczególności takich umiejętności jak:
− praca w grupie,
− formułowanie problemów,
− formułowanie celów,
− planowanie i organizacja własnej pracy,
− korzystanie z różnych źródeł informacji,
− klasyfikowanie informacji z punktu widzenia celów,
− integrowanie wiedzy z różnych przedmiotów nauczania,
− krytyczne analizowanie informacji (ocena ich wiarygodności),
− zapisywanie i prezentowanie zebranych materiałów,
− przygotowywanie i wyrażanie swoich opinii,
− słuchanie opinii wyrażanych przez innych członków grupy,
− podejmowanie decyzji grupowych,
− rozwiązywanie konfliktów,
− samoocena swojej pracy.
Projekt:
− jest zadaniem, które powinno zawierać problem do rozwiązania,
− ma określone cele i metody pracy,
− ma określony termin realizacji całości oraz poszczególnych etapów,
− wyznaczone są osoby odpowiedzialne za jego realizację,
− znane są kryteria oceny,
− można pracować indywidualnie, choć częściej zadania realizowane są w grupie,
− jego realizatorzy pracują w znacznym stopniu samodzielnie,
− rezultaty pracy są prezentowane publicznie,
− założenia projektu zawierające zwykle temat, cele, metody pracy, terminy i kryteria
oceny są przygotowywane przez nauczyciela w formie tzw. kontraktu.
Metoda projektów ma następujące zalety:
− rozwija samodzielność, samorządność i umiejętność współpracy w grupie,
− uwzględnia indywidualne potrzeby, zainteresowania i uzdolnienia,
− rozwija myślenie twórcze,
− wzmacnia motywację poznawczą,
− łączy w spójne całości treści rozbite.
Fazy w metodzie projektów:
1. Zainicjowanie projektu.
2. Podział na grupy.
3. Rozważanie propozycji tematów.
4. Spisanie kontraktu.
5. Realizacja projektu.

23
6. Prezentacja projektu.
7. Ocena projektu.
8. Ewentualne podsumowania, uzupełnienia, refleksje powykonawcze.
Zainicjowanie projektu:
1) wyjaśnienie istoty projektu-cel projektu,
2) określenie tematu projektu,
3) podanie ramowego harmonogramu:
− rozpoczęcia projektu,
− wykonania opisu projektu i planu pracy,
− spisania kontraktu
− wykonania projektu,
− prezentacji projektu
Podział na grupy. Metoda projektów wykonywana jest najczęściej w niewielkich
grupach 3–4 osobowych (może też być wykonywana indywidualnie). Najlepiej byłoby, aby
uczestnicy dobrali się sami, zapewni to właściwą współpracę przy realizacji projektu.
Rozważenie propozycji tematów. Uczestnicy po wstępnym zapoznaniu z własnym
projektem dokonują opisu projektu, w którym zamieszczają:
− szczegółowy temat projektu,
− cele projektu,
− przewidywaną formę realizacji (model, odczyt, wystawa, film, audycja, inscenizacja,
opracowanie folderu, broszury, itp.)
− plan pracy grupy.
Przydział tematów projektu-spisanie kontraktu. Aby przybliżyć realizację projektu do
warunków realizacji projektów rzeczywistych należy dokonać przydziału pracy na piśmie
w postaci tzw. kontraktu. Kontrakt stanowi pisemne zobowiązanie uczestników do realizacji
projektu zgodnie z założonym harmonogramem. Każdy kontrakt powinien zawierać
następujące elementy:
− temat projektu jego cele,
− forma wykonania projektu (rozwiązania problemu),
− zadania dla poszczególnych członków grupy,
− źródła, które powinni wykorzystać,
− termin prezentacji,
− co powinien zawierać raport (sprawozdanie z wykonania projektu),
− możliwe sposoby prezentacji projektu i jej czas,
− kryteria oceny projektu.
Realizacja projektu. Należy stworzyć uczestnikom odpowiednie warunki do realizacji
projektu. Końcowym efektem projektu powinien być:
− raport (sprawozdanie z projektu),
− konkretny wytwór – wystawa, plakat, komplet fotografii, model, film, broszura, itp.),
− prezentacja projektu na forum,
− dyskusja w czasie, której uczestnicy nie wykonujący projektu mogą zadawać pytania
w celu wyjaśnienia wątpliwości.

24
Prezentacja projektu. Prezentacja projektu powinna się odbyć na forum społeczności,
w której przebywają uczestnicy lub na specjalnie w tym celu zorganizowanym spotkaniu
z udziałem innych osób. Związane to jest z celem projektu, jakim jest publiczna prezentacja.
Kilka możliwości prezentacji projektów:
− odczyt, wykład,
− seminarium dla zainteresowanych,
− wystawa prac wykonanych przez uczestników projektu (albumy, plakaty, rysunki,
modele, itp.) z ich komentarzem,
− prezentacja problemu w formie inscenizacji,
− pokaz filmu video,
− prezentacja modelu,
− opracowanie folderu, książeczki, broszury, albumu, itp.
Ocena projektu. Ocenie powinno podlegać szereg elementów projektu, a między
innymi:
− wybór tematu i jego ujęcie,
− realizacja zamierzonych celów,
− dobór dodatkowych źródeł informacji,
− korzystanie z nowoczesnych źródeł informacji,
− pomysłowość.
Ocena prezentacji:
− struktura prezentacji,
− komunikatywność,
− wizualizacja,
− pomysłowość.
Ocena raportu:
− układ opracowania,
− brak błędów,
− poprawność stylistyczna.
Ocena przebiegu pracy grupy:
− terminowość,
− podział prac w grupie,
− zaangażowanie,
− wymagana opieka.
Do oceny projektu warto włączyć wykonawców projektu oraz obecnych uczestników, np.
prezentacji.
Samoocena:
1. Co się udało, a czego się nie udało zrealizować?
2. Dlaczego nie wszystko zostało zrealizowane?
3. Jak układała się współpraca w grupie, co można poprawić w tej dziedzinie?
4. Jak inni ocenili naszą pracę?
Metoda projektów rozwija myślenie twórcze, samodzielność, samorządność
i umiejętność współpracy i życia w grupie; stymuluje rozwój poznawczy, emocjonalny
i motoryczny; uwzględnia indywidualne potrzeby, zainteresowania i uzdolnienia; wzmacnia
motywację poznawczą, integruje wiedzę szkolną i pozaszkolną; łączy w spójne całości treści
rozbite w szkole na różne przedmioty nauczania, pozwala na kształtowanie wielu
umiejętności związanych z podejmowaniem konkretnych działań poprzez wszystkie fazy tej
metody.

25
1. Co to jest metoda projektów?
2. Jakie umiejętności kształtuje metoda projektów?
3. Co to jest projekt?
4. Jakie fazy wyróżnia się w metodzie projektów?
5. Jakie zalety ma metoda projektów?
4.4.3 Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj dowolny projekt z grupą podopiecznych ze Środowiskowego Domu
Samopomocy (kobiet i mężczyzn) upośledzonych w stopniu lekkim, w wieku lat 35–48,
mający na celu poprawę ich funkcjonowania w środowisku lokalnym.
2) scharakteryzować metodę projektów,
3) określić fazy metody projektów,
4) określić problem,
5) opracować projekt,
6) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia,
− kartki papieru,
− długopisy.
Ćwiczenie 2
Wykonaj dowolny projekt w przedszkolu integracyjnym, mający na celu wzbogacenie
słownika czynnego i biernego dzieci w wieku 6 lat.
1) scharakteryzować metodę projektów,
2) określić fazy metody projektów,
3) wykonać projekt,
− literatura dla dzieci w wieku 6 lat,
− kartki papieru,
− kredki,
− farby.

26
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zastosować metodę projektów w terapii zajęciowej? ⁬ ⁬
2) wyszczególnić etapy wdrażania metody projektów? ⁬ ⁬
3) określić możliwości prezentacji projektu? ⁬ ⁬
4) wymienić elementy samooceny w metodzie projektów? ⁬ ⁬

27
4.5. Indywidualne i grupowe zajęcia terapeutyczne
Dla zapewnienia prawidłowego przebiegu procesu terapeutycznego niezwykle ważne
staje się celowe i przemyślane planowanie. Tworzenie planów pracy na miarę możliwości
psychofizycznych podopiecznych ułatwia terapeutom-instruktorom realizację zadań, zwiększa
jawność procesu rewalidacji i pozwala na stałą kontrolę jego przebiegu. Eliminowana jest
również przypadkowość i dowolność działań.
Dobry plan powinien być:
− celowy – zawiera cele pracy rewalidacyjnej i zapewnia realizowanie tych celów, którym
służy,
− wykonalny – jasny, prosty, zrozumiały i realny. Tak przygotowany plan charakteryzuje
się przejrzystością zamierzeń, a wykonanie zaplanowanych zadań jest możliwe
w przewidzianych terminach za pomocą planowanych środków w konkretnych
warunkach, jakimi dysponuje placówka,
− zgodny wewnętrznie – poszczególne części planu i etapy działania są ze sobą
zharmonizowane ze względu na miejsce, czas trwania, terminy, uczestników zajęć,
− operatywny – określa, co do kogo należy i jakim terminie przewidziana jest realizacja,
− konkretny-zawiera konkretnie sformułowane zadania wychowawcze i rewalidacyjne.
Określa to, że nie powinien zawierać określeń zbyt ogólnych i nieistotnych dla procesu
wychowawczego i rewalidacyjnego,
− konsekwentny i kompletny – zawiera wszystkie zadania niezbędne dla osiągnięcia
wyznaczonego celu. Charakteryzuje się również ciągłością i systematycznością,
− elastyczny i plastyczny – uwzględnia modyfikacje, jeśli są one konieczne, a wynikają na
skutek nowych faktów bądź przyczyn powstałych w trakcie realizacji,
− dostatecznie szczegółowy – są nim szczegółowo zaplanowane te formy realizacji
poszczególnych zadań wychowawczych czy rewalidacyjnych, które sprawdzone
w praktyce dają zamierzone efekty,
− terminowy – wyznacza granice czasowe realizacji poszczególnych zadań, bądź ich części
składowych. Chodzi o to, aby przez ustalenie terminów realizacji można było
skontrolować, czy praca przebiega planowo.
Planując konkretne zajęcia terapeuta powinien odpowiedzieć na następujące pytania:
1. Kto będzie uczestniczył w tych zajęciach?
2. Jakie są potrzeby osób w nich uczestniczących?
3. Jakie możliwości mają uczestnicy zajęć pod względem sprawności psychofizycznej?
4. Jakie zaproponować zajęcia terapeutyczne i w jakiej formie?
5. Ile osób będzie uczestniczyć w zajęciach?
Inaczej planuje się zajęcia dla dzieci, którymi się trzeba opiekować, inaczej dla dzieci czy
dorosłych aktywnych, o określonych zainteresowaniach, a jeszcze inaczej dla osób przewlekle
chorych czy niepełnosprawnych. Przy układaniu tygodniowych i miesięcznych planów pracy
należy wyraźnie zaznaczyć stale powtarzające się zajęcia terapeutyczne, godziny posiłków,
przyjęć lekarza itp., w zależności od placówki, w której przebywa podopieczny. Pozwoli to
wybrać podopiecznemu zajęcia, które go interesują. Ponadto wprowadza to pewien ład
i porządek w rytm dnia, tygodnia, itp.
Prowadzący zajęcia powinien być dla podopiecznego osobą towarzyszącą
i współpracującą z nim. Podopieczny może sam zdecydować, czy zgadza się z propozycją
przedstawioną przez terapeutę, którego zadanie polega na zachęceniu do podejmowania prób
uczestniczenia w terapii i do samodzielnego tworzenia z użyciem różnych materiałów.

28
Wszystkie osoby uczestniczące w terapii powinny być dostrzeżone i w odpowiedni
sposób nagrodzone np. pochwałą, zwiększa to ich motywację do działania.
Zajęcia terapeutyczne mogą być prowadzone indywidualnie i grupowo. Prowadzący
zajęcia powinien udzielać, co jakiś czas wskazówek dotyczących sposobu wykonywania
pracy, taktownie korygować błędy, zwracając uwagę na estetykę wykonywanej pracy
i doprowadzenie jej do końca, nie należy jednak wykonywać pracy za podopiecznego. Zajęcia
terapeutyczne powinny być tak skonstruowane, aby dały każdemu podopiecznemu szansę
wyrażenia siebie w dostępnej i indywidualnej formie, określonej jego wewnętrznymi
i zewnętrznymi predyspozycjami. Pozwoli to na wybór takiej formy twórczości, która
odpowiada jego indywidualnym uzdolnieniom i możliwościom. Zajęcia terapeutyczne należy
tak organizować, aby były one atrakcyjne dla podopiecznego oraz dostosowane do jego
potrzeb i możliwości. Należy go tak zmotywować, aby wyzwolić w nim aktywność i chęć
udziału w zaproponowanych zajęciach.
Przystępując do opracowywania scenariuszy zajęć terapeutycznych, należy pamiętać,
iż terapeuta ma prawo wyboru poszczególnych metod, technik, form pracy i środków
dydaktycznych, kierując się ich przewidywaną skutecznością. Właściwy dobór metod
i technik terapii czy to indywidualnej czy grupowej zależy od dokładnego rozpoznania
i oceny odbiegających od normy czynności życiowych danego podopiecznego. Niezbędnym
elementem składowym oceny powinno być określenie sprawności fizycznej, funkcji
poznawczych, emocjonalnych i społecznych. W ocenie stanu fizycznego dla terapeuty
zajęciowego istotne znaczenie ma:
− rodzaj upośledzenia i zaburzeń,
− koordynacja ruchowa,
− wzmożone bądź obniżone napięcie ruchowe,
− zakres ruchu w poszczególnych stawach kończyn.
Ocena stanu psychicznego obejmuje:
− sposób porozumiewania się,
− rozwój mowy,
− rozwój myślenia,
− poziom opanowania wiadomości i umiejętności,
− koncentracja uwagi i zapamiętywanie,
− poziom emocji i sposób ich wyrażania,
− zainteresowania.
Ocena stanu społecznego wymaga uwzględnienia takich elementów, jak:
− wpływ upośledzenia na pełnienie ról społecznych,
− komunikacja interpersonalna,
− samokontrola,
− poziom sprawności w czynnościach życiowych.
W terapii zajęciowej wszelkie działania muszą być dostosowane do sytuacji
podopiecznego, a zatem do jego zmniejszonej wydolności psychicznej, obniżonej sprawności
manualnej, zaniżonej motywacji, aktualnego stanu zdrowia i samopoczucia. Zajęcia
terapeutyczne są prowadzone zgodnie z indywidualnym programem terapii.
Techniki pracy w terapii zajęciowej obejmują szeroki wachlarz aktywności. Najczęściej
wyróżnia się następujące techniki podstawowe:
− szeroko pojęte malarstwo,
− rzeźbę,
− tkactwo,
− prace w drewnie,
− metaloplastykę,

29
− wyroby plecione,
− tworzywa sztuczne,
− haft, dziewiarstwo i koronkarstwo,
− zabawkarstwo,
− garncarstwo i ceramikę,
− krój i szycie,
− introligatorstwo,
− fotografikę,
− bibliotekarstwo,
− zajęcia kulturalno-rozrywkowe,
− ogrodnictwo,
− zajęcia gospodarstwa domowego.
Terapeuta zajęciowy w swojej pracy z podopiecznym powinien korelować swoje metody
z działaniami leczniczo-rehabilitacyjnymi. Zdrowie i życie podopiecznego czy też pacjenta
jest tu najważniejsze. Właściwy obieg informacji, aktualizowanie swojej wiedzy na temat
stanu zdrowia podopiecznego ma ogromne znaczenie. Od tego zależeć będzie dobór metod,
technik i pomocy do pracy.
Przy organizowaniu zajęć terapeuta musi również pamiętać o tym, aby dostosować
miejsce pracy z podopiecznym do zasad ergonomii. Najogólniej mówiąc, ergonomia to
dostosowanie sprzętów, urządzeń i przedmiotów do potrzeb i możliwości psychofizycznych
człowieka. W związku z tym istotny tu będzie wiek, waga, wzrost, rodzaj, stopień
niepełnosprawności. Inaczej zorganizujemy miejsce pracy dla dziecka na oddziale ortopedii,
inaczej dla osoby dorosłej na oddziale neurologii.
Terapeuta powinien umieć dobrze zaplanować i zorganizować zajęcia. Działanie
zorganizowane to działanie skuteczne, rozumiane jest jako robienie tego, co jest potrzebne
w sposób właściwy i celowy, w taki sposób, aby przyniosło oczekiwane efekty czy założenia
według określonych zasad.
1. Jakie cechy ma „dobry” planu?
2. Co należy określić przystępując do planowania zajęć?
3. Co powinny uwzględniać tygodniowe, miesięczne plany pracy?
4. Jakie są elementy oceny stanu fizycznego podopiecznego?
5. Jakie są elementy oceny stanu psychicznego podopiecznego?
6. Jakie są elementy oceny stanu społecznego podopiecznego?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj projekt indywidualnych zajęć terapeutycznych dla 6–letniego chłopca
z mózgowym porażeniem dziecięcym i diplegią.
1) zapoznać się z dokumentacją podopiecznego,
2) określić zasady konstruowania scenariuszy zajęć terapeutycznych,

30
3) określić, co to jest mózgowe porażenie dziecięce,
4) określić, co to jest diplegia,
5) zapoznać się z opisem przypadku,
6) określić cel zajęć,
7) zaprezentować scenariusz na forum grupy.
− dokumentacja podopiecznego,
− kartki papieru,
− długopis.
Ćwiczenie 2
Opracuj projekt zajęć terapeutycznych dla 7–osobowej grupy uczestników Warsztatów
Terapii Zajęciowej upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym, wykorzystując
techniki arteterapii.
2) określić techniki arteterapii,
3) dokonać wyboru technik,
4) określić możliwości psychofizyczne osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu
umiarkowanym i znacznym,
5) określić cel zajęć,
6) przygotować scenariusz,
7) zaprezentować scenariusz na forum grupy.
− dokumentacja podopiecznego,
− kartki papieru,
− długopis.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić, do czego powinny być dostosowane działania
terapeutyczne? ⁬ ⁬
2) wskazać, co jest istotne przy konstruowaniu planu? ⁬ ⁬
3) określić, dlaczego należy korelować działania terapeutyczne
osiągnięć działaniami leczniczo-rehabilitacyjnymi? ⁬ ⁬
4) opracować harmonogram indywidualnych zajęć terapeutycznych? ⁬ ⁬
5) opracować harmonogram grupowych zajęć terapeutycznych? ⁬ ⁬

31
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa.
5. Udziel odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znaki X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź otoczyć kółkiem, następnie
ponownie oznaczyć prawidłową odpowiedź znakiem X.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, odłóż rozwiązanie zadania na
później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Terapeuta zajęciowy powinien być
a) pobłażliwy i wyrozumiały.
b) surowy i wymagający.
c) łatwo ulegający emocjom, nastrojom.
d) konsekwentny, empatyczny, otwarty, życzliwy.
2. Model komunikacji między nadawcą a odbiorcą, to
a) nadawca, kanał, odbiorca, efekt.
b) nadawca, komunikat, kanał, odbiorca, efekt.
c) nadawca, kanał, odbiorca.
d) komunikat, kanał, odbiorca, efekt.
3. Podopiecznego w procesie aktywizacji należy traktować
a) podmiotowo.
b) przedmiotowo.
c) współczująco.
d) pobłażliwie.
4. Aktywność to
a) bierny sposób spędzania czasu wolnego.
b) stały i dostosowany do możliwości danej jednostki wysiłek.
c) oglądanie zajęć ruchowych.
d) motywowanie pacjenta.
5. Metoda to
a) świadomy i powtarzalny sposób postępowania.
b) inaczej technika terapii.
c) inaczej forma terapii.
d) sposób pracy określony przez terapeutę.

32
6. Malowanie farbami wykorzystujemy w
a) choreoterapii.
b) arteterapii.
c) ludoterapii.
d) silvoterapii.
7. Wieczory poezji to technika
a) ergoterapii.
b) choreoterapii.
c) arteterapii.
d) biblioterapii.
8. Ergoterapia to
a) terapia przez sztukę.
b) terapia przez zabawę.
c) terapia przez kontakt z przyrodą.
d) terapia przez pracę.
9. Linoryt i drzeworyt to techniki
a) muzykoterapii.
b) biblioterapii.
c) arteterapii.
d) teatroterapii.
10. Metoda projektów jest metodą
a) aktywizującą.
b) relaksującą.
c) bierną.
d) której nie stosuje się w pracy terapeutycznej.
11. Fazą metody projektów jest
a) samokontrola.
b) prezentacja.
c) pokaz z objaśnieniem.
d) porównanie.
12. Plan powinien być
a) długi.
b) zawierający dużo treści.
c) celowy, plastyczny.
d) łatwy w realizacji.
13. Planując zajęcia terapeuta powinien wiedzieć
a) jakie ma uzdolnienia i zainteresowania, które może wykorzystać w pracy.
b) jakie są możliwości psychofizyczne uczestników.
c) jakie są oczekiwania rodziców.
d) jakie są oczekiwania kierownika placówki.

33
14. Ocena stanu fizycznego podopiecznego obejmuje m.in.
a) samokontrolę.
b) rozwój myślenia.
c) koordynację ruchową.
d) rozwój mowy.
15. Ocena stanu psychicznego obejmuje m.in.
a) poziom opanowania wiadomości i umiejętności.
b) rodzaj upośledzenia.
c) komunikację interpersonalną.
d) poziom sprawności w czynnościach życiowych.
16. W sytuacji, gdy 26–letni uczestnik Warsztatów Terapii Zajęciowej nie potrafi wykonać
poleconego mu przez terapeutę zadania terapeuta powinien
a) wykonać to zadanie za niego.
b) pozostawić go, aby podopieczny sam sobie poradził.
c) wesprzeć go w wykonywaniu zadania, powtórzyć instrukcję, zaprezentować sposób
wykonania, podzielić przebieg pracy na etapy, ale nie wykonywać polecenia za
niego.
d) zmienić zadanie na inne, łatwiejsze.
17. Planując zajęcia grupowe terapeuta powinien wiedzieć
a) jakie możliwości mają uczestnicy zajęć pod względem psychofizycznym.
b) jaki jest wystrój sali, w której będą przeprowadzane.
c) jakie są oczekiwania przełożonego.
d) jaka jest wielkość sali.
18. Znając pojęcie ergonomii miejsce pracy terapeuta powinien dostosować do
a) upodobań podopiecznego.
b) upodobań terapeuty.
c) otoczenia, w którym odbywają się zajęcia.
d) wieku, rodzaju i stopnia niepełnosprawności.
19. Podopieczny przebywa na oddziale neurologii. Przed rozpoczęciem zajęć terapeuta
a) powinien zorientować się, czy pacjent ma ochotę na udział w zajęciach.
b) powinien zapoznać się z aktualną sytuacją zdrowotną pacjenta.
c) nie musi zapoznawać się ze stanem zdrowia pacjenta, ponieważ przebywa on pod
opieką lekarzy, w szpitalu.
d) od razu terapeuta powinien przystąpić do realizowania zajęć.
20. W sytuacji, gdy 48–letni mężczyzna, uczestnik Środowiskowego Domu Samopomocy,
upośledzony umysłowo w stopniu lekkim nie chce brać udziału w przedstawieniu
„Czerwony Kapturek”, gdzie wciela się w rolę wilka, terapeuta powinien
a) zmusić go do brania udziału w przedstawieniu.
b) zaproponować inną sztukę przeznaczoną dla osób dorosłych, a jeżeli ten nie wyrazi
zgody, to poprosić go o pomoc w organizacji przedstawienia.
c) wyznaczyć mu karę.
d) zignorować zachowanie podopiecznego.

34
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko............................................................................................................................
Opracowywanie projektu i harmonogramu indywidualnych i grupowych
zajęć terapeutycznych
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:

35
6. LITERATURA
1. Brauner A., Brauner F.: Postępowanie wychowawcze w upośledzeniu umysłowym.
WSiP, Warszawa 1995
2. Burno-Nowakowa H., Polkowska I.: Zajęcia pozalekcyjne z dziećmi upośledzonymi
umysłowo. WSiP, Warszawa 1998
3. Cooper P.: Sprawne porozumiewanie się. CODN, Warszawa 1999
4. Garvinin C., Seabury B.: Działania interpersonalne w pracy socjalnej. BPS, Katowice
1998
5. http://www.iss.uw.edu.pl/~borkowsk/NauczycieleTPSA/MKaminska%20
%20Metoda%20projektow.pdf
6. http://www.medyk-sztum.pnet.pl/pages/publikacje/klasyfikacja.doc
7. Konieczyńska Z., Stańczak T.: Terapia zajęciowa w psychiatrii. CMDNŚSzM, Warszawa
1989
8. Kot T.: Zajęcia pozalekcyjne i terapia zajęciowa z osobami o obniżonej sprawności
umysłowej. Wydawnictwo APS, Warszawa 2002
9. Kozaczuk L.: Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej. BPS, Katowice 1999
10. Kwiatkowska A., Krajewska-Kułak E., Panka W.: Komunikowanie interpersonalne
w pielęgniarstwie. CZELEJ, Lublin 2003
11. Majewski T.: Niewidomi i słabowidzący seniorzy. Zeszyty Tyflologiczne, Warszawa
1999
12. Milanowska K.: Terapia zajęciowa. PZWL, Warszawa, 1986
13. Milanowska K.: Techniki terapii zajęciowej. PZWL Warszawa 1987
14. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie.
BPS, Katowice 1998
15. Piszczek M.: Terapia zajęciowa -terapia przez sztukę. Warszawa 1997
16. Ploch L.: Jak organizować czas wolny dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo.
WSiP, Warszawa 1992
17. Szulc W.: Sztuka i terapia. CMDNŚSzM, Warszawa 1993
18. Wilczek-Rużyczka.: Komunikowanie się z chorym psychicznie. CZELEJ, Lublin 2007

20

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to 20

Similar to 20 (20)

More from Kamil Fik

More from Kamil Fik (9)

20