14. Wykonywanie płynnych leków recepturowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Barbara Trzewik
Wykonywanie płynnych leków recepturowych
322[10].Z3.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
dr biol. med. Grażyna Czechowska
prof. zw. dr hab. Marek Wesołowski
Opracowanie redakcyjne:
mgr farm. Alina Krawczak
Konsultacja:
dr hab. inż. Henryk Budzeń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z3.04
„Wykonywanie płynnych leków recepturowych” zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Roztwory, krople i mieszanki 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 12
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 20
4.2. Zawiesiny, emulsje, leki homeopatyczne 21
4.3. Niezgodności w płynnych postaciach leku recepturowego 30
5. Sprawdzian osiągnięć 35
6. Literatura 40

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswojeniu wiedzy teoretycznej i nabyciu umiejętności
praktycznych związanych z wykonywaniem płynnych postaci leku recepturowego
i aptecznego.
W poradniku zamieszczono:
− Wykaz wiedzy i umiejętności które powinieneś posiadać przystępując do opanowania
nowych umiejętności zaplanowanych w programie nauczania tej jednostki modułowej,
− Cele kształcenia, czyli umiejętności, które opanujesz w wyniku realizacji jednostki do
której opracowany został poradnik.
− Materiał nauczania zawierający podstawowe pojęcia, definicje, wyjaśnienia terminów,
które umożliwią Ci samodzielne przygotowanie się do wykonania przewidzianych
w programie jednostki modułowej ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów.
− Pytania sprawdzające dotyczące tematyki zawartej w materiale nauczania. Poprawne
odpowiedzi utwierdzą Cię w przekonaniu, że jesteś przygotowany do wykonywania
zaplanowanych ćwiczeń. Odpowiedzi negatywne sugerują, że powinieneś powtórnie
przeczytać i przeanalizować materiał nauczania. Zbyt trudne fragmenty materiału możesz
opanować przy pomocy nauczyciela lub kolegów dla których opanowanie materiału nie
stwarzało żadnych trudności.
− Ćwiczenia, ich treść, sposób wykonania, wykaz materiałów i sprzętu niezbędnego do
wykonania ćwiczeń. Treść ćwiczeń dobrana jest do każdego zakresu tematycznego tak, że
umożliwi Ci to nabycie sprawności w ćwiczonych czynnościach. Treść określa zakres
pracy i oczekiwane efekty. Liczba ćwiczeń związana jest z zakresem materiału nauczania.
Opis czynności ćwiczenia ukierunkują Twoją pracę przy realizacji ćwiczenia poprzez
wskazywanie kolejności czynności.
− Sprawdzian postępów po zakończeniu ćwiczeń pozwoli Ci na dokonanie samooceny
postępów edukacyjnych. Odpowiedzi NIE pokażą Ci braki, które powinieneś uzupełnić.
− Sprawdzian osiągnięć z zakresu całej jednostki modułowej zawiera oprócz przykładowych
zestawów zadań testowych, instrukcje dotyczącą organizacji sprawdzianu i arkusz
odpowiedzi. Traktuj go jako sprawdzian próbny przed testem podsumowującym jednostkę
modułową niezbędnym do jej zaliczenia.
− Ostatnim rozdziałem w tym poradniku jest spis literatury uzupełniającej związanej ściśle z
tematem jednostki modułowej.

4
Schemat układu jednostek modułowych
322[10].Z3.01
Analizowanie i ocenianie zapisu leku
recepturowego i aptecznego
322[10].Z3.02
Wykonywanie leków recepturowych
i aptecznych z surowców roślinnych
322[10].Z3.04
Wykonywanie
płynnych leków
recepturowych
322[10].Z3.05
Wykonywanie
półstałych leków
recepturowych
322[10].Z3.07
Kontrolowanie
i wydawanie
gotowego leku
322[10].Z3.06
Wykonywanie
jałowych leków
recepturowych
322[10].Z3
Leki recepturowe i apteczne
322[10].Z3.03
Wykonywanie
stałych leków
recepturowych

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu
pracowni,
− współpracować w grupie,
− korzystać z Farmakopei Polskiej,
− poszukiwać informacji z różnych źródeł,
− posługiwać się terminologią chemiczną,
− analizować i oceniać zapis leku recepturowego,
− przeliczać dawki,
− interpretować podstawowe pojęcia fizyczne i chemiczne,
− obserwować i opisywać zjawiska fizyczne i reakcje chemiczne,
− dokumentować obserwacje i podejmowane działania,
− określać ogólne zasady wykonywania leków recepturowych,
− wykonywać wodne wyciągi z surowców roślinnych,
− określać podstawowe niezgodności zachodzące przy sporządzaniu leków recepturowych,
− dobierać etykiety do leku recepturowego,
− rozróżniać podstawowe utensylia używane w recepturze,
− formułować ogólne zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− scharakteryzować płynne postacie leków recepturowych,
− określić właściwości fizykochemiczne składników recepty na płynne leki recepturowe,
− scharakteryzować czynniki technologiczne warunkujące dostępność biologiczną leków
płynnych,
− dobrać opakowanie leku recepturowego do określonej postaci,
− dokonać kontroli dawkowania płynnych postaci leków recepturowych,
− sporządzić roztwory lecznicze z uwzględnieniem roztworów zapasowych,
− sporządzić mazidła i emulsje,
− sporządzić krople do użytku wewnętrznego i zewnętrznego (z wyjątkiem kropli do oczu),
− wykonać zawiesiny do użytku wewnętrznego i zewnętrznego,
− wykonać mieszanki farmakopealne i lekospisowe,
− określić niezgodności najczęściej występujące w mieszankach oraz sposoby ich
poprawiania,
− posłużyć się obliczeniami farmaceutycznymi,
− sporządzić płynne leki homeopatyczne,
− zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Roztwory, krople i mieszanki
4.1.1. Materiał nauczania
Płynne leki recepturowe są najczęściej przepisywaną formą leku recepturowego.
Stosowane są w różnych postaciach i wprowadzane do organizmu różnymi drogami:
− per os – roztwory, krople, mikstury, zawiesiny, emulsje,
− per rectum – wlewy doodbytnicze,
− per vaginam – wlewy dopochwowe,
− ad usum externum – płukanki, okłady, krople do uszu, nosa, oczu, mazidła, pudry płynne.
Leki płynne do użytku wewnętrznego wydaje się z etykietami koloru białego, do użytku
zewnętrznego z etykietami koloru pomarańczowego. Przyjmuje się je w dawkach większych
np. łyżkami, lub mniejszych kroplami.
Roztwory – solutiones są płynną postacią leku recepturowego przeznaczoną do
stosowania zewnętrznego jak i wewnętrznego. Otrzymuje się je przez rozpuszczenie jednej lub
kilku substancji leczniczych (solvendum) w rozpuszczalniku lub ich mieszaninie (solvens seu
menstruum). Są to preparaty przezroczyste o barwie i zapachu właściwym dla składników.
Rozpuszczalnikami mogą być woda, woda aromatyczna, wina lecznicze, etanol, glicerol,
oleje roślinne i parafina płynna. Jako solvendum może być użyta substancja lecznicza stała lub
ciekła. Termin solutio oznacza zawsze roztwór wodny, nawet jeśli nie podano rozpuszczalnika.
Zastosowanie innego rozpuszczalnika musi być wyraźnie zaznaczone na recepcie.
Przyjmując za kryterium podziału rodzaj użytego rozpuszczalnika, roztwory dzielimy na:
− Solutiones aquosae – roztwory wodne, w których rozpuszczalnikiem jest woda
oczyszczona otrzymywana z odpowiedniej jakości wody do picia metodą destylacji, wymiany
jonowej lub odwróconej osmozy. Dla leków objętych wymaganiem jałowości stosuje się
zgodnie z FP VI wodę do wstrzykiwań i wodę do sporządzania kropli do oczu.
− Solutiones spirituosae – roztwory spirytusowe o stężeniu etanolu do 40°
(360 g/l). Alkohol etylowy jest bezbarwną, lotną i łatwo palną cieczą o charakterystycznym
zapachu. Stosowany jest jako rozpuszczalnik zarówno w lekach do użytku zewnętrznego jak
i wewnętrznego. W stężeniu 70% (v/v) ma właściwości odkażające.
− Spirituosa medicata – roztwory spirytusowe o stężeniu etanolu powyżej 40°.
− Solutiones glicerinatae – roztwory glicerolowe. Glicerol jest bezbarwną, bezwonną cieczą
o konsystencji syropu i słodkawym smaku. Zawiera około 14% wody. Z wodą i alkoholem
etylowym miesza się w każdym stosunku. Ma zastosowanie jako rozpuszczalnik w lekach do
użytku wewnętrznego jak i zewnętrznego. Jest środkiem utrzymującym wilgoć.
− Solutiones oleosae – roztwory olejowe. Olej rycynowy (Ricini oleum) jest olejem
nieschnącym. Stosuje się go do sporządzania emulsji i mazideł. Olej rzepakowy (Rapae oleum)
służy do sporządzania roztworów olejowych, emulsji, mazideł. Jest olejem półwysychającym.
Pod względem fizykochemicznym roztwory dzielimy na:
− roztwory rzeczywiste, w których wielkość cząstek substancji rozpuszczonej nie
przekracza 1 nm (wodne roztwory rzeczywiste sączy się w celu uzyskania pełnej
przezroczystości),
− roztwory koloidalne o wielkości cząstek od 1 do 100 nm (roztworów koloidalnych nie
sączy się).
Zaletą leków w postaci roztworów jest jednolitość rozproszenia substancji leczniczej,
łatwość dawkowania i możliwość podawania różnymi drogami oraz łatwość wchłaniania.

8
Wadą zaś jest mniejsza trwałość w stosunku do stałych postaci, mniej dokładne dawkowanie
oraz trudność przy wykonywaniu leku z substancji trudno rozpuszczalnych. Ze względu na
zmniejszoną trwałość roztwory przepisywane są najczęściej w ilości od 50 do 250 g. Roztwory
mogą być stosowane per se lub po ich rozcieńczeniu czy wymieszaniu z innymi lekami.
Stężenie roztworu może być określone na recepcie w różny sposób:
− w procentach,
− w promilach,
− przez podanie stosunku substancji leczniczej do ilości roztworu (np. 1:10 lub 1+9 lub
1,0/10,0),
− przez podanie ilości rozpuszczalnika lub podanie masy gotowego leku.
Farmakopea Polska VI zaleca określenie stężenia w g/l lub g/ml.
Przy sporządzaniu roztworów konieczna jest znajomość właściwości fizycznych
i chemicznych substancji leczniczych, w tym stopnia rozpuszczalności. Wiadomości te
pozwalają na uniknięcie niezgodności fizycznych. Farmakopea Polska VI wprowadza
następujące określenia rozpuszczalności substancji leczniczych:
Tabela 1. Określenie rozpuszczalności wg Farmakopei Polskiej VI
Określenie rozpuszczalności Ilość rozpuszczalnika potrzebna do rozpuszczenia 1 cz.
substancji
Bardzo łatwo rozpuszczalny < 1
Łatwo rozpuszczalny 1-10
Rozpuszczalny 10-30
Dość trudno rozpuszczalny 30-100
Trudno rozpuszczalny 100-1000
Bardzo trudno rozpuszczalny 1 000-10 000
Praktycznie nierozpuszczalny > 10 000
Na szybkość rozpuszczania oprócz stężenia wpływ mają także:
− stopień rozdrobnienia (stąd substancje grubokrystaliczne należy najpierw rozdrobnić przez
rozcieranie w moździerzu),
− temperatura rozpuszczalnika (rozpuszczanie można prowadzić w podwyższonej
temperaturze zwracając uwagę na wrażliwość substancji na zmianę temperatury),
− mieszanie przyrządzanego leku (za pomocą bagietki lub mieszadła laboratoryjnego),
− dodatek solubilizatorów.
Ogólne zasady sporządzania roztworów
Po dokładnym przeczytaniu i przeanalizowaniu recepty należy przygotować niezbędny
sprzęt i utensylia. Substancje lecznicze stałe odważa się na krążkach pergaminowych, każdy
oddzielnie w kolejności od najmniejszej do największej. Przepisaną ilość rozpuszczalnika
bezpiecznie jest podzielić na części i w każdej oddzielne rozpuszczać odważone substancje
stałe, pozwala to na uniknięcie niezgodności recepturowych. Jeśli rozpuszczamy substancje
w jednej porcji rozpuszczalnika należy pamiętać o tym, że kolejną substancję wsypujemy
dopiero po całkowitym rozpuszczeniu poprzedniej. Roztwory rzeczywiste cedzi się przez
zwitek waty lub gazę do wytarowanej butelki, a koloidalne bezpośrednio wlewa do butelki.
Pozostałą częścią rozpuszczalnika uzupełnia się do przepisanej masy, butelkę zakręca się, lek
miesza i dołącza odpowiednią etykietkę. Do pracy z rozpuszczalnikami hydrofobowymi
wszystkie naczynia muszą być bezwzględnie suche, w przeciwnym wypadku otrzyma się
roztwory mętne.
Dopuszczalne odchylenie od deklarowanej masy leku płynnego zależy od jego masy:
− dla leków o masie do 5,0-10,0 g wynosi ± 10%,
− dla leków o masie powyżej 200,0 g wynosi ±1%.

9
Dla leków aptecznych sposób przygotowania zamieszczony jest w Farmakopei Polskiej.
Skład i sposób przyrządzenia takiego leku musi ściśle odpowiadać zapisom odpowiedniej
monografii.
Roztwory można także przygotowywać poprzez rozcieńczanie (dilutiones) roztworów
o wyższym stężeniu. Przykładem są rozcieńczenia perhydrolu, formaldehydu, kwasu
mlekowego, kwasu solnego, etanolu. Wyliczeń dokonuje się układając proporcje lub
korzystając ze „złotej reguły mieszania”: w lewym górnym rogu wpisuje się stężenie roztworu
rozcieńczanego (wyjściowego). W lewym dolnym kwadracie wpisuje się stężenie
rozpuszczalnika używanego do rozcieńczenia. W przypadku wody wpisuje się 0. Na przecięciu
przekątnych wpisuje się oczekiwane stężenie. W prawym górnym i dolnym kwadracie wpisuje
się różnice obliczone z wartości po przekątnych. Te różnice określają ilości roztworów , które
należy zmieszać aby otrzymać roztwór o żądanym stężeniu. Stężenia roztworów oficynalnych i
ich rozcieńczeń najczęściej określa się w procentach. Spotyka się także zwyczajowe określenia
opisowe odpowiadające ściśle określonym stężeniom np. concentratus, dilutus, solutio,
solutus, aqua, liquor (Acidum hydrochloridum dilutum oznacza 10% roztwór kwau solnego,
Hydrogenii peroxydum concentratus oznacza 30% roztwór nadtlenku wodoru). W skład
oficynalnych roztworów wchodzą często substancje pomocnicze np. solubilizatory, które tak
jak substancje lecznicze mogą wpływać na powstawanie niezgodności. W przypadku
rozcieńczania etanolu należy pamiętać o tzw. zjawisku kontrakcji występującym przy
mieszaniu wody z etanolem. Ilości etanolu i wody potrzebne do otrzymania roztworu etanolu o
określonym stężeniu wylicza się korzystając z tablic zawartych w Farmakopei Polskiej VI.
Ułatwieniem pracy przy wykonywaniu leków recepturowych jest zastosowanie tzw.
roztworów zapasowych. Są to roztwory substancji najczęściej używanych o stężeniu wyższym
od przeciętnie stosowanego. Żądane stężenie otrzymuje się przez rozcieńczenie roztworu
zapasowego, przez co oszczędza się czas potrzebny na rozpuszczenie każdorazowo substancji
leczniczej. Roztwory zapasowe sporządza się tylko z takich substancji, które nie ulegają
zmianom w roztworach i nie stanowią dobrej pożywki dla drobnoustrojów.
Mieszanki – mixturae są płynną, wieloskładnikową postacią leku recepturowego do
użytku wewnętrznego. Przepisuje się je najczęściej w ilości od 60,0-250,0 g. W skład
mieszanek wchodzą substancje lecznicze o różnych właściwościach fizykochemicznych- stałe i
płynne, roztwory, odwary, napary, maceracje, syropy, nalewki, wyciągi, kleiki, wody
aromatyczne. Mieszanki mogą być klarowne, opalizujące lub w formie zawiesin- mętne,
niekiedy mogą się nawet rozwarstwiać.
Mieszanki mętne noszą nazwę mixturae agitandae i wymagają dokładnego zmieszania
przed ich użyciem. Po zmieszaniu powinny odzyskiwać równomierne rozproszenie składników
przynajmniej na czas pobrania leku. Z reguły na opakowaniach mieszanek umieszcza się
informację „zmieszać przed użyciem”.
Mieszanki są niedawkowaną postacią leku. Zażywa się je łyżką lub łyżeczką i dlatego też
niewskazane jest zapisywanie w postaci mieszanek substancji bardzo silnie działających Sposób
zapisywania recept na mieszanki nie różni się od sposobu zapisywania innych postaci leku
recepturowego – stosuje się ogólnie przyjęte zasady. Mieszanki są nietrwałą postacią leku.
Przewidziany dla nich termin ważności to ok. 7dni.
Gotowych mieszanek nie należy sączyć, jedynie roztwory rzeczywiste wchodzące w skład
mieszanki. Substancje poprawiające smak, zapach czy wygląd mieszanek powinny być dobrane
do charakteru ich działania tak, aby pełnić jednocześnie rolę leków wspomagających. Do
mieszanek o działaniu wykrztuśnym dodaje się syropów o działaniu wykrztuśnym, do
mieszanek zwiększających łaknienie dodaje się syropu pomarańczowego.
Sposób wykonania mieszanek. Przed przystąpieniem do wykonywania leku należy
bardzo dokładnie przeczytać receptę, przeanalizować pod względem ewentualnych

10
niezgodności i przeliczyć dawki leków dla których określone są dawki maksymalne. Dobrać
odpowiedni sprzęt i utensylia.
Substancje lecznicze stałe odważa się w kolejności od najmniejszej do największej, każdą
osobno na krążku pergaminowym i rozpuszcza kolejno w porcjach przepisanego
rozpuszczalnika (najczęściej wody). Roztwory rzeczywiste sączy się do wytarowanej butelki
a roztwory koloidalne przelewa bezpośrednio. Pozostałą częścią rozpuszczalnika uzupełnia się
mieszankę do masy wynikającej z sumowania przepisanej masy rozpuszczalnika
i rozpuszczonych w nim składników.
Dopiero po rozpuszczeniu substancji stałych dodaje się nalewki. Jako roztwory etanolowe
mogą ułatwić rozpuszczenie substancji stałych.
Wszystkie składniki poprawiające smak, zapach czy wygląd dodaje się do gotowej
mieszanki. Substancje lecznicze zapisywane kroplami dodaje się w pierwszej kolejności, chyba
że są to substancje lotne, wówczas dodaje się je na samym końcu.
Substancje stałe trudno rozpuszczalne, nierozpuszczalne, grubokrystaliczne oraz
substancje gęste lub wyciągi suche należy najpierw rozetrzeć w moździerzu a dopiero potem
rozpuścić lub zawiesić i dodać do mieszanki.
Jeżeli w recepcie nie przepisano wody do rozpuszczenia stałych substancji leczniczych
a jedynie syropy, należy je rozpuścić na zimno lub ciepło w syropach, jeżeli są w nim
rozpuszczalne. Jeżeli nie dodaje się możliwie najmniejszą ilość wody lub innego
rozpuszczalnika, zmniejszając jednocześnie ilość syropów tak, aby masa leku nie uległa
zmianie. Wprowadzoną korektę należy zaznaczyć na recepcie. Ilość wprowadzanego
rozpuszczalnika zasadniczo nie powinna przekraczać 5% całej masy leku. Nie zawsze jednak
jest możliwe przestrzeganie granicy 5%.
Jeżeli przepisana jest w mieszance nierozpuszczalna forma substancji leczniczej, należy
zamienić na formę rozpuszczalną uwzględniając różnice wynikające z różnicy masy
cząsteczkowej kwasu lub zasady a masy cząsteczkowej ich soli.
Do gotowej mieszanki dołącza się etykietkę koloru białego.
Zdarza się, że lekarze przepisują leki ze zbioru Receptarium Polonicum z 1947 r. używając
tylko nazw skróconych np. Mixtura pepsini, które należy wykonać według składu podanego w
tym zbiorze. Zbiór przepisów na leki recepturowe do użytku lekarzy i farmaceutów
opracowany został przez W. Głowackiego. Każdy lek miał swoją nazwę, co ułatwiało
porozumienie między lekarzem a farmaceutą bez konieczności przepisywania na recepcie
pełnego składu.
Mixtura pepsini
Rp.
Pepsini 2,5
Acidi hydrochloridi 10% 1,0
Auranti trae 2,0
Aquae ad 100,0
M.f.mixt.
D.S. 3 x dziennie łyżkę stołową

11
Liquor pectoralis
Rp.
Ammonii anisati spir. 2,5
Althaeae sir. 15,0
Aquae ad 100,0
D.S. Co 2 godziny łyżkę stołową
Mixtura nervina
Rp.
Kalii bromidi 8,0
Natrii bromidi
Ammonii bromidi aa 4,0
Aquae ad 200,0
M.f.sol.
Farmakopea Polska VI określa dla bromków maksymalne dawki dobowe. Dla bromków
sodu i potasu 1,0 g, dla bromku amonu 0,5 g, w związku z tym dawkowanie powyższej
mieszanki powinno być określone jak 2x dziennie łyżeczkę.
Mixtura Valerianae bromata
Rp.
Valerianae tint. 20,0
Natrii bromidi 10,0
Menthae pip. aq. 50,0
Aquae ad 200,0
D.S. 3 razy dziennie łyżkę stołową
Chociaż w praktyce aptecznej odchodzi się już od roztworów zapasowych, niemniej
jednak są one dopuszczalne przy wykonywaniu mieszanek. Konieczne jest uwzględnienie ilości
wody, która zostaje dodana do mieszanki z roztworem zapasowym.
Mieszanki mogą zawierać w swoim składzie wodne wyciągi z surowców roślinnych –
odwary, napary, maceracje. Przy wykonywaniu takich preparatów należy w pierwszej
kolejności wykonać lege artis wodny wyciąg, w nim rozpuszczać przepisane w recepcie
substancje stałe, a następnie dodawać płynne składniki zgodnie z zasadami podanymi przy
sporządzaniu mieszanek. Jeżeli rozpuszczanie nastręcza trudności, to podobnie jak przy
mieszankach z syropami, bez przepisanej wody jako rozpuszczalnika można je rozpuścić w jak
najmniejszej ilości wody lub etanolu. Ilość wody przeznaczoną do sporządzenia wodnego
wyciągu należy wówczas zmniejszyć o ilość, która została zużyta do rozpuszczenia substancji
stałych. Nie powinna ona jednak przekraczać 10%. Nie wskazane jest w tym przypadku
korzystanie z roztworów zapasowych.
Krople – Guttae, są to stężone roztwory środków leczniczych (związków chemicznych,
wyciągów roślinnych) należących najczęściej do wykazu A, B, N, które dawkuje się kroplami.
Mogą być podawane doustnie oraz mogą być stosowane zewnętrznie np. do oka, ucha, nosa.
Przepisuje się je najczęściej w ilości od 5,0 do 30,0 g i podaje w ilości 10–30 kropli
jednorazowo, co oznacza że w takiej właśnie ilości kropli powinna być zawarta dawka
jednorazowa substancji leczniczej. Do kropli nie dodaje się substancji poprawiających smak.
Wydaje się je w butelkach z zakraplaczem gwarantującym, że odmierzane krople będą
prawidłowej wielkości. Ze względu na zawartość w kroplach substancji z wykazu A, B, N,
wymagane jest dokładne ich dawkowanie, czyli dokładne odmierzanie dawek. O wielkości
kropli decyduje przede wszystkim napięcie powierzchniowe cieczy, średnica wylotu
kroplomierza i szybkość kroplenia. Im większe jest napięcie powierzchniowe i średnica
kroplomierza tym masa kropli jest większa. O wielkości kropli decyduje także napięcie

12
międzyfazowe między cieczą a ścianką kroplomierza. Krople właściwej wielkości otrzymuje się
z czystego kroplomierza. Kroplomierz normalny w konwencji międzynarodowej to taki,
z którego przy zachowaniu odpowiednich warunków temperatury i kroplenia z 1 g wody
otrzymuje się 20 kropel. Masa kropli zależy od gęstości cieczy i waha się w granicach
od 14–59 mg.
Nazwa kropli do użytku wewnętrznego tworzona jest od ich działania i zastosowania:
− Guttae cardiacae – krople nasercowe,
− Guttae sedativae – krople uspokajające,
− Guttae hypnoticae – krople nasenne,
− Guttae stomachicae – krople żołądkowe.
Nazwa kropli do użytku zewnętrznego odpowiada drodze ich podania:
− Guttae ophtalmicae – krople do oczu,
− Guttae otologicae – krople do uszu,
− Guttae rhinologicae – krople do nosa.
W celu sprawdzenia dawek substancji leczniczych w kroplach konieczna jest znajomość
wielkości masy pojedynczej kropli dla roztworów i cieczy stosowanych w recepturze.
Przygotowanie recept w postaci kropli odbywa się tak samo jak roztworów czy
mieszanek. Substancje stałe kolejno rozpuszcza się w odpowiednim rozpuszczalniku i sączy
jeśli są to roztwory rzeczywiste do wytarowanej butelki. Przepisane płynne składniki odważa
się bezpośrednio do butelki i miesza.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy potrafisz dokonać podziału płynnych leków recepturowych w zależności od drogi ich
podania?
2. Czy potrafisz określić miary domowe i ich wielkość stosowane do dozowania płynnych
postaci leków?
3. Czy wiesz co oznacza termin solutio?
4. Czy potrafisz dokonać podziału roztworów w zależności od użytego rozpuszczalnika?
5. Czy potrafisz dokonać podziału roztworów biorąc za kryterium podziału właściwości
fizykochemiczne?
6. Czy potrafisz zinterpretować informacje dotyczące rozpuszczalności zawarte
w monografiach szczegółowych substancji?
7. Czy wiesz jakie czynniki wpływają na szybkość rozpuszczania?
8. Czy wiesz co to są solubilizatory?
9. Czy znasz ogólne zasady sporządzania roztworów?
10. Czy wiesz co to są dilutiones?
11. Czy potrafisz dokonać niezbędnych obliczeń przy rozcieńczaniu roztworów?
12. Czy wiesz co to są roztwory zapasowe i jakie mają zastosowanie w recepturze?
13. Czy wiesz co to są mieszanki recepturowe?
14. Czy znasz ogólne zasady sporządzania mieszanek?
15. Czy wiesz co to jest Receptarium Polonicum i w jakim celu został wydany?
16. Czy potrafisz wymienić najbardziej znane mieszanki zawarte w tym zbiorze?
17. Czy potrafisz scharakteryzować krople jako płynną postać leku recepturowego?
18. Czy potrafisz dokonać podziału kropli?
19. Czy wiesz od czego zależy dokładność dawkowania kropli?
20. Czy wiesz co to jest kroplomierz normalny?

13
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zinterpretuj właściwości fizykochemiczne składników mieszanki, określone
w monografiach szczegółowych i na tej podstawie zaproponuj sposób wykonania leku. Określ
niezbędne informacje dotyczące warunków przechowywania leku.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący mieszanek i poszerzyć
wiadomości z literatury uzupełniającej,
2) uważnie przeczytać treść ćwiczenia i przyjrzeć się otrzymanym od nauczyciela receptom,
3) sprawdzić skład leku,
4) sprawdzić w Farmakopei właściwości fizykochemiczne substancji leczniczych
przepisanych w recepcie, postać, rozpuszczalność, wrażliwość na światło, temperaturę,
wilgoć, siłę działania, miejsce aplikacji, dawki,
5) sprawdzić przepisane ilości substancji leczniczych, dla których określone są w Farmakopei
Polskiej dawki maksymalne,
6) określić wszystkie utensylia niezbędne do wykonania leku,
7) stałe i płynne składniki uszeregować w zależności od siły działania i ilości,
8) określić ilość przepisanego rozpuszczalnika,
9) określić na podstawie siły działania i ilości substancji leczniczych kolejność odważania
i rozpuszczania,
10) wskazać która z substancji ze względu na wielkość cząstek będzie wymagała roztarcia
przed rozpuszczeniem,
11) wskazać, która z substancji rozpuści się po podgrzaniu rozpuszczalnika,
12) określić, który z roztworów powstałych po rozpuszczeniu substancji będzie roztworem
rzeczywistym, a który koloidalnym,
13) określić, które z roztworów będą wymagały sączenia, a które będą bezpośrednio
przelewane,
14) wskazać, które z płynnych składników mogą zwiększać, a które zmniejszać
rozpuszczalność substancji stałych,
15) określić na podstawie siły działania, przepisanej ilości oraz wpływu na rozpuszczalność,
kolejność dodawania płynnych składników leku,
16) określić, na podstawie właściwości substancji i ich wrażliwości na różne czynniki
zewnętrzne warunki przechowywania gotowego leku,
17) zapisać wszystkie spostrzeżenia w zeszycie ćwiczeń,
18) efekty pracy przedstawić na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− poradnik dla ucznia,
− zestaw 2 recept przygotowanych przez nauczyciela,
− literatura fachowa,
− zeszyt i przybory do pisania,
− kalkulator.

14
Ćwiczenie 2
Wykonaj roztwory proste i złożone do użytku wewnętrznego.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący roztworów i poszerzyć
2) przeczytać uważnie otrzymaną od nauczyciela receptę,
3) rozszyfrować wszystkie skróty zapisane w recepcie,
4) sprawdzić w Farmakopei Polskiej właściwości fizykochemiczne substancji wchodzących w
skład roztworu (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę,
działanie i zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),
5) sprawdzić dawki substancji, dla których Farmakopea Polska określa dawki maksymalne,
6) sprawdzić czy substancje lecznicze wchodzące w skład leku nie tworzą niezgodności,
7) sprawdzić czy wszystkie substancje stałe rozpuszczają się w przepisanym rozpuszczalniku,
8) sprawdzić czy przepisane substancje mają strukturę grubych kryształów i należy je
najpierw rozetrzeć w moździerzu,
9) sprawdzić czy rozpuszczają się na zimno czy należy najpierw ogrzać rozpuszczalnik,
10) sprawdzić czy powstałe po rozpuszczeniu substancji roztwory są roztworami
rzeczywistymi czy koloidalnymi,
11) ustalić kolejność odważania i rozpuszczania substancji stałych (od najmniejszej ilości lub
od najsilniej działającej),
12) sprawdzić czy posiadasz wszystkie substancje niezbędne do wykonania leku,
13) przygotować niezbędny sprzęt i utensylia,
14) przygotować odpowiedniej wielkości butelkę z zakrętką,
15) przygotować białą sygnaturkę,
16) wytarować butelkę z lejkiem (w lejku powinna znajdować się gaza ze zwitkiem zwilżonej
waty),
17) odważyć substancje w ustalonej kolejności (w razie potrzeby rozcierać),
18) rozpuścić w porcjach przepisanego rozpuszczalnika (w razie potrzeby ogrzewać),
19) roztwory rzeczywiste przesączyć do wytarowanej butelki, koloidalne przelać
bezpośrednio,
20) uzupełnić rozpuszczalnikiem do przepisanej masy,
21) zamknąć butelkę, wymieszać i nalepić etykietkę,
22) uporządkować stanowisko pracy,
23) zapisać sposób przygotowania w zeszycie ćwiczeń,
24) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum grupy.
− loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,
− sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, kliszki celuloidowe, łopatki i łyżeczki
plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki,
lejki, gaziki, wata, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,
− surowce farmaceutyczne, środki lecznicze i substancje pomocnicze,
− opakowania do leków: butelki z zakrętkami,
− etykiety i sygnatury do leków,
− zestaw recept na roztwory proste i złożone,

15
− obowiązująca literatura fachowa,
− kalkulator.
Ćwiczenie 3
Wykonaj rozcieńczenie (Dilutiones) roztworu oficynalnego.
1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący roztworów i poszerzyć wiadomości
z literatury uzupełniającej,
2) przeczytać uważnie recepty przygotowane przez nauczyciela,
3) odszukać w Farmakopei Polskiej monografie szczegółowe poszczególnych składników
recepty dotyczące roztworów oficynalnych z których będzie wykonywać rozcieńczenie
(zwracając uwagę na właściwości substancji leczniczej, stężenie, działanie i zastosowanie,
sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),
4) obliczyć ilość substancji leczniczej potrzebnej do wykonania przepisanego roztworu,
5) obliczyć jaka ilość stężonego roztworu zawiera potrzebną do wykonania ilość substancji
leczniczej,
6) zaplanować tok postępowania,
7) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku,
8) odważyć wyliczoną ilość stężonego roztworu,
9) uzupełnić wodą do przepisanej masy,
10) zapakować roztwór, wymieszać, dołączyć odpowiednią sygnaturę, etykietę i wszystkie
niezbędne dla pacjenta informacje,
11) uporządkować miejsce pracy,
12) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.
− sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki, lejki, wagi apteczne:
techniczne i elektroniczne, odważniki,
− zestaw recept na roztwory proste (Dilutiones) przygotowanych przez nauczyciela (2 – 3),
− kalkulator.

16
Ćwiczenie 4
Wykonaj roztwór wodny, etanolowy, olejowy lub glicerolowy do użytku zewnętrznego.
1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący roztworów do użytku zewnętrznego
i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,
2) przeczytać uważnie recepty przygotowane przez nauczyciela,
3) przeanalizować receptę pod względem: poprawności zapisu, sposobu zapisu,
recepty (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i
zastosowanie, sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),
5) przeliczyć dawki (stężenia) dla substancji silnie działających,
6) w przypadku roztworu etanolowego przeliczyć stężenie etanolu,
7) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, sposób rozpuszczania),
9) wykonać pracę zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Wytwarzania i przepisami BHP,
10) zapakować roztwór, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę,
lejki, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,
− zestaw recept na roztwory do użytku zewnętrznego,
− kalkulator.
Ćwiczenie 5
Wykonaj mieszankę recepturową.
1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący mieszanek recepturowych i poszerzyć
2) przeczytać uważnie receptę przygotowaną przez nauczyciela,
ewentualnych niezgodności,

17
5) przeliczyć dawki dla substancji silnie działających z uwzględnieniem sposobu dawkowania,
6) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, sposób rozpuszczania, cedzenia,
kolejność dodawania substancji płynnych),
9) zapakować miksturę, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę,
− zestaw recept (4 – 5) na mieszanki,
− kalkulator.
Ćwiczenie 6
Wykonaj mieszankę recepturową zawierającą w swoim składzie odwar, napar lub
macerację.
1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący mieszanek recepturowych i poszerzyć
6) przygotować w pierwszej kolejności odwar, napar lub macerację,
7) zaplanować dalszy tok postępowania (kolejność odważania, sposób rozpuszczania,
cedzenia, kolejność dodawania substancji płynnych),

18
lejki, gaziki , wata, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,
− zestaw recept na mieszanki z odwarami, maceracjami, naparami,
− kalkulator.
Ćwiczenie 7
Wykonaj mieszankę recepturową z wykorzystaniem roztworu zapasowego.
1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący mieszanek recepturowych, roztworów
zapasowych i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,
ewentualnych niezgodności
recepty, (zwracając uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i
6) przeliczyć ilość roztworu zapasowego równoważnego ilości przepisanej substancji,
w bilansie wagowym gotowego leku uwzględnić ilość wody zawartą w roztworze
zapasowym aby nie przekroczyć masy gotowego leku,
7) zaplanować dalszy tok postępowania (kolejność odważania, sposób rozpuszczania,
cedzenia, kolejność dodawania substancji płynnych),

19
lejki, gaziki , wata, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,
− zestaw recept na mieszanki,
− kalkulator.
Ćwiczenie 8
Wykonaj krople do użytku wewnętrznego i zewnętrznego. Sprawdź dawki przepisanych
substancji leczniczych z wykazu A, B, N.
1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący kropli do użytku wewnętrznego
i zewnętrznego (z wyjątkiem kropli do oczu) i poszerzyć wiadomości z literatury
uzupełniającej,
− określić ilość przepisanej wody, nalewek lub oleju w całym leku,
− określić ilość wody, nalewek lub oleju w jednej kropli (na podstawie proporcji),
− zsumować wyliczone ilości wody, nalewek lub oleju w jednej kropli,
− na podstawie proporcji wyliczyć zawartość substancji w przepisanej ilości kropli,
− porównać przepisane ilości substancji leczniczej z dawkami określonymi w Farmakopei
Polskiej,
6) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania substancji stałych, sposób
rozpuszczania, cedzenia, kolejność dodawania substancji płynnych),
9) zapakować krople do buteleczki z zakraplaczem, dołączyć odpowiednią sygnaturę
i etykietę,

20
− opakowania do leków: butelki z zakraplaczami,
− zestaw recept na krople,
− kalkulator.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zinterpretować określone w monografiach szczegółowych właściwości
fizykochemiczne substancji wchodzących w skład płynnego leku
recepturowego?  
2) na postawie tych informacji ustalić sposób wykonania płynnej postaci
leku?  
3) przyspieszyć rozpuszczanie stałych substancji leczniczych?  
4) ustalić kolejność rozpuszczania substancji stałych?  
5) określić zasady sączenia roztworów?  
6) dokonać przeliczeń przy rozcieńczaniu stężonych roztworów
oficynalnych?  
7) sporządzić roztwór olejowy?  
8) przeliczyć stężenia etanolu?  
9) określić kolejność czynności przy wykonywania mieszanek
recepturowych?  
10) określić kolejność czynności przy wykonywaniu mieszanek
recepturowych z odwarem, naparem lub maceracją?  
11) obliczyć ilości roztworu zapasowego równoważnego przepisanej
ilości substancji leczniczej?  
12) określić kolejność czynności przy wykonywaniu mieszanek
z ykorzystaniem roztworów zapasowych?  
13) obliczyć ilość leku i substancji leczniczej zawartej w łyżce i kropli?  
14) określić kolejność czynności przy wykonywaniu kropli?  
15) dobrać opakowanie do sporządzonego płynnego leku recepturowego?  
16) określić warunki przechowywania płynnej postaci leku
recepturowego?
 
17) określić termin ważności płynnej postaci leku recepturowego?  

21
4.2. Zawiesiny, emulsje, leki homeopatyczne
Zawiesiny – Suspensiones
Jest to płynna postać leku, w której ciało stałe (odpowiednio sproszkowany środek
leczniczy) jest zawieszony przy użyciu substancji zwiększających lepkość w cieczy w której
jest nierozpuszczalny, lub bardzo trudno rozpuszczalny. Są to układy dwufazowe, gdzie fazą
rozpraszającą jest ciecz a fazą rozpraszaną substancja stała. W zależności od przepisanego
środka leczniczego, substancjami zwiększającymi lepkość mogą być: guma arabska,
tragakanta, pektyny, śluzy roślinne. Dobór odpowiedniego środka zawieszającego należy
zazwyczaj do kompetencji apteki.
Zawiesiny mogą być stosowane:
− doustnie, jako tzw. mixtura agitanda, najczęściej stosowana w pediatrii, umożliwia to
bowiem podanie w postaci płynnej środka leczniczego nierozpuszczalnego w wodzie;
substancje zwiększające lepkość dodawane do zawiesin wykazują również działanie osłaniające
na błonę przewodu pokarmowego, co zmniejsza działanie drażniące niektórych substancji
leczniczych,
− zewnętrznie jako tzw. pudry płynne – lotiones – mieszaniny zwierające nawet do 50%
sproszkowanych środków leczniczych zwieszonych w wodzie, glicerynie lub olejach. W skład
pudrów płynnych wchodzą substancje lecznicze o działaniu dezynfekującym, znieczulającym,
wysuszającym itp. Pudry płynne stosowane są do smarowania skóry.
Leki w postaci zawiesin stosuje się także na błony śluzowe nosa, doodbytniczo lub
dopochwowo.
Zawiesiny są nietrwałą postacią leku, ze względu na zjawisko sedymentacji, tj. opadania
na dno butelki zawieszonego środka leczniczego. Z tych względów nie powinno się w postaci
zawiesin przeznaczonych do użytku zewnętrznego zapisywać środków z wykazy A, B, N.
Wymaga się, aby substancje lecznicze wolno sedymentowały, nie tworzyły zbitych skupisk
a po wstrząśnięciu łatwo tworzyły równomierne rozproszenie.
Zgodnie z równaniem Stokesa, opisującym szybkość sedymentacji, jest ona tym mniejsza
im mniejsza jest wielkość cząstek substancji leczniczej, im mniejsza jest różnica gęstości faz
oraz im większa jest lepkość fazy zewnętrznej.
Wielkość cząsteczek w zawiesinach do użytku wewnętrznego powinna się wahać od
0,1 μm do 30 μm, a w zawiesinach do użytku zewnętrznego nie powinna przekraczać 80 μm
taki stopień rozdrobnienia w recepturze można otrzymać przez mikronizację w moździerzu,
tj. rozcieranie z dodatkiem substancji o niższym od wody napięciem powierzchniowym
np. z alkoholem, glicerolem.
Lepkość fazy rozpraszającej zwiększa dodatek kleików, które sporządza się
w następujących stężeniach:
− Agar 0,2%
− Amylum 2,5%
− Gelatinum 4,0%
− Gummi arabicum 33,3%
− Methylocelulosum 2,0%
− Tragacantha 10,%.
Tragakantę rozpuszcza się na zimno, żelatynę przed ogrzaniem należy poddać pęcznieniu
w zimnej wodzie, agar i skrobie rozpuszcza się na gorąco. Metylocelulozę należy najpierw
zmieszać z 1/3 ilości potrzebnej wody o temp. 80-90° C, rozpuścić, ochłodzić i uzupełnić

22
pozostałą ilością wody. Przygotowując kleik z gumy arabskiej należy najpierw przemyć szybko
kawałki gumy, zalać mieszaniną wody wapiennej i wody i pozostawić do całkowitego
rozpuszczenia, przecedzić, ogrzewać przez 30 min, ochłodzić i uzupełnić wodą do przepisanej
masy.
Zwiększenie lepkości może zmniejszać szybkość rozpuszczania substancji leczniczych.
Dlatego substancje lecznicze rozpuszczalne, rozpuszcza się najpierw w wodzie a dopiero
potem łączy z kleikiem. Zwiększona lepkość w zawiesinach do użytku wewnętrznego oprócz
opóźniania sedymentacji poprawia smak i zapach substancji leczniczej poprzez zmniejszenie
kontaktu z kubkami smakowymi. W preparatach do użytku zewnętrznego decyduje
o właściwej konsystencji ułatwiającej rozsmarowywalność i przyczepność preparatu do skóry.
Do pudrów płynnych nie powinno się jednak dodawać kleików, gdyż zatykają pory w skórze,
przez co trudniej „oddycha”. Zbyt duża lepkość fazy rozpraszającej może utrudniać ponowne
odtworzenie rozproszenia po odstaniu zawiesiny.
Sposób wykonania zawiesin do użytku wewnętrznego. Przepisane stałe substancje
lecznicze, nierozpuszczalne w rozpuszczalniku należy kolejno rozetrzeć w moździerzu
(zaczynając od ilości najmniejszej) z dodatkiem środka zwilżającego lub niewielkiej ilości
roztworu substancji zwiększającej lepkość, tak aby powstała gęsta pasta. Następnie dodać
pozostałą ilość kleiku. Stałe substancje lecznicze rozpuszczalne w przepisanym
rozpuszczalniku należy w nim rozpuścić i dodawać porcjami do wytworzonej pasty. Po
rozcieńczeniu przelać do wytarowanej butelki, popłukując pozostałą ilością rozpuszczalnika.
Na końcu dodaje się przepisane nalewki lub syropy.
Zawiesiny do użytku zewnętrznego wykonuje się podobnie. Odważone substancje stałe
rozciera się kolejno w moździerzu, następnie dodaje glicerol lub olej i rozciera na jednolitą
masę, którą rozcieńcza się porcjami przepisanej wody, przelewa do butelki a moździerz
popłukuje pozostałą ilością wody. Na końcu dodaje się, jeśli jest przepisany, etanol.
Do gotowych zawiesin należy zawsze dołączyć informację „Zmieszać przed użyciem”.
Emulsje – Emulsiones. Słowo emulsja pochodzi od łacińskiego emulgere – doić, z powodu
podobieństwa wyglądu emulsji do mleka. Są to preparaty do użytku wewnętrznego składające
się z dwu nierozpuszczalnych w sobie cieczy, przy czym jedna ciecz rozproszona jest
w drugiej. Ciecz rozproszona (najczęściej olej lub roztwory olejowe) o średnicy cząsteczek od
0,1 μm do 10 μm stanowi fazę wewnętrzną emulsji a ciecz rozpraszająca (ciągła, najczęściej
woda lub roztwory wodne) fazę zewnętrzną. Mleczny wygląd emulsji związany jest z różnicą
stopnia załamania światła w obu fazach emulsji. Fazę wewnętrzną nazywamy emulgendum
a fazę zewnętrzną menstruum lub vehiculum. Układy emulsyjne z fizycznego punktu widzenia
stosuje się także do użytku zewnętrznego jako tzw. mazidła.
Rozróżniamy dwa typy emulsji:
− olej w wodzie O/W
− woda w oleju W/O.
Proces emulgowania, czyli mechanicznego rozpraszania, jego trwałość i łatwość
wykonania zależą od napięcia powierzchniowego na granicy faz. Im to napięcie jest mniejsze
tym emulsja jest trwalsza i łatwiejszy jest sposób przyrządzenia emulsji. Czynnikiem
zmniejszającym napięcie powierzchniowe między fazami jest emulgator. Użyty emulgator
warunkuje typ emulsji. Zgodnie z regułą Bankrofta fazą zewnętrzną jest ciecz, w której
emulgator jest lepiej rozpuszczalny.
Emulgatory dzielimy na:
− jonotwórcze,
a) anionowo czynne – z ujemnie naładowaną grupą hydrofilową- mydła, siarczany,
sulfoniany alkilowe i saponiny; mydła metali jednowartościowych tworzą emulsję
O/W, mydła metali wielowartościowych W/O,

23
b) kationowo czynne – z dodatnio naładowaną grupą hydrofilową – czwartorzędowe
zasady amoniowe,
− niejonowe – alkohole alifatyczne, estry i etery; w przypadku przewagi w cząsteczce
emulgatora grup polarnych, emulgator rozpuszcza się w wodzie tworząc emulsję O/W,
w przypadku przewagi grup niepolarnych emulgator rozpuszcza się w fazie olejowej,
tworząc emulsję W/O,
− amfoteryczne – lecytyny tworzące emulsje O/W lub W/O oraz proteiny (żelatyna, kazeina)
tworzące emulsję O/W,
− rzekome – substancje pochodzenia roślinnego (guma arabska, agar, tragakanta)
i mineralnego (bentonit, glinka biała), które pęcznieją w wodzie tworząc roztwory o dużej
lepkości.
Emulsje do użytku wewnętrznego są głównie emulsjami typu O/W. Najczęściej używanym
emulgatorem przy ich wykonaniu jest guma arabska lub pozbawiony enzymów kleik z gumy
arabskiej.
Emulsje przygotowujemy dwoma metodami. Pierwsza kontynentalna polega na
przygotowaniu tzw. „jądra” emulsji. Olej, gumę arabską i wodę w proporcjach 2 : 1; 1,5.
uciera się w moździerzu do czasu wydawania charakterystycznych trzasków, emulsja
„mlaska”. Gotowe jądro emulsji stopniowo rozcieńcza się pozostałą ilością wody. Jeśli w skład
emulsji wchodzą nalewki syropy i wyciągi płynne to dodaje się je do gotowej już emulsji,
substancje stałe rozpuszczalne w wodzie lub olejach należy rozpuścić w odpowiedniej fazie i
dopiero emulgować. Substancje stałe nierozpuszczalne w żadnej z faz należy zawiesić w fazie
ciągłej i dopiero emulgować.
Druga metoda to tzw. metoda angielska. Emulgator rozpuszcza się w fazie zewnętrznej
(wodzie) a następnie przy ciągłym wytrząsaniu w butelce dodaje się porcjami fazy olejowej.
Emulsje wykonane tą metodą są stabilniejsze.
Jeśli w przepisie na emulsję lekarz nie określił ilości oleju należy przygotować emulsję
zawierającą 10% oleju. Do gotowych emulsji dołącza się informację „zmieszać przed
użyciem”. Emulsje do użytku wewnętrznego powinny być przechowywane w lodówce, a do
użytku zewnętrznego w temperaturze pokojowej.
Homeopatia to metoda leczenia polegająca na stosowaniu małych dawek substancji
leczniczych, które w dużych dawkach u zdrowego człowieka wywołują objawy podobne do
objawów leczonej choroby. Efekty lecznicze w homeopatii, szczególnie w przypadku
stosowania największych rozcieńczeń, nie mają uzasadnienia naukowego i są efektami placebo.
Farmacja homeopatyczna wyróżnia trzy rodzaje leków płynnych (Dilutiones):
− Roztwory otrzymuje się przez rozpuszczanie substancji leczniczej w wodzie w proporcji
1:10. Dylucje D3 i dalsze otrzymuje się przez dodawanie spirytusu 45°. Najczęściej
przepisywane są potencje D3-D10. Dylacja D25 ma niewielkie szanse na zawartość choćby
jednej cząsteczki substancji leczniczej, jednak homeopaci argumentują sens stosowania takich
rozcieńczeń analogią z rolą, jaką pełnią w przyrodzie pierwiastki śladowe.
− Nalewki otrzymuje się zasadniczo przez perkolację, dla niektórych surowców zwierzęcych
przez macerację alkoholem etylowym w stosunku 1:10. Stężenia etanolu dla każdego surowca
określają farmakopee homeopatyczne. Otrzymany w ten sposób perkolat lub macerat jest
potencją dziesiętną D1. Dyluje D2 i D3 otrzymuje się przez rozcieńczanie etanolem o stężeniu
używanym do otrzymania D1. Potencje powyżej D3 otrzymuje się poprzez rozcieńczanie
etanolem 45°.

24
− Esencje otrzymuje się ze świeżych surowców roślinnych. W zależności od składu surowca
i ilości zawartego soku stosuje się jedną z trzech metod otrzymywania esencji:
a) surowce zawierające dużo soku mieli się i wyciska sok, do którego dodaje się równą ilość
alkoholu etylowego o stężeniu 90°. Mieszaninę soku i spirytusu odstawia się, a po
pewnym czasie sączy. Zawartość leku w esencji otrzymanej tą metodą wynosi 1
/2.
b) do zmielonego surowca roślinnego dodać tyle etanolu 90°, ile zawiera on soku
i macerować 8–14 dni. Ilość soku oblicza się po oznaczeniu zawartości wody w surowcu
i zawartości suchej substancji w wyciśniętym soku. Po zmacerowaniu ciecz zdekantować,
surowiec wycisnąć, po odstaniu przesączyć. Zawartość leku w takiej esencji wynosi 1
/2.
c) obliczyć ilość soku jak w metodzie b i do zmiażdżonego surowca roślinnego dodać
etanolu 90° dwa razy więcej niż soku. Dalej postępować jak w metodzie b. Zawartość
leku w esencji otrzymanej tą metodą wynosi 1
/3.
Rozcieńczanie esencji otrzymanych metodą a lub b:
− z 2cz. esencji + 8cz. etanolu 45° otrzymuje się 10cz. D1
− z 1cz. D1 + 9cz. etanolu 45° otrzymuje się 10 cz. D2
− z 1cz. D2 + 9cz. etanolu 45° otrzymuje się 10 cz. D3 itd.
Rozcieńczanie esencji otrzymanych metodą c:
− z 3cz. esencji + 7cz. etanolu 60° otrzymuje się 10cz. D1
− z 1cz. D1 + 9 cz. etanolu 60° otrzymuje się 10cz. D2
− z 1cz. D2 + 9 cz. etanolu 60° otrzymuje się 10cz. D3
− z 1cz. D3 + 9 cz. etanolu 45° otrzymuje się 10cz. D4 dalsze rozcieńczenia wykonuje się
etanolem 45°.
1. Czy wiesz co to są zawiesiny?
2. Czy potrafisz dokonać podziału zawiesin?
3. Czy wiesz jaka powinna być wielkość cząstek substancji leczniczej w zawiesinach?
4. Czy wiesz od czego zależy trwałość zawiesin?
5. Czy potrafisz wymienić składniki zawiesin zwiększające lepkość fazy rozpraszającej?
6. Czy znasz sposoby sporządzania kleików?
7. Czy znasz ogólne zasady sporządzania zawiesin?
8. Czy wiesz co to są emulsje i jakie mają zastosowanie?
9. Czy potrafisz określić czynniki wpływające na trwałość emulsji?
10. Czy wiesz co to są emulgatory?
11. Czy potrafisz dokonać podziału i scharakteryzować poszczególne grupy emulgatorów?
12. Czy znasz metody sporządzania emulsji?
13. Czy wiesz co to są płynne leki homeopatyczne?
14. Czy znasz sposoby otrzymywania i rozcieńczania roztworów, nalewek i esencji
homeopatycznych?

25
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj jedną z podanych niżej emulsji do użytku zewnętrznego (mazidło).
Rp.
Rapae olei 18,75
Ammonii hydrici 6,25
M.D.S. Do nacierania
R.p.
Lini olei
Aquae Calcisaa 10,0
M.D.S. Do smarowania
1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący emulsji do użytku zewnętrznego
2) przeczytać uważnie powyższe recepty,
5) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie, pomarańczową sygnaturę leku,
6) wytarować butelkę,
7) odważyć przepisane składniki leku bezpośrednio do butelki,
8) zamknąć butelkę a mazidło silnie wytrząsać do czasu wytworzenia się emulsji
(w pierwszym przypadku powstaje mydło amonowe dające emulsję o/w, w drugim mydło
wapienne dające emulsję w/o),
9) dołączyć sygnaturę i informację „zmieszać przed użyciem”,
11) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym,
12) efekty swojej pracy przedstawić na forum grupy.
− sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki, lejki, wagi apteczne:
techniczne i elektroniczne, odważniki,
− substancje lecznicze,
− zeszyt i przybory do pisania.

26
Ćwiczenie 2
Wykonaj emulsję do użytku wewnętrznego z gumą arabską.
Rp.
Ricini olei 20,0
Gummi arabici 10,0
Saccharini 0,0005
Menthae pip. olei gtt. II
Aquae ad 100,0
M. f. emulsio
D.S. Łyżkę raz dziennie
1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący emulsji do użytku wewnętrznego
2) przeczytać uważnie powyższą receptę,
4) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie, białą sygnaturę leku,
5) odważyć 10 g gumy arabskiej, 20 g oleju rycynowego i ucierać w moździerzu,
6) dodać 15 g wody i dalej ucierać aż do otrzymania emulsji o konsystencji kremu (tzw. jądro
emulsji),
7) odważyć sacharynę i rozpuścić w części pozostałej wody,
8) dodawać małymi porcjami, mieszając, roztwór sacharyny do stężonej emulsji,
9) przenieść emulsję do wytarowanej butelki, popłukując moździerz resztą przepisanej ilości
wody,
10) dodać 2 krople olejku miętowego,
11) butelkę zamknąć i zamieszać emulsję,
12) dołączyć sygnaturę i informację „zmieszać przed użyciem”,
14) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym,
15) efekty swojej pracy przedstawić na forum grupy.
− sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, moździerz, pistel, kliszki
celuloidowe, zlewki, lejki, krążki pergaminowe, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne,
odważniki,
− kalkulator.

27
Ćwiczenie 3
Wykonaj 30 g kleiku z gumy arabskiej.
Rp.
Gummi arabici mucilaginis 30,0
1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący kleików i poszerzyć wiadomości
z literatury uzupełniającej,
2) przeczytać uważnie powyższą receptę,
3) odszukać w Farmakopei Polskiej IV monografię kleiku z gumy arabskiej,
4) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie, białą sygnaturę leku,
5) odważyć 10 g gumy arabskiej, przenieść do zlewki i szybko przemyć wodą,
6) odważyć 10 g wody wapiennej i 10 g wody oczyszczonej,
7) zalać gumę arabską odważoną wodą i wodą wapienną,
8) pozostawić do całkowitego rozpuszczenia,
9) przecedzić,
10) ogrzewać na łaźni wodnej przez 30 min,
11) ochłodzić,
12) uzupełnić wodą do 30 g,
13) przelać do butelki, zakręcić, dołączyć białą sygnaturkę oraz informację „przechowywać
w chłodnym miejscu”,
− sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, zlewki, lejki, wagi apteczne,
odważniki, łaźnia wodna, krążki pergaminowe, bagietki, materiał do cedzenia,
− zeszyt i przybory do pisania.
Ćwiczenie 4
Wykonaj zawiesinę do użytku wewnętrznego.
1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący zawiesin do użytku wewnętrznego

28
5) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie, białą sygnaturę leku, informacje
o warunkach przechowywania i stosowania gotowego leku,
6) odważyć kolejno przepisane w recepcie składniki stałe (zaczynając od najmniejszych
ilości),
7) przenieść odważone substancje do moździerza i rozetrzeć,
8) odważyć przepisany kleik,
9) dodać porcjami kleik do roztartych substancji i utrzeć na jednolitą masę,
10) dodać porcjami przepisaną wodę ciągle rozcierając,
11) wytarować butelkę,
12) płynną masę przenieść do butelki,
13) pozostałą ilością wody popłukać moździerz i zlać do butelki,
14) dodać przepisane nalewki lub syropy,
15) zamknąć butelkę,
16) lek dokładnie wymieszać,
17) dołączyć białą sygnaturę z odpisem recepty oraz informację „zmieszać przed użyciem”,
19) opisać wykonanie zadania w zeszycie ćwiczeń.
− sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, moździerze, pistole, kliszki
celuloidowe, zlewki, lejki, krążki pergaminowe, bagietki, wagi apteczne, odważniki,
− kalkulator.
Ćwiczenie 5
Wykonaj zawiesinę do użytku zewnętrznego.
1) przeczytać materiał nauczania dla ucznia dotyczący zawiesin do użytku zewnętrznego
ewentualnych niezgodności
4) odszukać w Farmakopei Polskiej, monografie szczegółowe poszczególnych składników
5) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie, pomarańczową sygnaturę leku,
informacje o warunkach przechowywania i stosowania gotowego leku,

29
6) odważyć kolejno przepisane w recepcie składniki stałe (zaczynając od najmniejszych
ilości),
7) przenieść odważone substancje do moździerza i rozetrzeć,
8) odważyć przepisany olej lub glicerol,
9) dodać porcjami do roztartych substancji i utrzeć na jednolitą masę,
10) odważyć przepisaną wodę,
11) dodać porcjami przepisaną wodę ciągle rozcierając,
12) wytarować butelkę z szeroką szyjką,
13) płynną masę przenieść do butelki,
14) pozostałą ilością wody popłukać moździerz i zlać do butelki,
15) dodać przepisany etanol,
16) zamknąć butelkę,
17) lek dokładnie wymieszać,
18) dołączyć białą sygnaturę z odpisem recepty oraz informację „zmieszać przed użyciem”,
20) opisać wykonanie zadania w zeszycie ćwiczeń.
− sprzęt: naczynia do przechowywania substancji leczniczych, moździerze, pistle, kliszki
celuloidowe, zlewki, lejki, krążki pergaminowe, bagietki, wagi apteczne, odważniki,
− opakowania do leków: butelki z szeroką szyjką z zakrętkami,
− kalkulator.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyliczyć ilości oleju, gumy arabskiej i wody potrzebne do wykonania
jądra emulsji?  
2) określić kolejność czynności przy wykonywaniu emulsji?  
3) wykonać kleiki?  
4) określić kolejność czynności przy wykonywaniu zawiesin do użytku
wewnętrznego?  
5) określić kolejność czynności przy wykonywaniu zawiesin do użytku
wewnętrznego?  

30
4.3. Niezgodności w płynnych postaciach leku recepturowego
Niezgodności fizyczne
− Ciecze nie mieszające się – tego typu niezgodności występują najczęściej przy połączeniu
roztworów wodnych z olejami. Niezgodności te poprawia się poprzez wprowadzenie
emulgatora.
− Przekroczona rozpuszczalność:
a) lek nie rozpuszcza się w przepisanym rozpuszczalniku,
b) lek nie rozpuszcza się w podanej ilości rozpuszczalnika.
Poprawa niezgodności następuje poprzez:
− zmianę rozpuszczalnika,
− zmianę części rozpuszczalnika,
− zwiększenie ilości rozpuszczalnika
− zawieszenie lub zemulgowanie
− zmianę formy nierozpuszczalnej na rozpuszczalną.
Wysolenie – polega na zmniejszeniu rozpuszczalności np. koloidów poprzez dodatek
znacznych ilości elektrolitów. Tego typu niezgodności występują najczęściej w przepisach na
krople do oczu i nosa. Poprawa niezgodności następuje po zmianie środka doprowadzającego
do izotonii np. zamiast chlorku sodowego wprowadza się roztwór azotanu potasowego.
Niezgodności chemiczne.
Reakcje podwójnej wymiany - zachodzą między dwoma elektrolitami, w wyniku których
może dojść do wytrącenia się nierozpuszczalnej soli. Osad wytrąca się jeżeli iloczyn
rozpuszczalności nowo powstałej soli jest mniejszy od iloczynu jonowego roztworu. Reakcje
takie najczęściej zachodzą w przypadku soli wapnia, cynku, magnezu i srebra. Do tego typu
reakcji należy również wytrącanie się bromowodorków i jodowodorków alkaloidów.
Likwidując niezgodności recepturowe wynikające z reakcji podwójnej wymiany należy:
− zamienić sól dającą niezgodność na sól nie dającą osadu (np. bromek wapniowy na
bromek sodowy),
− w przypadku wytrącania się niewielkiej ilości osadu nie zwierającego substancji silnie
działającej, możemy wydać lek z informacją zmieszać przed użyciem,
− zwiększyć ilość rozpuszczalnika, aby powstała sól nie uległa wytrąceniu,
− wydajemy osobno składnik powodujący niezgodność.
Wytrącanie słabych kwasów. Rozpuszczalność słabych kwasów zależy od pH roztworu.
W środowisku kwaśnym rozpuszczalność jest mała, w środowisku zasadowym wzrasta.
Czynnikami zakwaszającymi są m.in.: kwas octowy, askorbowy, fosforowy, solny, siarczan
glinu, siarczan atropiny, chlorowodorki efedryny, morfiny, papaweryny, nalewki, odwary,
napary i wiele innych. Najczęściej spotykamy wytrącanie fenobarbitalu, sulfatiazolu i diuretyny.
Fenobarbital sodowy jest zawsze niezgodny:
− z kwasem solnym,
− z chlorowodorkami papaweryny i morfiny,
− z bromkami i fosforanem kodeiny przy stężeniu fenobarbitalu 1%,
− z syropem malinowym i wiśniowym.
Fenobarbital sodowy jest zawsze zgodny:
− z chlorowodorkiem efedryny,
− z siarczanem atropiny,
− z odwarami i nalewkami.

31
Prawidłowe rozwiązanie najczęściej polega na wydaniu jednego ze składników
niezgodnych osobno w postaci proszków.
Wytrącanie słabych zasad. W środowisku zasadowym część alkaloidów przechodzi
w trudno rozpuszczalne zasady. Dotyczy to najczęściej atropiny, efedryny, papaweryny,
kodeiny. Substancjami alkalizującymi są najczęściej węglany i wodorowęglany sodowe
i potasowe, fenobarbital, sól sodowa sulfatiazolu, benzoesan sodu. Przy pH powyżej 5 zawsze
następuje wytracanie się zasady papaweryny. Pozorne niezgodności dotyczą roztworów
z efedryną i kodeiną. Zasady tych alkaloidów są dość dobrze rozpuszczalne i nie wytrącają się
w postaci osadów nawet przy silnie zasadowym odczynie. Chlorowodorek papaweryny
z niezgodnych mieszanek najczęściej oddziela się i podaje osobno w postaci proszków.
Rozkład wskutek reakcji typu redukcja-utlenienie. Niezgodności tego typu zachodzą,
jeżeli obok siebie przepisane są substancje o działaniu utleniającym i redukującym.
Utleniaczami są:
− nadmanganiany
− woda utleniona,
− azotany,
− chlorany,
− sole żelazowe,
− sole rtęciowe,
− oksydazy (enzymy zawarte w gumie arabskiej).
Właściwości redukujące wykazują:
− siarka, siarczki, tiosiarczany,
− jodki w środowisku kwaśnym i jodowodór,
− żelazo metaliczne i sole żelazawe,
− dwufenyle (rezorcyna)
− kamfora,
− alkohole,
− aldehydy,
− cukry,
− proszki roślinne i wyciągi z surowców roślinnych.
Niezgodność polegającą na rozkładzie środków leczniczych można rozwiązać drogą
rozdzielenia reagujących składników. Niekiedy jednak rozkład może być bardzo nieznaczny,
przebiegać powoli, być katalizowany przez światło lub jony wodorowe. W takiej sytuacji
wystarczy zastosowanie odpowiedniej techniki poprzez dodatek substancji obojętnej hamującej
reakcję rozkładu, poprzez ochronę przed światłem, czasami wystarczy ostrzeżenie, że lek
należy zużyć w ciągu kilku dni.
Hydroliza. Rozkład substancji leczniczej na skutek hydrolizy występuje najczęściej
w wodnych roztworach:
− alkaloidów,
− antybiotyków,
− pepsyny,
− glikozydów nasercowych.
Dodatkowy wpływ na przyspieszenie hydrolizy ma odczyn mieszaniny i temperatura.
Alkaloidy oraz glikozydy nasercowe trwałe są w środowisku o odczynie zasadowym.
W mieszankach zawierających glikozydy naparstnicy nie można używać syropów, gdyż
obecność cukru ułatwia rozwój drobnoustrojów rozkładających glikozydy. Penicylina ulega
inaktywacji zarówno w środowisku kwaśnym jak i zasadowym, ponadto jony metali powodują
jej rozkład.
Białkowy komponent pepsyny ulega denaturacji pod wpływem wysokiej temperatury,
stężonego roztworu etanolu oraz w silnie kwaśnym środowisku.

32
1. Czy potrafisz wymienić najczęściej spotykane niezgodności fizyczne w płynnych postaciach
leku recepturowego?
2. Czy znasz sposoby poprawiania niezgodności fizycznych w płynnych postaciach leku
recepturowego?
3. Czy potrafisz wymienić najczęściej spotykane niezgodności chemiczne w płynnych
postaciach leku recepturowego?
4. Czy potrafisz określić sposoby poprawiania niezgodności chemicznych w płynnych
postaciach leku recepturowego?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeanalizuj pod względem niezgodności przepis na płynny lek recepturowy i zaproponuj
poprawny sposób wykonania leku.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący niezgodności w płynnych
postaciach leku recepturowego i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,
3) sprawdzić skład leku i postać,
4) sprawdzić w Farmakopei Polskiej właściwości substancji leczniczych przepisanych
w recepcie, postać, rozpuszczalność, odczyn roztworu, właściwości chemiczne,
wrażliwość na światło, temperaturę, wilgoć, siłę działania, miejsce aplikacji, dawki,
5) sprawdzić czy substancje stałe rozpuszczają się w przepisanym rozpuszczalniku, czy
istnieje konieczność zamiany części rozpuszczalnika na inny, w którym substancja
lecznicza się rozpuści,
6) sprawdzić czy konieczna jest zamiana formy nierozpuszczalnej na rozpuszczalną,
7) sprawdzić czy ilość przepisanego rozpuszczalnika jest wystarczająca do rozpuszczenia
substancji leczniczej, czy też konieczne jest zwiększenie ilości rozpuszczalnika i korekta
dawkowania,
8) sprawdzić czy przepisane płynne składniki mieszają się ze sobą, czy konieczny jest
dodatek emulgatora,
9) sprawdzić czy między substancjami może dojść do reakcji podwójnej wymiany, i czy
ewentualnie wytrącony osad jest substancją silnie działającą, czy konieczne jest
rozdzielenie składników, zamiana jednej z soli na sól nie dającą osadu, czy może
wystarczy wydać lek w formie zawiesiny z informacją „zmieszać przed użyciem”,
10) sprawdzić czy odczyn leku nie spowoduje wytrącenia słabych kwasów lub słabych zasad,
11) sprawdzić czy stężenie słabego kwasu lub słabej zasady jest na tyle duże, że może dojść do
wytrącenia i niezgodne składniki należy rozdzielić,
12) sprawdzić czy nie mamy do czynienia z niezgodnością pozorną w związku z dobrą
rozpuszczalnością zasady,
13) sprawdzić czy nie przepisano jednocześnie substancji o charakterze reduktora i utleniacza,
14) sprawdzić czy w przypadku zawartości alkaloidów, antybiotyków i glikozydów
nasercowych odczyn środowiska nie spowoduje ich hydrolizy,
15) sprawdzić czy w przypadku zawartości w leku pepsyny nie przepisano jednocześnie zbyt

33
dużego stężenia kwasu solnego i nalewek, które spowodują inaktywację enzymu,
17) wyciągnąć wnioski będące podstawą do zaproponowania poprawy niezgodności,
18) przedstawić przemyślenia na forum grupy.
− zestaw 4 recept przygotowanych przez nauczyciela,
− literatura fachowa,
− papierki lakmusowe,
− zeszyt, przybory do pisania i kalkulator.
Ćwiczenie 2
Wykonaj mieszankę recepturową zawierającą w swoim przepisie niezgodność.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący niezgodności
w mieszankach i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,
3) sprawdzić skład leku,
4) sprawdzić w Farmakopei Polskiej właściwości substancji leczniczych przepisanych
w recepcie, postać, rozpuszczalność, odczyn roztworu, właściwości chemiczne,
wrażliwość na światło, temperaturę, wilgoć, siłę działania, miejsce aplikacji, dawki,
5) sprawdzić czy substancje stałe rozpuszczają się w przepisanym rozpuszczalniku, czy
istnieje konieczność zamiany części rozpuszczalnika na inny, w którym substancja
lecznicza się rozpuści,
6) sprawdzić czy konieczna jest zamiana formy nierozpuszczalnej na rozpuszczalną,
7) sprawdzić czy ilość przepisanego rozpuszczalnika jest wystarczająca do rozpuszczenia
substancji leczniczej, czy też konieczne jest zwiększenie ilości rozpuszczalnika i korekta
dawkowania,
8) sprawdzić czy między substancjami może dojść do reakcji podwójnej wymiany, i czy
ewentualnie wytrącony osad jest substancją silnie działającą, czy konieczne jest
rozdzielenie składników, zamiana jednej z soli na sól nie dającą osadu, czy może
wystarczy wydać lek w formie zawiesiny z informacją „zmieszać przed użyciem”,
9) sprawdzić czy odczyn leku nie spowoduje wytrącenia słabych kwasów lub słabych zasad,
10) sprawdzić czy stężenie słabego kwasu lub słabej zasady jest na tyle duże, że może dojść do
wytrącenia i niezgodne składniki należy rozdzielić,
11) sprawdzić czy nie mamy do czynienia z niezgodnością pozorną w związku z dobrą
rozpuszczalnością zasady,
12) sprawdzić czy nie przepisano jednocześnie substancji o charakterze reduktora i utleniacza,
13) sprawdzić czy w przypadku zawartości alkaloidów i glikozydów nasercowych odczyn
środowiska nie spowoduje ich hydrolizy,
14) sprawdzić czy w przypadku zawartości w leku pepsyny nie przepisano jednocześnie zbyt
dużego stężenia kwasu solnego i nalewek, które spowodują inaktywację enzymu,
16) wyciągnąć wnioski będące podstawą do zaproponowania poprawy niezgodności,

34
18) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, sposób rozpuszczania, cedzenia,
kolejność dodawania substancji płynnych),
21) zapakować gotowy lek, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę,
22) porządkować miejsce pracy,
lejki, gaziki , wata, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki, łaźnia wodna,
− zestaw recept na mieszanki z podstawowymi niezgodnościami (4-5),
− kalkulator.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) dokonać analizy przepisu na płynny lek recepturowy pod względem
niezgodności fizycznych?  
2) dokonać analizy przepisu na płynny lek recepturowy pod względem
niezgodności chemicznych (reakcji podwójnej wymiany, wytracania
słabych kwasów i zasad, reakcji hydrolizy, utleniania i redukcji,
wysolenia?  
3) zaproponować poprawę niezgodności zawartych w przepisie na
płynną postać leku recepturowego?  

35
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących „Wykonywania płynnych postaci leku
recepturowego”.
5. Wszystkie zadania są wielokrotnego wyboru.
6. Tylko jedna odpowiedź jest prawdziwa.
7. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
8. Kolejność rozwiązywania jest dowolna.
9. Uważnie czytaj zestawy zadań testowych.
10. Odpowiedzi udzielaj na załączonej karcie odpowiedzi.
11. Prawidłową odpowiedź zaznacz w odpowiedniej rubryce znakiem – X.
12. W przypadku pomyłki błędną odpowiedź zakreśl kółkiem, a następnie prawidłową zaznacz
– X.
13. Kiedy będziesz miał problemy z udzieleniem odpowiedzi na jakieś pytanie, zostaw je,
przejdź do następnych a do niego wrócisz na końcu jak zostanie Ci czasu.
14. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w karcie odpowiedzi, czy dla wszystkich
zadań zaznaczyłeś odpowiedź.
15. Rozwiązuj zadania samodzielnie, pozwoli ci to nie tylko sprawdzić stopień opanowania
jednostki, ale przyniesie satysfakcję.
Powodzenia !
Materiały dla ucznia:
− instrukcja,
− zestaw zadań testowych,
− karta odpowiedzi.

36
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Sączeniu podlegają
a) roztwory rzeczywiste wodne.
b) roztwory rzeczywiste etanolowe.
c) roztwory barwne.
d) roztwory koloidalne.
2. Stężenie roztworu zapasowego 1:4 oznacza, że
a) 1 g substancji rozpuszczony jest w 4 g rozpuszczalnika.
b) 1 g substancji rozpuszczony jest w 3 g rozpuszczalnika.
c) 1 g substancji rozpuszczony jest w 3 g roztworu.
d) 1 g substancji rozpuszczony jest w 5 g roztworu.
3. Substancje grubokrystaliczne należy
a) rozetrzeć przed rozpuszczeniem.
b) rozetrzeć z substancją obojętną przed rozpuszczeniem.
c) wemulgować do roztworu.
d) stopić i dodać na końcu do gotowego roztworu.
4. Masa jednej kropli nalewki wynosi
a) 50 mg.
b) 44 mg.
c) 26 mg.
d) 19 mg.
5. Solvendum to inaczej
a) rozpuszczalnik.
b) roztwór.
c) rozpuszczona substancja lecznicza.
d) roztwór zapasowy.
6. Rozpuszczalność kwasu salicylowego w oleju rzepakowym wynosi
a) 1:10.
b) 1:44.
c) 1:70-80.
d) 1:2.
7. Do sporządzania i pakowania roztworów olejowych należy używać wyłącznie
a) suchych naczyń.
b) jałowych naczyń.
c) naczyń ze szkła kobaltowego.
d) naczyń z tworzywa sztucznego.
8. Substancje lotne przepisywane do mieszanek kroplami
a) należy dodać na końcu.
b) należy dodać po wymieszaniu z syropem.
c) należy dodać po wymieszaniu z nalewką.
d) nie mogą być dodawane ze względu na możliwość wybuchu.

37
9. Mixtura pepsini R.P., to mieszanka oficynalna, której skład zapisany jest
a) w FP VI.
b) Urzędowym Wykazie produktów Leczniczych Dopuszczonych do Obrotu na
Terytorium R.P.
c) w Receptarium Polonicum.
d) w Poradniku terapeutycznym „Podlewskich”.
10. W mieszance, w której przepisano m.in.1 g aminofenazonu i 15 g wody
a) można użyć roztworu zapasowego w ilości 20 g.
b) można użyć roztworu zapasowego w ilości 10 g.
c) można użyć roztworu zapasowego w ilości 15 g.
d) nie można użyć roztworu zapasowego, gdyż ilość wody zawarta w roztworze
zapasowym przekracza ilość wody przepisaną w mieszance.
11. Wykonaną w aptece mieszankę pacjent powinien odebrać w czasie
a) 24 h.
b) 48 h.
c) nie później niż w ciągu 7 dni .
d) w dowolnym dla siebie czasie, bez żadnego ograniczenia.
12. W celu rozpuszczenia substancji stałych przepisanych w mieszankach z odwarami,
naparami lub maceracjami należy
a) zmniejszyć ilość wody przepisanej do wytrawienia surowca i rozpuścić w niej
substancje.
b) zmniejszyć ilość substancji do takiej, która da się rozpuścić.
c) zwiększyć ilość leku o ilość dodanej wody niezbędnej do rozpuszczenia substancji.
d) nie dodawać wcale substancji.
13. Kleik z tragakanty sporządza się
a) na ciepło w stężeniu 10%
b) na zimno w stężeniu 10%.
c) na ciepło w stężeniu 33,3%.
d) na zimno w stężeniu 33,3%.
14. Do zawiesin do użytku zewnętrznego
a) powinno się dodawać kleiku z gumy arabskiej.
b) nie powinno się dodawać kleiku z gumy arabskiej, gdyż utrudnia skórze
„oddychanie”.
c) nie powinno się dodawać żadnych substancji zwiększających lepkość.
d) powinno się dodawać substancje zmniejszające lepkość, gdyż ułatwi to choremu
wymieszanie zawiesiny.
15. Jądro emulsji sporządza się
a) z oleju, gumy arabskiej i wody w proporcji 2:1:1,5.
b) z oleju, gumy arabskiej i wody w proporcji 1:1,5: 2.
c) z glicerolu, gumy arabskiej i wody w proporcji 2:1,5:1.
d) z glicerolu, gumy arabskiej i wody w proporcji 1:1,5: 2.

38
16. Linimentum calcareum to
a) emulsja typu w/o używana przeciw oparzeniom.
b) emulsja typu o/w używana przeciw oparzeniom.
c) emulsja typu w/o używana do nacierań w celu poprawy ukrwienia.
d) emulsja typu o/w używana do nacierań w celu poprawy ukrwienia.
17. W mieszance zawierającej napar z miłka i diuretynę nastąpi
a) częściowy rozkład diuretyny i wytrąci się teobromina pod wpływem kwasów
zawartych w naparze.
b) częściowy rozkład diuretyny pod wpływem zasad zawartych w naparze.
c) sublimacja diuretyny.
d) krystalizacja diuretyny.
18. W mieszance opisanej w zadaniu 17
a) należy wydzielić diuretynę i wydać w postaci proszków.
b) zamiast naparu z miłka wykonać macerację.
c) powstały osad odsączyć.
d) wydać z powstałym osadem i dołączyć informację „zmieszać przed użyciem”.
19. W recepcie na wodny roztwór luminalu należy
a) zamienić luminal kwas na sól sodową, uwzględniając różnicę w masie cząsteczkowej.
b) zamienić luminal kwas na sól sodową bez uwzględniania różnicy w masie
cząsteczkowej.
c) rozpuścić luminal kwas w wodzie.
d) wydać w postaci zawiesiny.
20. Mieszanina soli sodowej luminalu o stężeniu 1% z bromkiem amonu
a) jest zgodna.
b) jest zawsze niezgodna.
c) jest zgodna przy stężeniu bromku poniżej 2%.
d) jest zgodna przy stężeniu bromku do 5%.

39
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Wykonywanie płynnych leków recepturowych
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:

40
6. LITERATURA
1. Danek A. (red.): Leksykon farmacji. PZWL, Warszawa 1990
2. Farmakopea Polska IV. PZWL, Warszawa 1970
3. Farmakopea Polska V. PTFarm, Warszawa 1995–1999
4. Farmakopea Polska VI. PTFarm, Warszawa 2002
5. Farmakopea Polska VII. PTFarm, Warszawa 2006
6. Jachowicz R.: Receptura apteczna. PZWL, Warszawa 2005
7. Janicki S.: Sznitowska M.: Zieliński W.: Dostępność farmaceutyczna i dostępność
biologiczna leków. Polfa OIN, Warszawa 2001
8. Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 2006
9. Krówczyński L.: Ćwiczenia z receptury. PZWL, Warszawa1996
10. Krówczyński L.: Zarys technologii postaci leku. PZWL, Warszawa 1994
11. Krówczyński L.: Jachowicz R. (red.): Ćwiczenia z receptury. Wydawnictwo UJ, Kraków
2000.
12. Krówczyński L., Rybacki E.: Interakcje w fazie farmaceutycznej. PZWL, Warszawa 1985
13. Modrzejewski F.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 1997
14. Rybacki E., Stożek T.: Substancje pomocnicze w technologii postaci leku. PZWL,
Warszawa 1980

14. Wykonywanie płynnych leków recepturowych

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to 14. Wykonywanie płynnych leków recepturowych

Similar to 14. Wykonywanie płynnych leków recepturowych (20)

14. Wykonywanie płynnych leków recepturowych