Bước đầu khảo sát sự phát triển nghĩa của một số nhóm từ vựng trong tiếng Việt từ năm 1945 đến nay.pdf

1. DAI HOC QUOC GIA HA NOI
TRUDGING DAI HOC KHOA HOC XA HOI VA NHAN VAN
oOo—-
PHAM VAN LAM
BI/CIC DAU KHAO SAT SlT PHAT TRIEN
NGHIA CUA MOT SO NHOM Tl/ VUNG TRONG
TIENG VIET Tir NAM 1945 DEN NAY
LUAN VAN THAC SI NGON NG0HOC
Chuyen nganh: Ngon ngir hoc
Ma so: 60 22 01
Nguoi hudng d^n:
GS. TS. LE QUANG THIEM
DAI HOC QUOC GIA HA NOi
TRUNG TAM THONG TIN THIJ VIEN
Ha Noi -10/2007
i

2. Ludn van nay dugc hoan thanh dual
Sir hudng dan true tiep ciia GS. TS. Le
Quang Thiem, cung tap the cac thdy
CO trong Khoa Ngon ngir hoc.
Qua hian von nay, em xin chdn thdnh
cam an GS. TS. Le Quang Thiem,
cimg tap the cac thdy co trong Khoa
Ngon ngu hoc.

3. II
Loi cam doan
Toi xin cam doan day la eong trinh cua rieng toi. Cac so lieu
va ket qua trong luan van la trung thue va chua tung duge
eong bo a bat eu tu lieu nao.
Pham Van Lam

4. r r
Bang chfr cai viet tat
1. DTDTV: Dai tir dien Tieng Viet
2. DVT: Dao Van Tap
3. HPl: HoangPhe i
4. HP2: Hoang Phe 2
5. KTTD: Khai tri Tiln due
6. LVD: Le Van Due
7. NL: Nguyen Lan
8. NNY: Nguyen Nhu-Y
9. TDBKQSVN: Tu diln Bach Idioa Quan sir Viet Nam
lO.TDBKVN: Tu diln Bach khoa Viet Nam
11 .TDCT: Tu diln Chinh tri
12.TDKTH: Tu diln kinh t§ hoc
13.TDLH:TudilnLuathoc
14.TDTM: Tu diln Tu mai
15.TDTT:TudilnTh§thao
16.TDTV: Tu diln tilng Viet
17.TDVN: Tu di§n Viet Nam
18.TDVNPT: Tu diln Viet Nam pho thong
19.TN: Thanh Nghi
20 VNTTDMH: Viet Nam Tan tir -diln minh-hoa
2LVT: Van Tan

5. IV
Quy u6*c trinh bay
Trong luan van nay, ngoai nhiing ky hieu da duge su dung pho bien
va thong nhat, eon e6 mot so ky hieu dae biet sau:
1. >: Chuyen thanh, phat trien thanh
2. < : Duge chuyen tu, dugc phat trien tu
3. []: Cau true nghTa tu

6. Muc luc
• •
Madau 2
1. Ly do chon de tai — - 3
2. Doi tugng, pham vi va muc dich, y nghTa nghien euu 3
2.1. Doi tugng, pham vi nghien euu 3
2.2. Muc dich, y nghTa nghien euu 3
3. Tu lieu va phuong phap nghien euu 4
3.1. Tu lieu nghien euu 4
3.2. Phuong phap nghien euu 4
4. Bo cue luan van — r^-- 4
^ . • ' > • "
Chuang T. Lich su van de va ea sa ly luan cua viec nghien euu su phat trien nghTa 5
1.1. Lich sir van,de 5
1.1.1. Tren the giai 5
1.1.2. 0 Viet Nam 6
1.2. Khai niem phat trien nghTa 7
1.2.1. Khai mem phat trien nghTa 7
1.2.2. Phan biet phat trien nghTa va dao dong nghTa 9
1.2.3. Cac so do phat trien nghTa 11
1.3. Hai xu huong phat trien nghTa trong pho nghTa tu virng 12
1.3.1. Vi tri cua nghTa chuc nang tu vung trong ngir nghTa hoc 12
1.3.2. Ba tang nghTa va sau kieu nghTa chuc nang tu vung 13
1.3.3. Hai xu huang phat trien nghTa ., 14
1.3.4. Cach trinh bay theo hai xu huang phat trien nghTa cua luan van 16
1.4. Tilu kit —— 17
Chuang ll Khao sat sir phat trien nghTa theo huang tri tue h6a 18
2.1. Tiep can each hieu ve sir phat trien nghTa theo huang tri tue hoa 18
2.1.1. Tu duy 16 gich va tang nghTa tri tue 18
2.1.2. Tu tang nghTa thuc tien den tang nghTa tri tue , 18
2.1.3. Th6ng tin bach khoa va th6ng tin ngir nghTa trong chieu huang tri tue hoa
ciia nghTa tu ....^ , .
^ 19
2.1.4. Cach hieu ve su phat trien nghTa theo huang tri tue h6a 20
2.L5. Hien thue ngir lieu va each xae lap nghTa chuc nang tu vung ciia sir phat
trien nghTa theo huang tri tue hoa 20
2.2. Bieu hien ngu" nghTa ciia cac tu khao sat qua cac tu dieu; 22
2.2.1. Bieu hien ngu nghTa cua cac tir khao sat qua cac tu diln ngir van 22
2.2.1.1.^Ve nh6m danh tirthuang duge su dung trong phap ly 22
a. Bieu hien ngu* nghTa eiia iix luat 22
b. Bieu hien ngu nghTa cua tu che do 24
2.2.1.2.^ Ve nhom danh tu thuang dugc su dung trong quan sir 25
a. Bieu hien ngu' nghTa cua tu chien luo'c ' 25
b. Bieu hien ngu nghTa cneitix chien thugt , 27
2.2.1.3.,Ve nhom danh tu thuang duge su dung trong kinh tl 28
a. Bieu hien ngu nghTa cua tii' ngdn hang 28
b. Bieu hien ngir nghTa cua tu thi truang 29
2.2.2. Bieu hien ngu* nghTa eiia cac tir khao sat qua cac tii' diln chuyen m6n 30
2.2.2.1.,Ve nhom danh tirthuang duge su dung trong phap ly 30
a. Bieu hien ngir nghTa cua tir che do 30
b. Bieu hien ngu* nghTa ciia tir luat 30
2.2.2.3.,,Ve nhom danh tir thuang dugc sii dung trong quan su 30
a. Bieu hien ngir nghTa eiia tii* chien thugt 30
b. Bieu hien ngu nghTa eiia tir chien luac , 31
2.2.2.4. Ve nhom danh tir thuang duge su dung trong kinh tl 31

7. a. Bieu hien ngir nghTa ciia tir ngdn hang 31
b. Bieu hien ngu' nghTa eiia tii* (hi truang 31
2.2.3. Nhan'xet 32
2.3. Bieu hien su phat trien nghTa qua ngir lieu thue te 33
2.3.1. Phantieh 33
2.3.1.1. Ve nhom danh tii* thuang duge sii* dung trong phap ly 34
a. Phan tich til' che do 34
b. Phan tich tii* luat 36
2.3.1.2.Ve nhom danh tii* thuang dugc sir dung trong quan sir 37
a. Phan tich tir chien lirac 37
b. Phan tich tir chien thugt 38
2.3.1.3.Ve nhom danh tirthuang dugc su dung trong kinh te 39
a. Phan tich tir ngdn hang 39
b. Phan tich tir thi truang 41
2.3.2. Nhanxet 42
2.4. Tilu kit-— 43
Chuang III. Khao sat sir phat trien nghTa theo huang bieu trung hoa 46
3.1. Tiep can each hieu ve sir phat trien nghTa theo huang bieu trung hoa 46
3.1.1. Tu duy hinh tugng va tang nghTa bieu trung 46
3.1.2. Tir tang nghTa thue tien den tang nghTa bieu trung ...., 46
3.1.3. Thao tac lua chon, thao tae ket hgp va tang nghTa bieu trung 47
3.1.4. Tang nghTa bieu trung va chuc nang thi phap ciia ngon ngu* 48
3.1.5. Cach hieu ve phat trien nghTa theo 16i,bieu trung hoa 49
3.1.6. Hien thue ngir lieu va each xae lap kieu nghTa chire nang tir vung ciia sir
phat trien nghTa theo huang bieu trung hoa 49
3.2. Bieu hien ciia su phat trien nghTa 49
3.2.1 Bieu hien sir phat trien ngu nghTa theo huang bieu trung h6a ciia tir cha ....49
3.2.2. Bieu hien sir phat trien ngir nghTa theo huang bieu trung hoa cua tir me ...54
3.2.3. Bieu hien sir phat trien ngir nghTa theo huang bieu trung hoa cua tir nuqc.'i^
1).1.A. Bieu hien su phat trien ngir nghTa theo huang bieu trung hoa ciia mot s6
dan vi tir vung khac 62
3.2.5. Nhanxet : 66
3.3. Tilu kit —- 69
Kit luan 73
Tai lieu tham khao 76
Ngu6n tu lieu trich dan 81
Phu luc 82

8. MO DAU
L Ly do chon de tai
Trong Viet ngu hoc. viec nghien euu a binh dien dong dai eiia nhieu hien tugng,
trong do c6 tir vung - ngii" nghTa, da dat dugc nhilu thanh tun. Tuy nhien, do anh huang
ciia c§u true luan (huang nghien euu v6n dT tap trung nhieu a binh dien d6ng dai), viec
nghien ciru a binh dien lich sir trong vai chuc nam qua ehua duoc chii y nhieu. Han nu'a,
khi nghien cim a binh dien Ijch su, nguai ta thuang tap trung nhieu vao nhirng khia canh
hinh thiic (cac quy luat ngu am, cac quy tac ngir phap) de tiep can, do do, khia canh ngu
nghia trim tugng ehua duoc quan tain dung mire. Them vao do, nhung nghien cim ngu
nghTa di theo huong Heh su lai thuang chii y nhieu den nhung van de bien d6i ngir nghTa
f r r f
cua qua khii*. it quan tam den nhirng van de bien d6i ngir nghTa hien tai. Chinh vi vay, di
theo huong nghien cim eila mot s6 e6ng trinh theo huong lich sir gan day, trong luan van
nay. chiing t6i manh dan khao sat su phat trien nghTa cua mot s6 nhom tir trong tieng Viet
tir nam 1945 den nay, dual nhan de Bitac ddu khao sat su phat trien nghTa cua mot so
nhom tir vimg trong tieng Viet tit nam 1945 den nay, de it nhieu e6 the gop phan tim hieu
sir bien d6i phat trien ve nghTa cua tieng Viet.
2. Doi tucrng, pham vi va muc dich, y nghTa nghien euu
2.1. Doi tugng, pham vi nghien euu
Ngu" nghTa eiia tin hieu ng6n ngu* co the dugc xem xet theo nhieu binh dien khac
nhau. Trong luan van nay, cai duge dem ra xem xet, khao sat, khong phai la nghTa
chung chung. ma la sir phat trien ve nglna tit vung, Cu the la su phat trien ve nghTa tir
vung ciia mot s6 nhom tir vung danh tir thuong dugc sir dung trong ITnh virc khoa hoc xa
hoi - nhan van tir nam 1945 den nay. D6 la nhung tir thuang duge sii* dung trong ITnh vue
quan su, nhu chien luac, chien thugt,...; trong ITnh vu'c phap ly, nhu luat, hanh lang, che
do • trong ITnh vue kinh te ngdn hang, thi trudng,... Do la nhiing tir ehi cac t6 chuc chinh
tri ^3 hoi, nhu dang, doan, nhom, to,...; ehi cac kh6ng gian chinh tri - xa hoi, nhu bien giai,
lanh tho, vimg, mien: ehi quan he than toe trong gia dinh, nhu bdc, cha, me,...
2.2, Muc dich, y nghia nghien euu
Vai d6i tugng va pham vi nhu vay, luan van g6p phan lam ro su phat triln vl
nghTa tii* vung eiia mot s6 nhom tir thuang duge sir dung trong ITnh vue khoa hoe xa
hoi - nhan van ciia tir vung tieng Viet trong mot quang thai gian lich sii* co nhieu thay
d6i va phat trien quan trong, qua do it nhieu thay dM^z sir phat trien ve thue tien xa
hoi. ve nhan thiie cua eon nguai.
Di theo huang khao sat nay, luan van phai huang den mot I6i nhin co tinh lich
sir, dong ve nghTa tir; tir day, buae dau c6 the ehi ra cac xu huang, eon duang phat
trien nghTa ciia tieng Viet, phan tich va ly giai cac con duang phat trien ay.

9. Them vao d6, khi van dung 16i tilp can theo huang chuc nang va tri nhan vao
viec xae lap, m6 ta cac tang nghTa va kieu nghTa chuc nang tir vung, hy vong cac ket
qua cua luan van se co nhirng tac dung, y nghTa nhat dinh trong viec xae lap va m6 ta
•7 t ' • '
nghTa tii* vung trong eae loai tir dien khac nhau, de tir do tieng Viet eo the ngay cang
phat hiiy duge sire manh lam e6ng cu giao tiep va tu duy eiia minh.
3. Tu lieu va phuang phap nghien euu
3.L Tu lieu nghien euu
Ngu6n tu lieu ehu yeu dugc luan van sii* dung de nghien ciru, khao sat thuoe hai
mang sau. Thii* nhat, cac cu6n tir dien dien hinh, tieu bieu cho eae m6e thai gian khac
r r t
nhau xuat ban trong khoang thai gian tir nam 1945 den nay. Thii' hai, eae kieu loai van
ban khac nhau thuoe cac phong each chuc nang khac nhau, dien hinh la cac van ban
khoa hoe va nghe thuat, dugc xuat ban tir nam 1945 den nay.
3,2. Phuong phap nghien civu
Trong qua trinh lam viec, luan van da su dung nhirng phuong phap, thii phap sau:
3.2.1. Phuong phap phan tich thanh to nghTa. Day la phuong phap ehii dao dugc
sii* dung trong luan van. Sii* dung phuong phap nay, ta co the lam ro dugc tinh cau triic
ciia nghTa tir tai nhung thai diem khao sat khac nhau.
3.2.2. Phuong phap phan tich thanh t6 nghTa co dac trung n6i bat la: co the dirng
buac phan tich lai khi thanh t6 nghTa cu6i eiing duge neu ra dii sire khu biet vai dan vi
tir vung can khu biet. Dieu nay co nghTa la phuong phap phan tich thanh t6 nghTa se
khong phat huy duge sue manh khi s6 lugng dan vi tir vung dugc dem ra mieu ta lan,
va sir mieu ta ciing mot liic phai tinh den nhieu the quan he tuang lien. Moi mot dan vi
tir vung ciing mot luc c6 the tham gia nhieu m6i quan he tuang lien khac nhau. Viec
xae dinh nghTa tir co dam bao tinh khoa hoe hay kh6ng se phu thuoe vao sir xem xet
nhieu chieu cua nhirng m6i quan he tuang lien nay. Do do, dl khac phuc nhung diem
yeu cua phuong phap phan tich thanh t6, luan van da su dung kit hgp mot each d6ng
thai cac thii phap cua phuong phap phan tich nghTa theo huang quy ehilu, huang ngu*
canh. Them vao do, cac thii phap phan tich nghTa theo 16 gich ma, trong ly thuylt dien
mau cua ngir nghTa hoc tri nhan cung da dugc van dung a mot ehirng muc thieh hgp.
3.2.3. Ket qua cua e6ng viec khao sat trong luan van nay duge trinh bay theo tinh
than eiia 16i nghien eii'u truang hgp. Vi the, nhirng don vi tii* vung duge lua chon dl trinh
bay chinh la nhung truang hgp dien hinh.
4. Bo cue luan van
s, f
Nhu vay, theo 16 gich tren, ngoai phan ma dau va ket luan, luan van se duge
trinh bay theo b6 cue g6m ba chuang. Chuang I trinh bay vl co so ly luan ciia viec
nghien eu'u, khao sat su phat trien nghTa tir vung. Chuang II trinh bay vl sir phat triln
nghTa theo huang tri tue hoa. Chuang III trinh bay vl su phat triln nghTa theo huang
bieu trung h6a. Sau day se la noi dung eu the eiia tirng chuang.

10. Chuong I LICH SU^ VAN DE VA CO SO LY LUAN CUA VIEC
NGHIEN e u u SU PHAT T R I E N N G H I A
LL Ljch su van de
1.1,1. Tren the gi&i
van dl nghTa tir, bien d6i nghTa tii* da dugc cac nha triet hoe Co dai de cap tii" rat
sam. Theo ho. ^'biln d6i nghTa lien quan mat thiet den bien d6i tinh than ciia eong
dong'' [100; 3]. Phuong huang nghien euu nay tiep tue duqc duy tri trong suot thai
Trung dai. Den dau the ky XIX, nghien ciru bien d6i nghTa da dugc day len mot buac
moi khi thuat ngii* ngu nghia hoc tit vung (semasiology) duge C. Reisig (1832) de
xuat. Ngu nghTa hoc tir vung dugc ong xem la mot nhanh nghien ciru theo huang lich
su C
O nhiem vu thiet lap cac nguyen ly ehu dao ehi ph6i den sir phat trien nghTa. ben
canh nhanh tii* nguyen hoe va eii phap hoc (ca ba nhanh nay deu nam trong ngu* phap).
Ngay sau do, tu tuang cua C. Reisig da dugc nhieu nguai huang irng va phat trien. dae
biet la a Due va a Phap. F. Hasse, M. Breal (1883), va A. Darmester (1880), la nhirng
dai dien n6i bat cho xu huang nghien euu nay. Xu huang nay phat trien rat manh trong
hai thap ky cu6i cua thi ky XIX [101; 3], [117; 3800].
Trong ba thap ky dau cua the ky XIX, viec nghien ciru bien d6i nghTa da thu dugc
kha nhieu thanh tiru. Cac nha ngir nghTa hoe dan dan ''giai thoaf' ehu de nghien ciru
bien doi nghTa khoi cac pham trii e6 xua v6n duge thira huang tir truyen th6ng tu tir
hoe va chii giai hoe (hermeneutics/exegetics), va chuyen huang quan tam sang cac ITnh
vue lan can. nhu triet hoc, tam ly hoe, xa hoi hoc, lich sir van minh, v.v. nham dat
dugc nhung ket luan eo tinh ban chat ve qua trinh phat trien nghTa. Su khai xuang nay
dugc bat dau tir W. Wundt (1900), K. Nyrop (1913), va H. Paul (1920): tuy nhien,
nhung thir nghiem nay mai ehi la mot sir kich hirng ban dau eo tac dung thuc day cac
nghien ciru tiep theo theo huang tam ly hoc. Den giai doan nay, nhiem vu thiet lap cac
luat bien d6i nghTa do C. Reisig, F. Hasse, M. Breal de xuat mai thuc sir dugc hinh
thanh (cii the la trong cac e6ng trinh ciia G. Stem, 1921). Thanh tuu noi bat nhSt eiia
thai ky nay duge the hien trong hai eong trinh co tinh chat t6ng hgp diie kit xki cao la
Swift, swiftly, and their synonyms (1921), va Meaning and change of meaning, with
special reference to the English language (1931) eiia Gustaf Stern, mot hoe gia nguai
Thuy Dien. Day la nhirng e6ng trinh (dac biet la eong trinh thir hai) thue sir d6 so, co
tinh t6ng hgp cao trong Heh su ngii* nghTa hoe lich dai ciia thai ky tien cau true, dung
tren lap truang cua ngu* van hoe truyen thong, a do, eae bien d6i nghTa duge phan loai
chia lop theo huang kinh nghiem luan thuan tuy, dua tren sir ket hgp nhuan nhiiy giii*a
eae tieu ehi tam ly hoe, nhan thue luan, 16 gich hoe, tu tir hoe vai nhau, eae thanh tuu

11. mai nhat ciia khoa hoc nhan van diu duge tae gia tham chieu kip thai, dimg ch6, trong
do c6 ea eae nghien ciru vl benh hoc, ve chung mat ngir. G. Stern la dai bieu euoi ciing
va xuat sac nhat cua ngu nghTa hoe lich dai tien cau true.
Ciing trong nam 1931, noi theo each n6i cua S. Ullman, mot '^hon ngoc" dugc viet theo
tinh than ciia nhan thirc luan eo vai tro ma ra mot thai ky mai cho ngu* nghTa hoc noi chung
va ciia ngu nghTa hoc lich dai/lich sii* noi rieng cung ra dai tai Dire. Do la e6ng trinh Der
deusche Wortschazt im Sinnberzich des Verstand. Die Geschachte eines Sprachen Feldes I
ciia J. Trier. Trong c6ng trinh nay, ly thuyet truong v6n duge khai mao tir tu tuong cua
Ispsen (1924) da dugc giai thieu. Tir day, ngu nghTa hoc ljch dai theo tinh than cua cau true
luan dugc khai xuong va dugc tiep su'c tir tu tu*ang cau tnic-he th6ng cua F. de Saussure,
ciia L. Bloomfield, tir tu* tuang van hoa dan toe cua W. Humbolt, tir tu tuong ciia tam ly hoc
cau triic (Gastalt) da dugc chinh thuc hinh thanh. Sir thay d6i nay duge vi nhu la mot euoc
each mang Co-pec-nie trong ngir nghTa hoc. Tu tuong ciia J. Trier da duge nhieu d6ng sir
ciia 6ng ke thiia, duy tri, va phat trien, nhu W. Porzig (1934, 1950), va Weisgerber (1929,
1950). va sau nay la J. Lyons (1963, 1977), A. Lehrer (1974), R. Grandy va A. F. Kitay
(1987).... Khuynh huong nghien cim nay ehu y mot each dac biet den viec nghien ciru bien
d6i nghTa Heh dai theo truong. Tuy nhien, khuyng huong nghien euu nay da bj The chien
hai lam gian doan. Su ngung tre nay tiep tue keo dai den giira nhirng nam 60 cua the ky XX.
Den nhung nam 70 cua the ky XX, ly thuyet truong dugc gia e6 va duge day len mot buac
mai khi nhung khai niem nhu thanh to nghia, khimg, doi lap,... xuat hien.
Trong khoang 30 nam tra lai day, ngu* nghTa hoc lich dai da co nhiing buac phat trien Ion,
dugc the hien qua hai duang huang nghien euu sau [73; 1-6]. Mot, huong nghien cim bien
doi/chuyen nghTa deu dan; huang nay co hai nhanh lan can: nghien ciru theo tru*6ng nghTa.
nhu J. Williams (1976, 1980), A. Lehrer (1974, 1981), A. F. Kitay (1987); nghien ciiu theo
huong ngu' phap hoa va ngir dung hoc, nhu E. Sweeter (1990), B. Heine (1991), S. Kemmer
(1992), P. J. Hopper va E. C. Traugott (1993). Hai, huong van dung khoa hoc nhan thiic va
tam ly hoe dien mau vao trong nghien cim ngir nghTa hoc Heh dai, nhu E. Rosehe (1973,
1978. 1992). D. Geeraets (1997), R, Sappan (1987),... Hien nay, theo nhu danh gia cua
Geeraets [118]: ngii* nghTa hoc lich dai co khuynh huang tich hgp eae nghien cim eiia ngu
nghTa hoe tien cau true va ngir nghTa hoc cau tnic theo huong ehu giai/thuyet giai hoc.
1.1,2. a Viet Nam
Ve tinh hinh nghien ciru eiia ngir nghTa hoe eiia Viet ngir noi chung, cua ngu nghTa
hoc Heh sir noi rieng, eo the duge xem xet duai hai khia canh: ly thuyet va thuc hanh.
Ve mat ly thuyet, ngir nghTa hoe, mot bo m6n ra dai trong long tii* vung hoe, kh6ng
duoc ehu y nhieu, chii yeu duge de cap den trong mot vai giao trinh co so ve tii* vung hoe.
Cho den nay, ngoai mot s6 e6ng trinh co so ve ngii* nghTa hoe ciia tae gia Do HiJu Chau ra,

12. van chua thay mot chuyen Idiao nao ve ngii* nghTa hoc xuat hien. Ngii* nghTa hoc Heh sirdai,
von la mot phan m6n ciia ngir nghTa hoc, do do, v6 hinh trung, ciing chiu sir thiet thoi nay.
Mot s6 diem eo lien quan den viec nghien cim bien d6i nghTa cung da dugc de cap
trong mot s6 c6ng trinh ve tir vung hoc, tir vung - ngii* nghTa tieng Viet cua Nguyen Van
Tu. D6 Hiru Chau, Nguyen Thien Giap nhung day mai ehi la nhii*ng giai thieu can ban ve
mat ly thuyet lien quan nhieu den hien tugng da nghTa. Su bien d6i nghTa tir ehu yeu dugc
noi den duai cac ten goi nliu an du va hoan dii, thii* den moi la ma rong nghTa va thu hep
nghia. Khai niem phat trien nghTa ehua dugc lam ro. Trong Heh sir tir vung hoc cua Viet
ngir, Nguyen Van Tu {Tit vitng hoc tieng Viet hien dgi 1962) la nguai giai thieu dugc
nhieu diem ly thuyet ve bien d6i nghTa Hon ea, 6ng da danh han mot chuang de trinh bay
ve ban chat va nguyen nhan ciia bien d6i nghTa, phan loai bien d6i nghTa.
Ve mat thuc hanh, tinh hinh cung kh6ng Idiae nhieu so vai mat ly thuyet. Day do eo
xuat hien mot vai bai nghien euu theo huong lich dai, vi du nhu Le Trung Hoa, Vii Due
Nghieu, Le D6ng. Le Trung Hoa quan tam nhieu den sir bien d6i y nghTa cua cac yeu t6 tir
vung C
O trong dia danli. Vii Due Nghieu quan tam nhieu den sir "bien dich am - nghTa" ciia
tir. Le D6ng ehu y nhieu den su bien d6i ''ngii* nghTa- ngiJ dung" cua tir. Do deu la nhung
nghien cim huong theo chieu qua khu*, it quan tam den nhiing bien d6i hien tai.
Trong thai gian gan day, duai su huang dan cua GS. Le Quang Thiem, da eo mot
so luan van. luan an di theo huang tir vung lich su, nhung do la eae eong trinh nghieng
ve tir vung han la ve ngir nghTa; rieng 6ng, trong mot chuyen khao mai an ban vl lich
sir tir vung (2003), da danh mot so trang de khao sat sir phat trien nghTa qua eon duang
da nghTa hoa trong tieng Viet hien dai (1858 - 1930).
Nhu vay, noi mot each nghiem nhat, a ta hau nhu ehua eo mot e6ng trinh nao khao
sat sau C
O he th6ng va toan dien ve sir phat trien nghTa trong tieng Viet noi chung va
cua tieng Viet trong giai doan hien dai n6i rieng.
•?
1.2. Khai niem phat trien nghia
1,2.1. Khai niem phat trien nghia
Cac bieu thiie ng6n ngii* noi chung co vai tro bieu dat cai noi dung tinh than ciia chii thi, tro
ra goi ten, bieu nghTa eae d6i tugng ma ehii the mu6n the hien trong nhiing hoan canh noi nang cu
the. Bat ky cai noi dung tinh than nao hien huu trong dau 6e cua nguai sii* dung ng6n ngii*, nhung
khong nam trong pham vi ling dung ciia tir nhu thuong duge thira nhan, dIu kh6ng thuoe vl nghTa
eiia til*; tuy nhien, no lai eo lien quan chat che vai tir va d6i tugng duge tir bilu thi, tro ra. Dilu nay
C
O nghTa la nghTa tir ehi thuoe ve nhiing yeu t6 eiia noi dung tinh than da dugc tir thuc su bieu dat.
NghTa eiia tir chinh la nhung m6i lien he thuong xuyen lien tue va on dinh giira v6
am thanh cua tir va d6i tugng ciia hien thue Idiaeh quan dugc eon nguai phan anh trong
iix. NghTa tii' vung la san pham eiia hoat dong tu duy eiia eon nguai, eo lien quan den ket

13. 8
qua nhan thirc eiia eon nguai, den eae dang thue, thao tae tu duy, nhu so sanh, phan loai,
khai quat hoa, trim tugng hoa... NghTa tir vung mang tinh Idiai quat, duge hinh thanh tii*
trong qua trinh hoat dong nhan thue, kham kha the giai tich cue eiia eon nguai. NghTa tii'
vung va Idiai niem eo m6i lien he lan nhau, co lien quan den eae pham trii eiia tu duy,
nhung chiing kh6ng triing nhau, kh6ng d6ng nhat vai nhau. M6i tuong quan giira nghTa va
khai niem dugc phan biet vai nhau theo nhieu chieu; nghTa eo the rong han khai niem, vi
ngoai cac thuoe tinh ban chat ra, nghTa con eo eae yeu t6 kh6ng ban chat, cac yeu t6 danh
gia va hang loat yeu t6 Ichae; khai niem ehi g6m nhiing thuoe tinh eo ban, ban chat va sau
sac. M6i quan he giu*a cac thuoe tinh chung va rieng, giua cai bat bien va cai kha bien ciia
cac sir vat hien tugng, truae nhat dugc the hien va phan anh trong nghTa tir vung cua tir.
Chinh vi the. su bien d6i phat trien cua nghTa tir vung cho phep eon nguai sir dung tir, ten
aoi cua su vat eu, de goi ten, dinh danh, bieu thi cac su vat, hien tuong va thu6e tinh mai,
cho phep eon nguai phan biet giUa cai nay vai cai kia. Vi do ma cac khai niem khoa hoc
ehi tiet, minh xae cang ngay cang duge tao ra nhieu. Vi do ma c6 nhiing 16i su dung ng6n
tir sang tao, nghe thuat, eo gia tri bieu cam, tac dong, bieu trung cao.
Theo truyen th6ng, thuoe ve cau triic nghTa tir vung eiia tir, trong tinh he th6ng
dong eiia no (nghTa la chua xet den hoat dong), nguai ta thuang de cap den eae thanh
phan quan trong nhu: thdnh phdn bieu vat (denotatum), huang ve ngoai dien khai
niem. ve nhu'ng dae trung khu biet ro net nhat, giup eon nguai nhan biet d6i tugng;
thdnh phdn bieu niem (designatum), huang ve noi ham khai niem, ve nhung dae trung
ban chat nhat. giup con nguai nhan thirc d6i tugng; thdnh phdn bieu thai (conotatum)
lien quan den cac gia tri xiic cam, phong each ciia tir, sir lien hoi cua ehii the; hphgm
vi ung dung (range of application) eiia tir [65;26-45]. Nhu vay, sir bien d6i phat trien
ve nghTa tir vung dau tien se lien quan den den su bien d6i phat triln eiia mot trong
nhung yeu to nay, nghTa la eo lien quan den sir bien doi phat trien eiia hien thue, cua
nhan thirc va thai do ciia con nguai. Cu the han, su bien d6i phat triln nghTa se lien
quan den den sir bien d6i phat trien cua tri tue, kha nang lien tuang cua eon nguai
trong qua trinh tuong tae va ung xix vai m6i truong xung quanh.
Noi qua trinh phat trien nghTa, cung tue la n6i den san phim eiia qua trinh, noi
den nghTa mai xuat hien. Nhu the, cung tire la ta da tiln hanh thao tae so sanh, d6i
chieu chinh cai nghTa tir vung mai xuat hien nay vai cai nghTa tir vung da eo sEn trong
tinh he th6ng ciia no (va tat nhien, cai san pham nghTa tir vung trong tinh he th6ng nay
phai la ket qua ciia mot qua trinh trim tugng hoa, khai quat tir nhirng truang hgp sii*
dung tir trong nhung cau noi cu the).
Phat trien nghTa chinh la mot qua trinh phat trien, ma rong eae chire nang (dinh
danh, bieu dat...) cua tir. Do chinh la sir tang len ve dung lugng nghTa eo trong mot tir,
tire la tang them cac bien the tir vung - ngir nghTa/nghTa vi trong mot vo am thanh cua
tir, la sir tang len ve cac net nghTa trong cau triic ciia mot bien thi tir vung - ngir nghTa
eiia tir. Sir tang len ve dung lugng eae bien the tir vung - ngu nghTa, cac net nghTa trong

14. 9
mot biln thi tii* vung - ngir nghTa cho phep ehii the ng6n ngu co the sir dung tir de goi
ten. bilu thi nhung d6i tugng truae day ehua duge goi ten, bieu thi, nghTa la pham vi
irng dung cua nghTa tir da duge ma rong ra. Phat trien nghTa, vi the, se cho phep mat
duge bilu hien cua tir c6 su tang len ve eae y niem, cac pham trii nhan thiic, ma van gift
nguyen mat bilu hien. Nhu vay, tam thai co the dua ra mot dinh nghTa co tinh chat thao
tae vl phat triln nghTa eiia tir de lam viec nhu sau. Phdt trien nghTa la qua trinh phat
trien, ma rong cac chuc nang cua tit de tit co the tro ra, goi ten, bieu thi nhiing doi
titang md trudc ddy chua duac tro ra, goi ten, bieu thi; sit phdt trien, ma rong chuc
nang cua tit nay phdi duac da so cdc chii the sit dung ngon ngu trong eong dong noi
nang chop nhan. Do chinh la sit phdt trien, md rong ve phgm vi itng dung eua tir. Ket
qua ciia su phat triln nghia la sir tang len ve dung lugng bien the tir vung - ngft nghTa
trong tir. tang len vl dung lugng net nghTa trong bien the tu vung - ngu nghTa. "Dung
lugng tinh bang nghTa cung chira dung dae diem dung lugng tinh bang net nghTa. Th6ng
thuong tu C
O nhieu nghTa thi cung bao g6m nhieu net nghTa... dung lugng nghTa can phai
tinh a thuoe do chung la phgm vi ngu nghTa md tir bieu thi. Pham vi rong hay hep the
hien a s6 lugng va a ca tinh chat net nghTa. Co net nghTa thien ve cai chung, net nghTa
pham trii va eo net nghTa thien ve eu the, loai biet, net nghTa khu bief [46; 310-311].
Trong dien tien eua ng6n ngu, m6i quan he giua cai dugc bieu hien va cai bieu hien
kh6ng phai liie nao cung dvcqc duy tri, n6 eo the, mot each tiem tang, bi pha va boi bat ky ai,
bat ky luc nao. noi nao. Bai vay, nhu tren da noi, bien d6i nghTa la mot sir thuc hien nhien
trong nghTa ng6n ngu*. Theo quan niem eiia truyen thong, co hai khuynh huang bien d6i:
phdt trien nghTa vd mdt nghTa. Trong quan diem ciia chiing t6i, bat ky mot nghTa nao khi no
da xuat hien. mot each tiem nang. deu co the co kha nang tai hien a nhiing lan sau, a nhung
dja diem Idiac, a nhung ehu the khac. Vi the, neu mot nghTa nao do kh6ng may bi mat di, thi
no van c6 the duge su dung tra lai, vi rang cai nghTa ban dau bao gia ciing la cai dxoc con
nguai de nhan dien nhat, dugc con nguai duy tri va bao ho nhieu nhat. Cach su dung nhung
tu ngu c6, til' ngu Heh sir chung minh dieu nay. Do do, khuynh huong phat trien nghTa la
khuynh huong ehu dao eua bien d6i nghTa. Vi the, n6i mot each tuong d6i, bien d6i nghTa
cung la phat trien nghTa, Nhu the, tir day tra di, chiing t6i ehi su dung thuat ngu* phat trien
nghTa ma th6i. Bai vay, bien d6i phat trien nghTa se Hen quan den su bien d6i, bien dich theo
chieu huang di len ve vai tro va vi tri trong t6n ty thu bac ciia cac net nghTa trong ciing mot
bien the tii' vung - ngu* nghTa. Nhung don vi tu vung duge lira chon de phat triln nghTa phai
la nhung don vi mang nhung gia tri van hoa uac dinh ciia eong d6ng, duge moi nguai chap
nhan, sir dung, co trien vong phat trien, de dang nhap vao he th6ng tir vung - ngu* nghTa nhu
la mot don vi khu biet. NghTa la duge danh gia thuan Igi cho e6ng viec giao tiep tuong lai,
dugc tham dinh ve kha nang bieu nghTa va gia tri tham my khi di vao hanh chire.
1.2.2. Phan biet phdt trien nghia vd dao dong nghia (sense-fluctuation)
M6i mot thue the trong the giai khaeh quan lu6n mang chua trong minh nhieu thuoe
tinh khac nhau, cho nen, nguai ta eo the eo nhieu each nhan dien khac nhau, tuy theo timg

15. 10
muc dich. timg hoan canh, timg thai diem. Trong hoan canh nay, thai diem nay, muc dich
nay, d6i vai nguai nay, thi co the eo nhung thuoe tinh nay la nhirng thuoe tinh dien hinh,
trung tam, dugc con nguai nhan dien; nhung trong hoan canh khac, thai diem khac, muc
dich khac. d6i vai nguai khac, lai eo nhung thuoe tinh khac dong vai tro la nhung thuoe
tinh trung tam, dien hinli, va dugc nhan dien. Vi the, nhiing thuoe tinh khac nhau nhau
nay eo anh huong den viec hinh thanh nghTa tir, den viec m6 ta, giai thieh nghTa tir.
Ciing la mot tii' duge sir dung trong ciing mot hoan canh tai mot thai diem, nhmig cac
ca nhan khac nhau eo the eo nhung each hieu va giai thieh nghTa tu khac nhau. M6i mot ea
nhan deu eo each hieu, ITnh hoi su vat theo each rieng eua minh. Dieu nay khong eo nghTa
la. qua hai v6n tri thiic cua hai ea nhan khac nhau nay, ta tat phai xae lap, xae dinh hai nghTa
khac nhau. Ho hieu va giai thieh khac nhau, nhung sir khac nhau nay lai la mot van de hoan
toan C
O tinh ca nhan, khoanli khac, chir kh6ng phai la mot van de thuoe ve toan bo eong
dong noi nang, lau dai. Ho kh6ng he dua tai bat ky mot su dieu chinh lien tue nao ve pham
vi ung dung ciia tir, ve dung luong nghTa, net nghTa cua tu, ve t6n ty thir bac cac net nghTa
trong tu. Nhirng each hieu va giai thieh khac nhau nay kh6ng the mot sam mot chieu ma
iihap vao trong he th6ng ng6n ngu', va dugc moi nguai chap nhan, coi do la ehuan muc. Do
do. phai coi nhung sir kliae nhau nay nhu la nhung sir dao dong ve nghTa, ehu kli6ng phai la
mot su bien d6i phat trien ve nghTa dich thuc. Tmong hgp chuyen biet hoa, hay khai quat
hoa ngau nhien eua mot ca nhan nao do cung vay, d6 ehi la sir dao dong ve nghTa trong ch6e
lat eiia timg ea nhan rieng le ma th6i. Sir dao dong ve nghTa tir nay e6 the la ket qua cua 16i
sir dung ngon ngu sang tao, tich cue, cung co the la ket qua eiia I6i su dung ng6n ngu sai
lac. kh6ng chuan, ldi6ng hgp phong each.
Tinh khaeh quan trong m6 ta nghTa, xae lap nghTa, giai thieh nghTa chinh la tinh chii
quan eiia s6 d6ng. Nhu vay, sir phat trien ve nghTa phai lien quan den sir mo rong. phat
trien ve pham vi irng dung eiia tu, ve chire nang eiia tir, ve dung lugng nghTa, net nghTa
ciia til' da dugc da s6 moi nguai trong eong d6ng noi nang chap nhan, va phai duge kilm
djnh ve mat thai gian. Noi each khac, nghTa mai hinh thanh phai duge da s6 moi nguai,
ghi nhan. chap nhan, phai duge nhap vao trong he th6ng ngu nghTa eua ng6n ngu. Dao
dong nghTa hoan la mot van de sir dung ng6n ngft eo tinh ea nhan trong eh6e lat.
Va nhu the, each xu ly cua chiing ta la, noi nhu each n6i eua Zgusta, ta c6 thi quan
sat "nhung su ung dung thue te cac don vi tir vung khac nhau, co dao dong trong each
diing.... mot each d6ng thai, va do do, viec nghien euu chung la nghien eiiu ding dai".
Tuy nhien, '^phai eo san lap truang cho rang moi va moi biln d6i nho nhat, nhu sir xudt
hien mot tir ngau nhien, cung co ham y mot sir bien d6i trong he th6ng ng6n ngft, va do do
viec quan sat cac bien d6i ay thuoe ve nghien euu Heh sii* d6i vai ng6n ngft. Song cai dong
lire eiia nhung sir ling dung va dao dong khac nhau nay co ngu y m^m m6ng eiia sir phat
trien, mot nghien ciru lich sir va lich dai trong ban than no, vi dong lire nay eo le la eo cau
ehu yeu hoae it ra cung la mot trong nhung co cau ehii yeu eiia sir bien d6i ngu nghTa: su
6n dinh hoa mot su img dung bat thuang ban dau gay ra mot sir bien doi trong nghTa va

16. 11
tong so eiia nhftng bien d6i ay e6 the thay dugc trong toan bo he th6ng ng6n ngft"
[65; 119-220]. Dieu nay eo nghTa la dao dong nghTa va phat trien nghTa eo mot duong ranh
giai mong, va nha tu* dien hoe, vai nhiem vu eiia viec "dieu tiet gifta ng6n ngft hoc va xa
hoi", C
O vai tro nhat dinh d6i vai viec xae dinh cai ranh giai nay. Sir 6n dinh ve mot each
diing tu mai la, vai cai dau m6c la "nghTa mai duge ghi trong tu dien", la mot diem chung
to nghTa tu da phat trien.
1.2.3. Cdc so do phdt trien nghTa
Ve mat triet hoe, noi den sir phat trien la noi den su van dong, bien d6i theo chieu
huong di len. Phat trien nghTa eo nghTa la xuat hien nhung nghTa mai, nghTa net nghTa
mai. ket cau nghia mai, nhu'ng each hieu mai ve tir ma truae day chua timg ton tai trong
chinh tu do; nghTa la, "eo the xem xet dung lugng nghTa theo cac don vi, thanh t6 va cac
s6 do noi dung xae dinh. Cac so do va thanh t6 do co the bao g6m: nghTa, so litang
nghTa, net nghTa vd so litmg cua chung; cdc huang ddn xudt vd each thuc to chuc nghTa
cua tir.. " [46; 310]. Nhu vay, phat trien nghTa se duge the hien a chinh cau triic nghTa,
su* ma rong cau tnic nghTa, neu coi nghTa tu la mot cau triic. Sir ma rong cau triic nghTa
se dugc do bang eae tieu ehi:
- Sir tang len ve dung lugng nghTa (vj) trong tir;
- Sir ma rong (hoae thu hep, nhu truang hgp phat trien theo 16i khai quat hoa) ve
cau triic cua mot nghTa (vi) eiia tu; tue la e6 sir tang len (hoae giam di) ve eae net nghTa
trong mot nghTa (vi) eiia tu.
Tuy nhien, day mai ehi la dieu kien can cho viec xae lap su phat trien nghTa; dieu
kien du de co the xae lap duge sir phat trien nghTa ay chinh la: sir hien thue hoa eiia tir a
(1) eae kieu loai phong each chuc nang khac nhau, (2) eae each ket hgp khac nhau, va
(3) cac vi tri xae dinh trong phat ng6n. Bai rang sir chuyen d6i chire nang eiia tu trong
hanh chuc cung tue la sir chuyen bien ve ea cau nghTa eiia tir, do d6, buoe, ciing mot tu
khi hanh chuc, chiing dam nhan cac chuc nang khac nhau, thi duong nhien phai thuylt
giai chung theo nhu'ng each khac nhau. NghTa moi eua tir dugc the hien eu thi a van
canh. a kha nang hoat dong, a sir ket hgp mai, duge the hien a eae gid tri (value) mai
tren true d6i vi (thay the, lien tuang), a eae ket tri (ngft tri, diin tri) (valence, arity) mai
tren true ket hgp (ngft doan, eii doan). Dieu nay eflng c6 nghTa la, nghTa ciia tu dugc xae
•I 1
dinh qua eae bieu hien chuc nang eu the eiia tu khi hoat dong trong cac khue doan ng6n
ngft lan han no. Noi nhu kilu eiia J. R. Firth (1890 - 1960), mot dai bilu tien phong eiia
duang Huong chu'c nang luan trong truang phai London eiia ng6n ngft hoc hien dai: "T6i
de nghi chia tach nghTa hay chuc nang ra thanh mot ehuoi eae chuc nang thanh t6. Moi
mot chii'c nang se duge xae dinh nhu la viec su dung mot hinh thue hoae ylu t6 ng6n
ngft trong trong the lien quan den nhftng ngft canh xae dinh" [101 ;29]. Nhu thi, nghTa
chinh la chuc nang trong ngft canh. "Tat ea nhung nghien cim nay (nghien euu vl ngft
nghTa hoc Heh dai - PVL) huang den chuyen mot hinh thue duge su dyng vai mot hay
Hon mot chuc nang. Trong bien d6i nghTa, mot hinh thue, tir quan dilm Heh su, se can

17. 12
din mot chuc nang mai de thay the hoae gia c6, tang cuong cho mot chuc nang eu
[97; 1]. Do do, noi den bien d6i phat trien nghTa eua tu, theo quan diem chire nang, tri
nhan cung co nghTa la bien d6i phat trien ve chuc nang eiia tu.
L3. Hai xu huong phat trien nghia trong pho nghia tir vung
1.3.1. Vi tri ciia nghia chuc niing tir vung trong ngir nghia hoc
NghTa la mot thuoe tinh ciia tin hieu ng6n ngft, e6 mat trong tat ea cac cap do, binh
dien ciia ngon ngu*. NghTa la mot thue the tinh than, do eon nguai tao ra, va duge su* dung
vi eon nguai. Ng6n ngft, theo quan diem chuc nang va tri nhan, la mot thii* c6ng cu de t6
chire. xir ly va chuyen tai th6ng tin, dua tren co so eae kinh nghiem va cac y niem ve cac
pham tru ng6n ngft*. NghTa cua ngon ngft la sir nhan thuc, y niem hoa, pham tru hoa y
tuang eiia nguai noi, eua eong d6ng ngon ngft. Vi the, eo the noi rang tat ea cac bieu hien
kinh nghiem eua eon nguai duge the hien mot each tap trung va true tiep nhat a nghTa cua
ng6n ngft; trong nghTa cua ng6n ngft bao chua tat ca cac loai tri thuc kinh nghiem eiia eon
nguai; cau tnic tri thuc kinh nghiem duge the hien trong nghTa eua ng6n ngft lu6n mang
tinh chat ehu quan so voi hien thue khaeh quan, la sir phan anh hien thuc khaeh quan mot
each ehu quan ciia con nguai. Cho nen, trong kien giai, m6 ta, xae dinh, xae lap nghTa, cac
nhan t6 chiie nang va tri nhan phai dugc uu tien. Tue la, nghTa duge hinh thanh la nho*
chuc nang, nhung kh6ng phai la chuc nang rieng re, ehua duge khai quat, t6ng hgp. Noi
nhu Firth, "nghia chinh la chuc nang ciia ng6n ngft trong hoat dong". "Trong pham vi
nghTa tu vung la eae loai hinh chuc nang tu vung ngft nghTa, trong pham vi nghTa ngft
phap. ngft* dung la khai quat loai chuc nang ngft* phap va dung hoe" [48; 531]. "NghTa. tire
la, dugc xem nhu mot phirc the cac quan he ngft canh; va ngft am hoe, ngft phap, tir vung
hoc va ngft nghTa hoe, m6i mot bo in6n nay se "quan ly" lay nhiing thanh t6 xae dinh eua
cai phuc the cua minh a trong cai ngft canh thieh hgp eua chinh minh" [101; 29]. Nhu the,
"/?g/7' nghia hoc kh6ng ehi la mot trong ba bo m6n kit hoc, nghTa hoc, dung hoc, ma noi
bo eiia ngft nghTa hoe bao gom: ngu nghTa hoc tit vung, ngu nghTa hoc ngu phdp, ngu
nghTa hoc dung hoc' Vi the, "eo the hinh dung nghTa (timg loai) hay m6i loai nghTa thi
hien trong quan he vai chuc nang va toan bo eae loai nghTa thuoe eae loai hinh thue eiia
bieu thue trong ng6n ngft the hien trong so d6 sau" [48; 530-531]:
Tin hieu
*
^:'//'"^N^
.., -, ,. ,^. Hinh day chire nans
Chuc nang ^ • > •
/ . / i , i ^
^ / / ' ' I » N V V V
' / / ' , I ^ V X ^
/ / / ' ' V ^
' / / ' I > V V ^
/ ( ' I ' ^ ^
/ / ' I ' * V
/ , ( , I ,
' I > ^ ^ '
NghTa _ • • • XT - u ' XT - J
Tu vung Ngu phap Ngu dung

18. 13
Nhu vay, nghTa chuc nang tu vung la d6i tugng nghien euu eiia ngft nghTa hoe tu
vung, kh6ng ehi dugc xem xet tir g6e do cau true thuan tuy, ma eon duge xem xet ea a
goc dp chuc nang, tri nhan.
1.3.2. Ba tang nghia vd sau kieu nghia chuc ndng tir vung
Viec xae lap cac tang nghTa, kieu nghTa chire nang tu vung a day hoan toan dua vao
chuc nang, ehu6i, he th6ng chire nang. Nhan t6 uu tien de xae dinh eae tang nghTa va kieu
nghTa la chuc nang va tri nhan, nghTa la phai ehu y den sir hoat dong hien thue cua ngon ngu*
trong giao tiep va tu* duy. NghTa tu vua la.san pham eua qua trinh hoat dong, la ket qua eiia sir
tong hgp. khai quat nghTa tu van canh, vu*a la mot thanh t6 eua he th6ng ng6n ngft. Van canh,
ngft canh su dung ng6n ngft chinh la sir bieu hien cu the bang cau, lai trong tinh xae dinh eu
the eua no. Sir bieu hien, thuc hanh chuc nang cu the nay tat yeu phai nam trong loai hinh
phong each chuc nang van ban xae dinh. Ng6n ngu cang phat trien sir phan hoa eae phong
each chire nang cang sau sac, khoang each gifta ng6n ngu tu nhien va sieu ng6n ngft cang ro
rang. Noi dung ph6 nghTa tu* vung kh6ng phai la mot sir hinh dung tien nghiem, ehu quan, tu
bien. ma thue chat la su phan anh. the hien qua van canh, ngft canh su dung tu*, ngft thuoe eae
loai hinh phong each chuc nang Idiac nhau. Ph6 noi dung nghTa tu vung trai dai tu cue duy ly
khoa hoe toi cue bieu cam, bieu trung. Dieu nay eo nghTa la ph6 noi dung nghTa tu vung eua
tir se duge xae lap, xae dinh trong tat ea cac kieu loai phong each chuc nang khac nhau, tir cac
van ban Idioa hoc cho den cac van ban nghe thuat. Cac tang nghTa, kieu nghTa trong ph6 nghTa
tu vung C
O the dugc the hien trong tin hieu tu* dien hinh, cung eo the duge the hien timg kieu,
timg phan a tu nay hoae tu khac trong v6n tu ciia ng6n ngft. Theo quan diem mai dugc tae
gia Le Quang Thiem [48, 1-10] de xuat va phat trien gan day, c6 thi hinh dung ph6 nghTa
chuc nang tu vung cua tu qua so do eae tang nghTa, kieu nghTa tir vung nhu sau:
Tang nghia tri tue
Tang nghia thuc tien
Tang nghia bieu trung
NghTa bieu niem
NghTa bieu hien
Khai niem khoa hoc
Y niem quy uac
Gid tri he thon^
Nghia bieu thj
NghTa bieu ehi
NghTa bieu trung
NghTa bieu tugng
"0
3"
3
QTQ
era
i
3
NghTa bieu niem c6 noi dung tuong hgp vai khai niem khoa hoe. Day la chinh la
nhftng thuoe tinh ban chat eiia sir vat khi da duge nhan thue. Noi dung eiia khai niem
khoa hoe vua co tinh lich sir eu the, vua eo tinh tuong d6i trong lich sii* nhan thue va
phat trien khoa hoc. Bai vay, khoa hoe phat trien tat noi dung eua khai niem khoa hoe
cung se bien d6i phat trien theo chieu Huong gia tang eae ham lugng tri tue thuoe vl
ban chat ciia su vat. NghTa bieu hien la noi dung trim tugng khai quat thi hien trong tin
•7 n
Hieu ng6n ngft. NghTa bieu hien the hien tinh trim tugng khai quat tu hai pham vi: pham
vi thuc tai, lien quan den ca thuoe tinh ban chat lan kh6ng ban chat eua sir vat, mang
tinh chii quan, va dai thuang; va pham vi ng6n ngft, do la m6i quan he don vi ng6n ngft

19. 14
tren true thay thi, tire gid tri, va true kit hgp, tu*e kit tri. NghTa he th6ng nghieng ve cac
gia tri Idiu biet giua eae don vj trong he thing. Tue la nghia he th6ng e6 vai tro xae dinh
sir khu biet gifta nghia cua tir nay va nghia eua tu kia, noi dung duge nhan thirc cua sir
vat nay voi noi dung dugc nhan thue eiia sir vat kia duge the hien trong eae tin hieu tu
khac nhau. Kilu nghia nay dugc xae lap, tin tai, bien d6i th6ng qua nhan thirc tri tue eua
nguai nghien euu, eiia ehii thi nhan thuc. Bai vay, khao sat su phat trien nghia cua tu tu
cue tri tue hoa tat ylu kh6ng dugc gat bo su bien d6i phat trien cua noi dung khai niem
khoa hoc, thuat ngft khoa hoc, nghia la nghia bieu niem va nghia bieu hien, ra khoi tin
hieu ng6n ngft. NghTa bilu niem va nghia bieu hien trong tang nghTa tri tue e6 gia tri
tuang dang voi thanh phan bieu niem cua nghia tii' vung, theo each goi truyen th6ng.
NghTa biiu thi eo tinh eu thi trong lai noi, giup ta hinh dung su vat theo mot mat,
mot thuoe tinh, e6ng dung nao do. NghTa bieu thi nhan manh den eae dae tmng, thuoe tinh
dien hinh cua sir vat trong nhftng hoan canh dung ng6n cu the. NghTa bieu ehi la kieu
nghia C
O noi dung ehi ra, quy chieu den mot sir vat nao do, noi dung eua nghia bieu ehi it
phan anh. bilu thj, anh xa net gi, thuoe tinh nao eiia sir vat, ma no nhu la tu thay the, dan
nhan. NghTa bilu ehi eiia tir eo thi thay the bang mot bieu thirc quy chieu, e6 lien quan
nhilu din eae doi tugng xae dinh eua hien thue trong nhung hoan canh noi nang cu the.
NghTa bilu thi va nghia bieu ehi thuoe ve tang nghTa thue tien. Tang nghia thue tien lien
, r r f
quan den su quy chieu tai cac d6i tugng eua hien thue, tro ra lap bieu vat eiia tu.
Tang nghTa bieu trung the hien muc do ciia su hinh dung, tuang tugng ma con
nguai C
O thi nhan dugc khi Hen he nghTa vai hinh thue bieu hien hoae pham vi t6n tai
khac nhau trong euoc s6ng. Tang nghia nay the hien kha nang lien hoi eua eon nguai.
Tang nghia nay co hai kieu nghia. Thir nhat, kieu nghTa bieu trung, la nghTa thuang
danh cho nhftng tir tugng thanh, tugng hinh nhu e6 lien he den noi dung duge bieu
hien ciia tii'. NghTa bieu trung la ket qua eua qua trinh bieu trung hoa eiia tin hieu, mot
qua trinh v6n co ngu6n g6c tam ly tu trong trong doi s6ng xa hoi va duge ghi lai mot
each te nhj doe dao trong ng6n ngft. NghTa bieu titang la noi dung e6 duge do hinh
dung, tuang tugng, eo tinh chat bieu cam, lien hoi cao. NghTa bieu tugng the hien tinh
dan toe, tinh thai dai. gan vai chire nang tham my eua tu ngft.
1.3.3. Hai xu hu&ng phdt trien nghia
Nhu vay, eae tang nghia va kieu nghia chuc nang tii' vung trong moi mot pham vi phong
each chire nang, loai hinh van ban khac nhau se duge hien dien mot each khac nhau, do do,
dugc nhan dien khac nhau. Cac phong each ehiie nang khu biet la eae tm*6ng bieu hien, boe 16
eae kieu nghia khu biet da neu a tren. Vi vay, tinh hien thue bieu hien sinh dong eiia eae kieu
nghia la van canh, ngft canh sii* dung tu trong cdc pham vi chuc nang nay. Cho nen, viec xae lap
nghia. nhan dien, t6ng hgp nghTa cung phai duge bat dau lir day. Van canh, ngft canh kh6ng
•> •! t "7 > r
dimg a each hieu e6 dien ma con bao ham noi dung va each hieu ve van canh tinh hu6ng, ng6n
canh van hoa. Chuc nang cung the hien eu the a cac vai dien, dien tri eiia don vi, bieu thue ng6n
ngft ma m6i tir thuoe eae tu loai deu duge quy dinh bai net chung va netriengtrong hoat dong.

20. 15
NghTa tu* vung, theo nhu sir trinh bay a tren, kh6ng phai la ket qua eiia thao tae
luang phan trong m6 ta nghTa eua tin hieu ng6n ngu thuang duge eae nha nghien ciru
de cap den, ma la su da phan. Day la mot su doi mai, ma rong trong quan niem ve
nghia, cho phep ta gop ca hai cue (duy ly khoa hoe va bieu trung tuang tugng), hai kha
nang bieu dat (tao hinh, bieu hien, m6 ta va tri giac), hai phuong phap tu duy (16 gich
va hinh tugng) eua tin hieu lai vai nhau, de tu do tao ra mot each kien giai ngft nghia
hgp ly, bao quat duge tat ea eae hinh thue bieu hien chuc nang eua tu trong cac loai
van ban thuoe eae phong each chuc nang khac nhau. NghTa tu vung eua tu, nhu vay,
dirge xem xet ea a binh dien he th6ng va binh dien hoat dong.
Theo Huong luang phan trong phan tich ngft nghTa hoc tmyen th6ng, nghia tu vung
thuong dugc xet tir hai huang dien hinh: huong xue cam/bieu cam va Huang nhan thuc/tri
nhan/duy ly. Cac don vi tu* vung khac nhau se co ham lugng eae yeu t6 xue cam, tri nhan
khac nhau. Dieu nay cung eo nghTa la cac kieu nghia, tang nghia chuc nang tu* vung khac
nhau trong mot don vj tu vung cung se c6 ham lugng eae yeu t6 xiic cam, bieu cam va tri
tue khac nhau. Theo Huong luang phan nay, sir phat trien nghia ciia mot don vi tir vung
nao do. ve thuc chat, la sir gia tang, thay d6i ty trong, t6n ty thu bac eua eae yeu t6 xue
cam va tri tue. Phat trien nghia theo Huong gia tang cac yeu t6 tri tue, tue di theo cue duy
ly hoa. tri tue hoa, thuang se dua den nhirng khai niem khoa hoe, eae tu ngft dung trong
van phong khoa hoe, hgp voi tu duy 16 gich. Phat trien nghia theo huong gia tang ham
lugng cac yeu t6 xue cam, bieu cam, bieu trung thuong duge the hien trong eae lap tir ngft
dung trong van ban nghe thuat, hgp vai tu duy hinh tugng. Tuy nhien, "noi chung, kh6ng
the C
O mot duong ranh giai raeh roi, dirt khoat gift'a eae khia canh 16 gich va eae khia canh
xa hoi - van hoa cua nghTa" [97; 17], vi the, eon eo the e6 nhieu kha nang phat triln khac
nfta. Dau vay. nhung kha nang phat trien nay du da dang va kho quy loai din dau, suy cho
ciing, cung van nam trong hai "vanh dai bien" eiia huang phat triln nghia theo 16i tri me
h6a va bieu tru*ng hoa. Day la hai cue dien hinh eiia phat triln nghTa tu vung. Phat triln
nghia theo hai Huang nay la sir phat trien eua chinh ph6 noi dung nghTa tu vung ciia tin
hieu ng6n ngft v6n dugc trai dai tir cue duy ly khoa hoe din cue bilu cam, bilu trung.
Dieu nay cho phep con nguai su dung ng6n ngft de phan anh mot each sang tao va tich
cue su vat, ma kh6ng sao chep nguyen ban sir vat, theo chieu Huong eo Igi cho minh.
Nhu vay. ket cau nghia tir vung eiia tii*, xet a mat ding dai, se duge khu6n vao trong
3 tang nghia. vai 6 kieu nghia tren. (5 binh dien Heh dai, sir phat triln nghia, su bilu hien
eu the ciia cac tang nghia, kieu nghTa nay cung se eo su khac nhau, hoae la thien vl net
nghia bieu cam, tri tue nay, hoae la net nghTa bilu cam, tri tue kia. Su kh6ng can bang nay,
xet theo thai gian, se cho thay sir bien dich trong cau tnic nghia ciia tu. Cho nen. phan tich
su bien d6i phat trien nghia eua tir hoan toan e6 thi duge thi hien mot each thoa dang theo
ph6 nghia trai tu tang nghTa tri tue tai tang nghTa bieu trung. Dieu nay cung d6ng nghia
vai viec Hoan toan e6 the khao sat sir phat trien nghTa eua tu di theo hai Huong dien Hinh:
hitoTig tri tue hoa (intellectualization) vd huang bieu tritng hoa (symbolization). Phat triln
nghia theo Huong tri tue hoa hgp vai Huong phat triln theo eiia tu duy 16 gich trong khoa

21. 16
hoe. Phat trien nghia theo huang bieu trung hoa hgp vai Huong phat trien eua tu duy hinh
argng trong nghe thuat. Vay, mu6n phan tich mot each thoa dang sir phat trien theo hai
huong nay, duong nhien, nghTa tu phai duge t6ng hgp, khai quat h6a tu tat ea cac truang
hgp su dung thue te trong eae kieu loai van ban thuoe eae phong each chuc nang khac
nhau. vai hai cue dien hinh la eae van ban Idioa hoe va cac van ban nghe thuat. Chinh a
day. ranh giai tuyet d6i giua th6ng tin bach khoa va th6ng tin ngft nghTa kh6ng eon duge
duy tri nfl*a; m6i mot don vj nghTa chinh la sir phan b6 nhieu hay it eae yeu to nghTa trung
tam hay ngoai bien, dien hinh hay kh6ng dien hinh, tri tue hay cam xiic, bieu trung.
Truae day, trong 16 gich, su phan biet mat noi ham, eae net nghia (tap hgp cac
dae trung). va mat ngoai dien, eae bieu vat (tap hgp eae d6i tugng cung pham tru) se
dua den su phan biet giua th6ng tin bach khoa va th6ng tin ngft* nghTa. Th6ng tin ngft*
nghia la tH6ng tin nam trong dinh nghia ve tu, eo tae dung khu biet eae tu*, nghia tu* vai
nhau.Thong tin bach khoa la th6ng tin ve tap hgp cac d6i tugng (bieu vat) cung pham
tru duge tinh vao trong ngoai dien. Th6ng tin bach khoa, th6ng thuang, kh6ng thuoe
vao dinh nghia tir; no ehi duge tinh vao trong dinh nghTa tu khi va ehi khi co tae dung
khu biet nghia he th6ng nay vai nghia he th6ng kia, vi rang th6ng tin nay kh6ng phai
bao gia cung dugc ap dung mot each binh dang cho tat ea eae thanh vien cung pham
trii dugc tinh vao trong ngoai dien, do do, kh6ng phai bao gia cung co gia tri phan biet
eae tu each thanh vien pham trii. Den day, m6 ta nghTa theo quan diem eua chuc nang
va tri nhan se kh6ng eon sir duy tri mot each nghiem ngat cai the phan biet gifta thong
tin ngft nghia va th6ng tinh bach khoa. Noi nhu the kh6ng eo nghia la tuac di sir phan
biet ve vi the, ve mat cau true cua th6ng tin thuoe ve tat ea eae thanh vien eua pham tru
va vi the ciia th6ng tin ehi thuoe ve mot thanh vien don le eiia pham trii. Ma, noi nhu
the C
O nghia la se khong con the luang phan dut khoat gifta nhftng thuoe tinh, tue cac
net nghia, quan trong va nhftng thuoe tinh kh6ng quan trong d6i vai viec m6 ta dinh
nghia a mat noi ham, tire m6 ta eae nghia. Vi rang eiing la mot thuoe tinh, nhung no eo
the quan trong d6i voi viec m6 ta nghTa nay, trong pham vi thu thap xu ly nghTa nay,
ma kh6ng quan trong d6i voi viec m6 ta nghTa kia, trong pham vi thu thap va xu ly
nghia kia; va ngugc lai. Noi each khac, se co sir phan biet gifta thuoe tinh trung tam,
net nghia trung tam, dien hinh, va thuoe tinh ngoai bien, net nghTa ngoai bien, kh6ng
dien hinh khi tien hanh khao sat sir bien d6i phat triln nghTa. Sir gia tang vl mat ham
lugng cac yeu t6 nay, sir thay d6i vai tro va vi tri eiia tu*ng ylu t6 nay lien quan mot
each true tiep den sir bien d6i phat trien eua hien thue khaeh quan, eiia nhan thuc trong
eon nguai, va do do, lien quan den den sir phat triln, hoae la theo huong tri tue hoa
hoae la theo huang bieu trung hoa, ve nghTa eua tu.
1.3.4. Cach trinh bay theo haixu hudng phat trien nghia ciia luan van
Cac eon duang phat trien nghTa thuang duge de cap (an du va hoan du, xau nghTa
va t6t nghTa, khai quat hoa va chuyen biet hoa loai suy, tay nghTa, dat nghTa, ehuyin vi
ngft nghia,...) chinh la cac con duang phat trien chinh, co ban eiia nghia tir. Mot tu

22. 17
nao do e6 the ehi phat triln nghTa theo mot con duang dan xuat phai sinh nghia, nhung
cung C
O the di theo nhieu con duong ke tiep nhau. Trinh bay sir phat trien nghia theo
eae con duang phat trien nghTa nay, ky thue, vai mot eon duang, ta ehi eo the noi den
'f r 1 1
dugc mot buoe phat trien nghTa ma th6i. Ma nghTa tu* lai bien doi phat trien mot each
lien tue, n6 co the dien ra nhieu buac lien tue. Tu chdn trong tieng Viet co eae nghia
phai sinh phat trien theo nhieu buac lien tiep vua hoan hoan du vua an du, vua theo
huang tri tue hoa vua theo huang bieu trung hoa...
d tren, chiing ta thay rang thuoe tinh noi dung trai dai trong ph6 nghTa chuc nang
tu vung eiia tu eo the duge the hien trong noi dung cua tin hieu tu dien hinh, va cung c6
the duge the hien tung kieu, timg phan a tu nay hoae tu khac trong v6n tu eiia ng6n ngu.
Do do. se c6 nhftng tu ma eo huong phat trien nghia hoae la thien ve huong nay, hoae la
thien ve huong kia, cftng se eo tu phat trien liic thi huong nay, luc thi huong kia, tuy
theo tung ngft* vue (register) hoat dong eua chiing. Hien thuc khaeh quan la mot dai lien
tue, toan ven. Su chia cat no thanh nhftng yeu t6, bo phan khac nhau chang qua ehi la ket
qua eiia cac thao tae tri tue dien ra trong dau 6c nha khoa hoe ma th6i, do do, eo tinh
tuong d6i. Bai vay, trinh bay phat trien nghia eua mot tu nao do theo xu huang nay hay
xu huong kia la mu6n nham tai tinh dien hinh eua hai cue thuoe ph6 noi dung nghia
chuc nang tu vung eua tir.
Chinh vi the, trong chuong II va chuong III ciia luan van, chiing t6i tiln hanh
khao sat mot each lan lugt sir phat trien nghia tu, sir hien thuc hoa nghia tu theo hai xu
huang: phdt trien nghia theo xu hudng tri tue hoa vd phdt trien nghTa theo xu huang
bieu tritng hoa. Su trinh bay nay bao ham ea sir trinh bay ve cac eon duong phat triln
nghia thuang dugc ngft nghia hoe cau true luan de cap.
L4. Tieu ket
Nhu vay, trong chuong co so nay, luan van da trinh bay, giai thieu vl eae van dl:
nguyen nhan va dieu kien eiia sir phat trien nghTa, khai niem phat trien nghia, sir phan
biet giu'a phat trien nghTa va dao dong nghia, eae tang nghTa kilu nghTa chuc nang tu
vung. hai xu huong dien hinh ciia sir phat trien nghTa. C6ng viec se tilp tue duge lam
sang to trong eae chuang sau.
DAI HOC QUOC GIA HA NOI
TRUNG TAM THONG TIN THU VIEN
l - Ll/ I oof

23. 18
Chirang II. KHAO SAT SlT PHAT TRiEN NGHIA THEO H I T O N G
TRI TUE HOA
2.L Tiep can each hieu ve su phat trien nghTa theo huong tri tue hoa
2. /. /. Tu duy Id gich vd tang nghia tri tue
Ng6n ngft' va tu duy eo quan he th6ng nhat nhung kh6ng d6ng nhat. Don vi eiia
ng6n ngft la am vj, tu, va cau. Don vi eiia tu duy la khai niem, menh de, va phan doan.
Tu va khai niem eo nhftng m6i tuang lien nhat dinh. Tir eo the tuong duong (bieu dat
duge) khai niem, cung co the lan han hay nho han (kh6ng bieu dat duge) khai niem.
Theo tinh than cua tri nhan luan, "hire tranh ng6n ngft ve the giai" la ket qua ciia sir
y niem hoa the giai. Co hai loai buc tranh ng6n ngft ve the giai. Buc tranh khoa hoe the
hien o eae khai niem, phan doan va suy luan; buc tranh dai thuong t6n tai a nhftng tu
ngft doi thuang. Cac ket qua sir nhan thu*e the giai chung quanh se duge the hien a each
thue y niem hoa va san pham eua sir y niem hoa. Nguyen tae phan anh eua nhan thue
luan Mae xit thua nhan sir t6n tai Ivhach quan eiia the giai, va ket qua eiia sir phan anh
the giai ay trong y thue eon nguai. Theo nguyen tae nay, y nghTa tir vung chinh la noi
dung ciia tu* dugc phan anh trong y thuc. Nguyen tae phan anh de cao viec nghien euu
noi dung khai niem, y niem eua tu. Khai niem, theo truyen th6ng, duge xem nhu la mot
tu tucrng phan anh duai dang khai quat eae sir vat hien tugng eiia hien thue bang each e6
dinh hoa cac thuoe tinh, cac quan he. Nhftng thuoe tinh va quan he nay t6n tai trong khai
niem khoa hoc vai tu each la nhftng net eo ban nhat eila timg su vat, hien tugng hay
tung lap sir vat va hien tugng, t6n tai trong noi dung y niem vai tu each la t6ng hgp eiia
nhftng net can ban va kh6ng can ban ve sir vat va hien tugng.
Do ch6 cac khai niem khoa hoe va eae y niem dai thuang la nhftng yeu t6 the
hien kha nang tu duy ciia eon nguai eo lien quan den viec xu ly th6ng tin, thue hien
nhftng thao tae tu duy nhu so sanh, phan tich va t6ng hgp, h6i uc va tuang tugng, lien
tuong va phan doan,... nen viec nghien euu y nghTa tir vung cua tir tat phai mang tinh
djnh huang 16 gich, neu xet tu mat khoa hoe, mang tinh dinh huang bieu trung, neu xet
tu' mat nghe thuat, tham my.
Chuang nay khao sat sir phat trien eua nghTa tir theo dinh huong eua tu duy 16 gich.
2,1.2, Tir tang nghia thuc tien den tang nghia tri tue
Nghia thuc tien dugc bieu hien ngay trong timg cau noi, gan voi nhung ngu' canh noi
nang va sir quy chieu mot each eu the den nhiing dieu can noi eu the. NghTa thue tiln bilu
hien ngay trong su ket hgp voi nhftng yeu t6 di tmoe di sau, chiu sir quy dinh eua chinh
nhftng yeu t6 di truae di sau do. Qua each dung cu the ma nghTa bieu niem duge boe 16.
Qua ket hgp eu the ma nghia bieu hien duge hien thue hoa. Qua each diing eu the ma
nguai ta co the dieu chinh noi ham eua khai niem khoa hoe, dieu chinh sir khai quat vl
nghTa, de eo the hieu va giai thieh diing, hgp vai ngu canh. Lai noi lu6n t6n tai duai
nhftng bieu hien eu the, mang tinh ca nhan, va kha bien. Chi e6 qua nhung lai noi eu thi
ma nghia bieu niem, nghTa bieu hien mai thue sir hanh chuc. Nhu vay, giu'a tang nghTa

24. 19
thue tiln va tang nghTa tri tue c6 sir ehi phoi lan nhau. Qua each dung thue tien ma nghia
tri tue duge hien thue hoa. Qua sir bieu hien eu the eiia nghTa ma khai quat nen nghia tri
tue. Nghia thue tien huong den nghia tri tue vai tu each la mot nguong phat trien theo
chieu huang gia tang ham lugng cac yeu t6 tri nhan, nhan thirc.
2.1,3, Thong tin bach khoa vd thong tin ngir nghia trong chieu hu&ng tri tue hod
ciia nghia tir
Su phat trien eua nhan thue va eiia thue tien xa hoi kh6ng ehi giup con nguai c6
them nhu*ng sir phan lap ro rang gifta cai nay voi cai kia, ma eon dua eon nguai den
nhung rac r6i kh6ng mong mu6n trong su phan lap ay. Nhftng tieu ehi chuc nang giiip
cho su phan biet cai nay voi cai kia kh6ng phai luc nao va a dau cftng co hieu lire va
C
O vai tro nhu nhau. chung se tuy thuoe vaO dieu kien xem xet.
Nhu da noi, diem uu tien trong xae dinh nghia la su tri nhan. Ngft nghia hoc tri
nhan kh6ng chap nhan nhft'ng duang phan giai raeh roi gifl*a eae pham trii, kh6ng coi
m6i mot dan vi pham tru deu duge nhan dien nha tap hgp mot bo tieu ehi khu biet can
va du nhat dinh lap di lap lai duai dang kh6ng d6i. Co so de hgp nhat eae don vi rieng
le vao trong pham tru la phep loai suy va djnh huong dien mau .
Nhu vay, quan diem tri nhan ve dien mau gop vao ngft nghTa hoe tu vung tu tuong: (1)
pham trii co cau tnic noi tai, quan he gift*a eae yeu t6 trong cau tnic noi tai duge the hien mot
each Idiae nhau trong cac lai noi khac nhau (vi du; net nghTa eua chim trong ket hgp con chim
se va con chim dd dieu se khac nhau a nhung net nghTa phu eo tae dung khu biet ciia se va dd
dieu): (2) t6n ty pham tru phan anh t6n ty tu vung - ngu nghTa, do do ma, cau tnic cac net noi
ham eiia khai niem phan anh mot each tuong d6i cau tnic eae net nghTa eiia tu (so sanh t6n ty
pham tru thuc the > sinh vat > dong vat > ngitdi > nam > hoc sinh nam,... ciia khoa hoc va
ton t>^ ngu* nghia chinh cac tii' do); (3) trong ngft nghTa eiia mot tu" e6 sir hgp nhat nhung net
loai tru lan nhau trong m6 hinh nhan thue dien mau e6 dien, nghTa la ldi6ng eo sir phan biet
gifta th6ng tin bach khoa (ehi g6m nhung cai dien hinh eo tae dung khu biet) va th6ng tin
ng6n ngft (co ea cai kh6ng dien hinh). Nhu vay, mu6n mieu ta mot nghia nao do eua tu ta
phai xae dinh duge nhung he th6ng y niem ma nguai ban ngft ITnh hoi, cau tnic hoa, phan loai
va xu ly dong thong tin tii' the giai ben ngoai nhap vao Idii tien hanh hoat dong tri nhan mot
d6i tu'gng eu the nao do, ehu kh6ng phai ehi di m6 ta ban than dien mau eua doi tugng ay;
nghia la m6 ta d6i tugng hien thue dua tren mot cau true ngu* nghia hat nhan, dien hinh (eiia
dien mau), eong vai nhung (net) nghia ldi6ng dien hinh (so voi dien mau) eo tae dung khu
Xet ve mat can true, tri thirc ciia con nguai duoc phan anh vao trong cau true ciia ngon ngu ton tai duai hai hinh thuc: cac pham trii djnh
hirang - phan anh (su the hien ve giong. so. each, tir loai,...), va cac pham trii djnh - huang he thong (hinh vj, tir. ngiJ,...). Cac pham trii ngon
ngu duac coi nhu la nhirng hinh thai bieu hien cua nhtmg cau true khai niem khoa hpc, y nipm nhat dinh (ty du. tat ea nhirng tir nao co k6t
hgp vai tir cay (cay lua, cay co, cay beo (cay than co - cay co), cay Urn, cay tdu (cay than go - cay coi),...) thi deu co the quy loai duai piiam
trii cay (ho^c la cay than go, hoSc la cay than co) trong khoa hQC, mpt each tuang doi). Nhu vay, giua cac net noi ham eiia khai niem khoa
hoc de bieu hien cac ngoai dien ciia pham trii khoa hpc. va cac net nghTa de bieu hi?n cac nghTa ngon ngir ciia tir ngCr co mot su tuang img
nhat dinh. M6i mpt pham trii nay deu co nhung cai th^rc lai (so it) dien hinh, noi trpi, so vai nhuiig cai thue tai (so dong) kcm didn hinh. it
noi trpi. Nhung cai dien hinh nay se co tu each la cai dai dien pham tru, va duge goi la nhiing cai dien mlu /dien mau /nguyen hinh/mau g6c.
"Cai the giai dien mau" ciia ca nhimg khai niem khoa hoc va nhirng bieu hien ngu nghTa dai thuang ciia tir ngir nay dan gian han xk nhit^u
lan so vai cai the giai thuc tai ma chiing ta dang song, nhimg no lai co tac dung giiip la xae dinh va quy loai tat ca sir phirc tap ^y mpt each tir
tir va dan gian. giiip ta lam ehu so lugng v6 han nhung kich thieh do hi?n thuc dem lai. Vay la lat ea nhinig cau true khai niem, y niem ky
deu bat nguon tir chinh kinh nghiem tiep xue thuc le, va cung ehi qua thir kinh nghiem ay thi tir ngir mai co nghTa.

25. 20
biet d6i tugng voi nhirng d6i tugng eu the gan gui va voi d6i tugng dien mau. Vay, vai cac
d6i tugng can m6 ta khac nhau, se eo nhftng bo tieu ehi khu biet Idiae nhau.
Dien mau tu vung - ngft nghia chinh la hat nhan noi dung eua tir da nghia, eo tac dung
ket dinh tat ca cac nghia eua tu thanh mot cau tnic ngft nghia thong nhat va eo tinh huang
noi. Nhu* the, trong ban than cau tnic ngu nghTa eua tu da nghTa da eo tinh bien djeh, dao
dong. Cac tu* ngu* kh6ng dimg im trong he th6ng ng6n ngft, ma hanh chuc lien tue trong he
thong lai noi, do do ma tu' lu6n co cac nghia thuc tien khac nhau. Net noi ham hat nhan
trung tam ciia khai niem, va tuong ung vai no (noi mot each tu*ong d6i) la net nghia hat
nhan trung tam cua nghia tii', nghia hat nhan trung tam cua tu (tuong duong khai niem),
mang tinh ph6 quat, toan nhan loai. Do vay ma sir tien bo trong nhan thue khoa hoe cung
dong nghia voi sir tang len ve ham lugng cac yeu t6 nhan thirc khoa hoc trong nghTa tu.
I rong nhan thirc va trong lai noi, chuyen vi net nghia trung tam eua tu cftng tire la chuyen
vi cau tnic ngu nghia (change of default meaning) eiia tir. Day chinh la each thue cua sir
chuyen nghia, phat trien nghia theo djnh huong tri tue eiia nghia tu. Nhftng tii' ngft duge dua
vao trinh bay a day eo each thuc phat trien nghia dien hinh theo huang phat trien nay.
2.1.4. Cach hieu ve suphdt trien nghia theo hu&ng tri tue hoa
Huong m6 ta luong phan cau tnic nghTa ciia tir bao g6m tap hgp eae th6ng tin ngft
nghia tri nhan (16 gich, tri tue, nhan thue, m6 ta, sir kien) va tap hgp cac th6ng tin ngft nghTa
xue cam (hinh tugng, bieu trung, tham my, binh luan) cho rang nghia eua eae don vi tir
vung khac nhau chinh la su dap d6i gifta ham lugng eua nhirng th6ng tin ngft' nghia tri nhan
voi th6ng tin xue cam. Di theo huang m6 ta luong phan nay, eo the quan niem rang sir phat
trien nghia theo huong tri tue hoa ciia tu chinh la su gia tang s6 lugng eae net nghia tri tue
trong cau tnic cua nghia tu, eae nghia tri tue eiia tu', giup cho viec bieu dat cac khai niem
khoa hoc dugc minh xae han. Ket qua cua su phat trien nghia theo huong tri tue la sir tang
len ve dung lugng cac nghia trong tir, tang len ve dung lugng net nghia trong nghia tir,
nhung do la sir gia tang cac th6ng tin nhan thuc, th6ng tin mo ta ve sir vat, hien tugng, qua
trinh, tinh chat, do la ket qua eiia nhiing buoe tien khoa hoe trong xae lap, kien giai khai
niem. nghia tir. Sir gia tang ham lugng cac yeu t6 tri tue cung eo nghia la su gia tang ham
lugng nhan thiic Ichoa hoe trong nghia tu.
2.1.5. Hien thuc ngu lieu vd each xdc lap nghia chuc nang tir vung ciia su phdt
trien nghia theo hu&ng tri tue hoa
Nhu da noi, ba tang nghia va sau kieu nghia chuc nang tu* vung eua tu eo the duge
hien thue hoa mot each d6ng thai a nhung tin hieu tir dien hinh, cung co the ehi e6 mot bo
phan nghia nao do eiia tir duge hien thuc hoa ma th6i. Nhin chung, eae kieu nghia chuc
nang tu vung khac nhau duge phan b6 kh6ng gi6ng nhau a eae don vi tu vung khac nhau.
Tuy nhien, d6i voi timg ngft vue, timg kieu loai phong each chuc nang, se eo nhftng lop tii"
vu*ng chire nang nhat dinh dong vai tro la nhftng tu ngft tich cue, keo theo do, se eo nhung
tang nghia chuc nang tu vung nhat dinh duge bieu hien mot each tich cue.
Tang nghTa tri tue se eo tmong bieu hien dien hinh la nhftng van ban khoa hoe duy ly,
•7
do vay, e6ng viec khao sat se huong toi cac van ban thuoe kieu loai phong each chuc nang
nay vai tu each la nhftng ngft lieu dien hinh nhat. Van ban a day duge hieu la nhftng van

26. 21
ban tu diln (ea chuyen biet lln ngft van), nhiing van ban ph6ng phai tu dien. NghTa eiia tu
se duge nit ra tu chinh nhftng bieu hien cua tu dien, duge truu xuat tii* chinh nhung bieu
hien van canh cu the. Tuy vay, noi nhu* the kh6ng co nghTa la bo qua, mot mat, la nhftng van
ban dai thuong, va mat Idiac, la nhftng van ban a cue d6i lap, nhftng van ban nghe thuat.
Nhung van ban kieu nay truae het se hien ra voi tu each la nhiing ngft lieu trong do eo tang
nghia thue tien duo'c hien thi, va eo the sau do la nhiing bieu hien eua tang nghTa tri tue.
Cu6i eiing, trong phan tich nghia (meaning analysis) eiia tu can thiet phai eo sir
phan biet gift'a each phan xuat nghia (each chia nghTa) voi each dinh nghia (definite),
T ' t
va vai each mieu ta nghTa (giai nghia) (elaborate) trong tir dien.
Phan xuat nghTa la su chia tach, phan eat cau triic nghTa tu thanh cac nghia khac
nhau. ket qua eua su phan xuat nghia tu trong tu dien thanh cac nghia se dugc trinh
bay theo thii' tu 1, 2, 3,...n.
Djnh nghia nghia tu tue la ehi ra tap hgp eae net nghTa can yeu va thu yeu de co the
phan biet gift*a nghia nay vai nghia kia trong cung mot cau tnic nghTa tu, neu la tu da nghia,
de C
O the phan biet gifta nghia nay vai nghia kia a hai tu khac nhau, neu la tu don nghia.
Dinh nghia nghia kh6ng cho phep dinh nghia sai. Trong ngft* nghia hoe cau tnic, dinh nghia
nghia thuong duge the hien qua thao tac phan tich thanh t6. Phan tich thanh t6, neu xet no
voi tu each mot thao tae phan tich nghia thi, thay rang no eo the duge ap dung cho ea nghia
mieu ta lan nghia phi mieu ta, chir kh6ng con dugc hieu bo hep nhu sir ap dung no ehi cho
cac nghia mieu ta, nhirng d6i tugng e6 quy chieu eu the. Viec dinh nghTa nghia tuy thuoe
vao trinh do phat trien eua ng6n ngft hoc,- cu the la ngft nghTa hoc va tu dien hoe.
Mieu ta nghia la sir trinh bay, each dien giai nghTa bang ng6n tu mot each cu the.
Mot dinh nghia nghia eo the eo hon mot each mieu ta nghia. Co I6i mieu ta nghia de hieu.
C6 loi mieu ta nghia kho hieu. Co 16i mieu ta nghTa ehi tiet, day dii. Co 16i mieu ta nghia
so sai, kh6ng day dii. Va tat nhien eo the e6 ea 16i mieu ta nghia dung, mieu ta nghTa sai.
Nhung da dinh nghTa nghTa thi kh6ng the sai; day la mot yeu cau tuyet d6i, ly tuong. Chon
each mieu ta nghia nao mot mat la tuy thuoe vao d6i tugng tiep nhan nghTa, va mat khac
la tiiy thuoe vao quan diem, lap tmong, thoi quen eiia nguai dinh nghia. Vi du: Tu luat e6
mot nghia cau true g6m cac net nghia: [t6ng the, cac quy tac xu su, co tinh bat buoe cho
vagx c6ng dan. do nha nuoe ban hanh, dugc dam bao bang sue manh cuong che]. NghTa
1 ^ -7
nay eua tu luat eo the duge mieu ta, giai nghia bang Mxphdp luat (nhu tu dien HPl va 2,
LVD), hoae giai ngft: "phap-luat, phep nuoe dat ra bat moi nguai phai theo, ai pham se bi
toi", nhu tu dien TN, hoae giai ngft: "phep nha-nuoe dat ra, dua theo le e6ng-bang xa-hoi
va phong-tuc tap-quan eiia dan, bat-biioc moi nguai tuan theo de gift trat-tu an-ninh
chung'", v.v. Tu hanh lang co mot nghia vai cau tnic g6m eae net nghia [16i di, eo mai
che, de n6i hai ng6i nha voi nhau] dugc tu dien HPl mieu ta bang hai each: mot la bang
r t r > >
giai ngft "16i di e6 mai che de n6i hai ng6i nha Ion", hai la bang cum tu "nha cau".
* Truyen thong tir dien hpc thyc hanh ciia ta c6 nhieu each chia nghta khac nhau; hai thuat ngir mieu ta nghTa va dinh nghTa nghTa
(giai nghTa) thuang khong co su phan biet .Cung la mot tu, nhung co the nghTa nay thi duac phan tich bang each mieu ta nghTa.
C
O the nghTa kia dugc phan lich bang each djnh nghTa nghTa. Tinh hinh nay la pho bien trong cau true vi mo ciia tir di6n.

27. 22
Y thirc duge sir phan biet nay thi viec theo doi sir van dong, bien d6i, phat trien
nghia tu se thoat khoi duge sir anh huang eua nhung bieu hien ngu nghia qua each
mieu ta nghia tu khac nhau eua eae tir dien duge khao sat a nhftng m6e thai gian khac
nhau. de tu do co the thay duge dau la nhftng bien d6i phat trien nghia thue sir. Vi rang
m6i tu dien se eo nhft'ng each mieu ta nghia tu' khac nhau.
Viec phan xuat eae nghia tu, djnh nghTa nghTa tir se duge chung t6i tien hanh
(trong muc 2.3) sau khi trinh bay ve eae bieu hien ngft nghia eua nhung tu duge khao
sat qua cac loai tu* dien a nhftng m6e thai gian khac nhau.
2.2. Bieu hien ngu nghia cua cac tu khao sat qua cac tii' dien
Bieu hien ngft nghia a day duge hieu la tat ea nhftng sir ghi nhan ve nghTa trong
tu' dien. Su ghi nhan ve nghia eua tu se duge chung t6i trinh bay mot each trung thanh
theo tuan tu xuat hien truae sau eua tu'ng tu dien. Viec phan tich nhftng nghia ma mot
tu* dien nao do, trong thai diem tu dien d6 xuat hien, ehua ghi nhan se duge chiing t6i
trinh bay a muc 2.3.
2,2. L Bieu hien ngu nghia ciia cdc tir khao sat qua cdc tir dien ngir van
Theo C. C. Berg "mot eii6n tir dien la mot danh muc dugc sap xep eo he th6ng eiia cac
hinh thue ng6n ngft da dugc xa hoi hoa^ (socialized) thu nhan tu nhirng thoi quen noi nang
ciia mot eong d6ng ng6n ngft nhat dinh va duge nguai bien soan ehu giai sao cho nguai doc
voi mot trinh do nhat dinh hieu duge y nghia eua timg hinh thue ng6n ngft rieng re va biet
duge nhung dieu can yeu ve chuc nang cua no trong eong d6ng ng6n ngft ay" [65; 245]. Vi
the, cac tu dien khac nhau se eo cac mieu ta khac nhau ve cung mot nghTa la mot dieu de hieu.
Tuy nhien, de thay duge sir phat trien eua nghia tu, nha nghien cim kh6ng the thuan tiiy dua
vao nhung hinh thue mieu ta nghTa nay, ma phai lam toat nen duge cac net noi ham eua nghia
tir. tire la phai nit ra duge cai dinh nghTa cua nghTa tu can dinh nghia, qua chinh nhung hinh
thue mieu ta nghia tu do. Cho nen, duai day chung t6i se lan lugt trinh bay nhiing bieu hien
ngu nghia qua eae each mieu ta nghia tu trong timg eu6n tu dien dugc khao sat.
Trong m6i mot muc tir dugc khao sat cua tu dien, neu thay rang nhftng vi du
minh hoa cho cac nghia dugc mieu ta eon eo the cho phep chung ta phan xuat them
nghia khac voi nhftng nghia da eo, thi viec phan xuat them eae nghTa se duge chiing t6i
tiep tue tien hanh. Viec phan xuat nay cung se duge thue hien trong truang hgp eae tu
dau muc C
O lien quan den tu dang khao sat con co the cho ta them nhftng nghia khac
ngoai nhftng nghTa da dugc tu dien ghi nhan.
2.2.1.1. Ve nhom danh tir thuang duge su dung trong phap ly
a. Bieu Men ngu nghTa cua tit luat
Sir hien dien eua tir lugt dugc tim thay trong ea tu dien eiia A. de Rhodes (1651),
tir dien eiia A. L. Taberd (1837), va tir dien eiia Hoi Khai tri Tien due (KTTD) (1931).
• Thuat ngir A-J/7p//70£7 dugc hieu theo nghTa: cac hinh thirc ngon ngu-la cac sir kien xShgi da dat tai mire ma chiing c6 dugc la do eae loi noi ea
nhan da dugc xa hoi hoa, tire la dugc cac thanh vien cua mgt cgng dong, noi ma chiing dugc tao thanh lap di lap lai het lan nay qua l^n khac trong
cac truang hap giong nhau. Cai vugl ra ngoai each hieu ve xa hoi hoa ehi la nhung hinh thirc dgt xuat khac dugc dua ra trong cac tir dien c& lan.
Nhimg hinh thirc dot xuat khac, co the la nhung don vj tir vimg ehi xuat hien mot doi lan va chiing ciing dugc hieu dua tren co sa cua nhthig hinh
thuc "xS hoi hoa" da on djnh, chung co the phat trien tiem tang thanh "hinh thirc xS hoi hoa".

28. 23
Chiing ta bat dau xem xet sir bieu hien ve mat ngft nghia eiia no tu tu dien eua Dao
van Tap (DVT) (1951) va tir diln eua Thanh Nghi (TN) (1952).
Trong tu dien DVT, tu lugt dugc ghi nhan co hai nghTa:
1. Phep tac dat ra de nguai ta theo: Dinh-lugt. Ky-lugt. Niem lugt. 2. Phap-luat: Chieu
lugl xit toi.
Con trong TN, lugt duge ghi nhan eo eae nghia sau:
1. Dieu kien can thiet do hoan-eanh sir vat chung quanh gay nen anh-hirang tir cai nay
den cai kia khong tranh khoi: Lug! lien-hoa cua nhdn-logi. Lugt cung-cdu. Lugt hdp-
ddn vgn-vgt. 2. Phap-luat, phep nuoe dat ra bat moi nguai phai theo, ai pham se bi toi:
Lugl ihu-tuc. Lugt qudn-su: Lugt thue-vu. Lugt tdi-chinh. Lugt hd-khdc. Lugt cdm-che.
Lugt la-md. 3. Dieu-le: Lugt di duang. Lugt hdng-hdi.
Den 1967 tu* dien ciia Van Tan (VT) ghi nhan lugt eo eae nghia sau:
1. Dieu neu len cho moi nguai theo de lam diing nhung quy uac da dugc eong nhan:
Xe phdi chgy dimg lugt giao thong. Lugt bong ban.Lugt tha. 2. Phap luat. 3. Dung cu
xua de can nhae am thanh.
Trong VT, thay rang nghTa thu ba khong phai la nghia eua tu lugt. NghTa nay phai
la nghia ciia mot tu dau muc rieng trong he thong cau true vT m6 ciia tu dien. Vay
trong VT ky thue ehi co hai nghia.
Tiep den nam 1970, tu dien Le Van Due (LVD) ghi nhan lugt c6 cac nghia:
1. Anh-huong tir-nhien ciia sir-vat nay doi vai sir-vat khac do dieu-kien vat-ly hoae do
nhu-cau tir-nhien ciia moi sir-vat: Lugt cung-cdu. Lugt hdp-ddn. Lugt tien-hod. Lugt
lit. 2. Phep nha-nuac dat ra, dua theo le cong-bang xa-hoi va phong-tuc tap-quan ciia
dan. bat-buoc moi nguai tuan theo de gift trat-tir an-ninh chung: Lugt canh-hi. Lugt
Hinh. Lugt lao-dong. Lugt thirang-mdi. Dinh-lugt. Ky-lugt. Niem-lugt. Phdp-lugt.
Den nam 1988, tu dien HP ghi nhan lugt eo cac nghTa:
1. Quy luat (n6i tat): Lugt tien hod. Lugt cung cau. 2. Nhftng dieu quy dinh rieng buoe
moi nguoi phai tuan theo trong mot loat hoat dong nao d6 (noi tong quat): Lugt bong
dd. Lugt tha Duang. 3. Phap luat (noi tat). 4. Van ban do eo quan quyen lire nha nuoe
toi cao ban hanh, quy dinh nhftng phep tac trong quan he xa hoi, buoe moi ngiroi phai
tuan theo: Lugt hon nhan vd gia dinh.
Lay tu dien HPl lam m6e de nhin lai sir hien dien ngft nghia eua tu lugt qua eae
tu dien a cac m6c thai gian khac nhau. Chung ta thu tra lai tu dien KTTD (1931) xem
sao. Trong KTTD, tu lugt duge ghi nhan la co hai nghia:
1. Khuon phep da dinh de nguoi ta theo: Lugt sita minh. 2. Phep eua nha nuoe dat ra
bat nguai ta phai theo, ai pham thi co toi: Quan tod chieu lugt md xir toi.
Nhu vay, KTTD da ghi nhan tu' lugt c6 hai nghTa. Co the phan tich cau true nghia
eiia hai nghia nay thanh eae net nghTa: 1. [quy tae chung, do tap the xa hoi quy dinh.
dugc moi nguoi thua nhan va tuan theo]; 2. [quy tae chung, do nha nuoe dat ra, duge
•
* Trong thang 4 nam 2007 xuat hien Tu dien tieng Viet ciia Trung tam Tir dien hoc (cung van do I loang Phe ehu bien). Khao
sal tir dien nay. chiing toi thay rang, ve can ban. thong tin ngu' nghTa, cu the la each chia nghTa. dinh nghTa nghTa, va mieu ta
nghTa, trong cau triic vi mo khong thay doi nhieu. Su thay doi chii yeu dien ra a cau true vT mo, va mot phan a cau tnic vi mo.
nhu thong tin ve vi du chang han (nhung khong phai la,thong tin ngir nghTa). Neu nhCfng tu nam trong doi tug^ng khao sat cua
luan van dugc Tic dien tieng Viet (2007) do Hoang Phe chii bien mai nay co nhung bieu hien ngCr nghTa mai, se dugc chung
loi cung cap a day; con neu khong, chiing toi se khong noi den, de tranh viec keo dai dung lugng luan van mot each khong
can thiet. Tu day tra di. Tic dien tieng Viet (1988) va Tii- dien tieng Viet (2007) do Hoang Phe ehu bien se dugc chung toi goi
la HPl, va HP2, mot each tuong ung.

29. 24
moi nguai thu*a nhan va tuan theo, kh6ng duge vi pham, neu kh6ng tuan theo la pham
luat]. Hai nghia nay deu dugc eae tu dien DVT, TN, VT, LVD, va HPl ghi nhan, tuy
each cat nghia eo khac nhau ve loi le.
^ t -7 r
O quang nhft*ng nam 1950, trong tu dien DVT va tu dien TN ngoai each cat nghia
khac nhau, eo co sir ghi nhan cac nghia khac nhau. Trong tu dien TN, ngoai su hien
dien eua hai nghia duge ghi nhan trong KTTD, con co them mot nghia mai (nghTa thu
nhat). voi cau triic g6m cac net nghia: [anh huong, mot each tu nhien, eua sir vat nay
len su vat khac].
6 TN da xuat hien them mot nghia moi (nghTa 1) so voi KTTD. Tuy nhien, nghia
nay lai kh6ng duge DVT ghi nhan, mac dau hai tu dien nay xuat hien gan nhu* la cung
thai diem. NghTa nay tiep tue dugc LVD va HPl ghi nhan, tuy viec mieu ta nghia co
khac nhau. Tiep den nam 1970, trong tu dien LVD, nghia thu nhat [quy tae chung, do
tap the xa hoi quy dinh, duge moi nguoi thfta nhan va tuan theo] eua KTTD kh6ng
duge mieu ta vai tu each mot nghia rieng;,tuy nhien, nghTa nay van eo the duge riit ra
neu can eu vao cac vi du eiia no.
6 tu diln HPl, ea ba nghTa dugc trinh bay trong KTTD, DVT, TN, VT, va LVD
deu duge ghi nhan.
Nhu vay. xet thuan tiiy ve mat dinh lugng, tu lugt trong tu dien HPl eo s6 lugng
nghia nhieu hon trong eae tu* dien xuat hien truae do, nhieu hon hai nghia. NghTa thu 4
cua tu dien HP 1 la mot nghTa chua duge ghi nhan trong cac tu dien xuat hien truae no.
Co the hinh dung sir bieu hien ngft nghia eua tu lugt qua eae tu dien nhu sau:
^^<rD
NghTa 1
NghTa 2
NghTa 3
NghTa 4
HPl
(1988)
1
2
3
4
KTTD
(1931)
1
2
DVT
(1951)
1
2
TN(1952)
1
3
2
-^ J
VT
(1967)
1
2
LVD
(1970)
1
2
Bang nay eo the duge hieu nhu sau; Lay diem quy chieu la tu dien HPl, nghia
thu nhat (chinh xae hon la each mieu ta nghia thii* nhat) eua tu dien HPl se tuong irng
vai nghia thir nhat eua tir dien TN, nghia thir nhat eiia tir dien LVD. NghTa thu hai eiia
tu dien HPl se tuong ung vai nghia thu nhat eua tu dien KTTD, nghia thii* nhat eua tu
dien DVT. nghia thir ba eua tu dien TN, nghia thu nhat eua tu dien VT. V.v.
b. Bieu hien ngii' nghTa cua tit che do
Chung ta bat dau xem xet sir hien dien ve mat ngft nghTa eiia tir che do tir tu dien
KTTD. Tu che do duge KTTD ghi nhan la e6 mot nghia: [he th6ng t6 chuc chinh tri,
xa hoi. kinh te,...., eua mot xa hoi, xet tren toan the]. Va tu dien nay giai nghia la:
Phep-tac: Che-do mot trieu-dinh.
NghTa nay a KTTD tiep tue dugc ghi nhan a cac tir dien sau do. Duong nhien la 16i
mieu ta nghia kh6ng d6ng nhat voi nhau. Tu dien DVT da xuat hien them mot nghTa
mai (nghia thu nhat) [t6ng the, n6i chung, nhung quy tac, can phai tuan theo, trong toan
bo qua trinh thue hien mot viec gi do]. Cach giai nghTa eiia tir dien nay nhu sau: "1. He-

30. 25
th6ng can-ban da dugc qui-dlnh va buoe phai theo diing. 2. Chinh-the: Che do phong-
kien; Che-do cdng-sdn^ Ca hai nghia nay deu duge ghi nhan trong cac tu* dien xuat
hien sau no. Va trong tir dien TN, che do dugc ghi nhan e6 nghia:
1. Phep-tac dinh-lap ro-rang ve mot phuong-dien gi: Che-do nha tii, Che-do kinh-te. Che-
do dgc-hiet. 2. Hinh-thue, chinh-the ciia mot nuac, mot chinh-phii: Che-do dgi-nghi, che-
do ddn ehu. Che-do ddn chii. Che-do doc-tdi. Che-do tong-thong.
Den 1967, tu' dien VT ghi nhan che do co cac nghTa:
1. Cach cai tri mot eong dong xa hoi, mot nuac: Che do vua quan. 2. Cach to chire
chinh tri, kinh te, xa hoi ciia mot nude: Che do xd hoi ehu nghTa. Che do dgi nghich 3.
Tong the nhirng qui tac de ra cho mot doi tugng nhat dinh (to chire, the che, ve sinh... )
neu len thanh ki luat: Che do an, ngu, hoc tap, gidi tri trong ki tue xd. Che do an uong
vd bo ditang ciia cau thii. Che do kiem duyet bao ehi tgi cdc thuoe dia. Che do ha khac
lai cdc nfid lao cua nguy quyi^n.
6 tu dien VT, nghia [he th6ng t6 chuc chinh tri, xa hoi, kinh te,...., eua mot xa
hoi, xet tren toan the] da dugc tach ra thanh nghia thu* nhat va nghia thu hai nhu tren.
Trong tft dien LVD nam 1970, nghia [t6ng the, noi chung, nhftng quy tac, can
phai tuan theo, trong toan bo qua trinh thuc hien mot viec gi d6] da dugc tach nho ra
lam hai nga. Che do dugc tu dien LVD ghi nhan eo cac nghia;
1. Chinh-the, phep-tac can-ban ciia mot chanh-phii dat ra de noi theo d6 ma tri nuac:
Che-do Cong-hod. Che-do Dgi-nghi. 2. Cach-thirc dinh san cho mot tap-the: Che-do
llntdng-phgm. 3. Tuc-le thong-thuong dugc da-s6 noi theo: Che-do cap-rang. Che-do
mgi-bdn. Che-do cai-thdu.
r t r
Den nam 1988. tft dien HPl ghi nhan eae nghTa eua che do nhu sau:
1. He thong to chire chinh tn, kinh te, v.v. eiia xa hoi: Che do phong kien"^. Che do nguai
hoc lot nguai. 2. Toan bo noi chung nhung dieu quy dinh can tuan theo trong mot viec
nao do: Che do an uong cua nguai benh Che do khen thuang. Che do quan lixi nghiep.
Nhu vay, dung lugng nghia eua tu che do trong tu dien HPl nhieu hon mot
nghia so vai tu' dien TN.
Co the hinh dung su bieu hien ngft nghia eua tu che do qua eae tu dien nhu sau,
neu lay each phan xuat ngft nghia cua tu dien HPl lam chuan:
NghTa^^^
NghTa 1
NghTa 2
HPl
(1988)
1
2
KTTD
(1931)
1
DVT
(1951)
2
1
TN(1952)
2
1
VT
(1967)
1
2
3
LVD
(1970)
1
2
3
2.2.1.2. Ve nhom danh tu* thuang duge su* dung trong quan sir
a. Bieu hien ngu nghTa cua tit chien luac
Kh6ng thay sir hien dien eiia tu chien luac trong eae tu dien xuat hien truae tu
dien KTTD. KTTD ghi nhan nghTa eiia chien luac la: ''Muu danh nhau". NghTa nay
tiep tue duge tu DVT va TN ghi nhan. DVT nam 1951 ghi nhan chien luac voi hai
nghia, eu the va ro rang hon KTTD;

31. 26
1. Mot khoa trong binh-phap chuyen ve each sir-dung nhung phuong-tien dieu-dong
quan-doi. 2. Phuang-thuat, muu mo.
Tft dien TN nam 1952 ghi nhan chien luac eo eae nghTa:
1. Miru-luge danh giac: Quan he chien-luac. 2. Muu-lugc de thang mot euoc tranh-
dua gi: Doi banh do vdng, trong trdn sau dd thay doi chien-litgc.
Trong tu' dien VT, chien luac duge ghi nhan la eo nghTa:
1. Ke hoach dat ra nham thang quan dich tren mot hay nhieu mat tran: Chien htac danh
Ictu dai 2. Phuong phap tien eong ciia mot giai cap trong mot thai ki, chii trong xep dat
lire lugng ciia minh va ban dong minh ciia minh nham chien thang giai cap thii dich.
Nhu vay, trong VT, nghTa "Muu-lugc de thang mot euoc tranh-dua gi" dugc ghi
nhan trong tft' dien DVT va VT hoan toan vang bong; nhung a tu dien nay lai ghi nhan
chien luac eo them mot nghia mai, nghia thu hai. NghTa thu hai nay eua VT ehi tim
thay bong dang cua minh trong each djnh nghia cua tft dien HPl, 1988. 0 tu dien
LVD, chien luac duge ghi nhan eae nghia;
1. Phuong-lugc tong-quat de dieu-dong mot tran danh, nham vao mot muc-tieu nhirt-
dinh 2. Cach to-ehirc eo muu-lugc de doat ket qua tot trong mot euoc thi tai
6 LVD, ea hai nghTa eua DVT va VT deu dugc ghi nhan, nhung nghTa thu hai
C
O trong VT lai kh6ng dugc ghi nhan. Den nam 1988, trong tft dien HPl, tu chien luac
C
O cac nghia:
1. dt. 1. en. chien luge quan sir. Phuong cham va bien phap quan sir eo tinh chat toan cue,
dugc van dung trong suot euoc chien tranh nham thue hien muc dich quan sir, chinh tri.
kinh te nhat dinh: Chien luge cua chien tranh nhan ddn. Chien luge danh lau dai. 2. en.
chien luge quan sir Bg phan chii dao ciia nghe thuat quan sir, nghien cim quy luat, phuong
phap chuan bi va tien hanh cac hoat dong quan sir co tinh chat toan cue trong chien tranh
va trong khai nghia Mot thien tai ve chien luge qudn su 3. Phuong cham va ke hoach c6
tinh chat toan cue, xae dinh muc tieu ehu yeu va sir sap xep lire lugng trong suot ea mot
thai ki cua euoc dau tranh xa hoi - chinh tri Chien luge cdch mgng. 11. tt. Thugc ve chien
luge, phuc vu cho chien luge hoae diing rieng cho chien tranl:t: Cuoc phdn ccmg chien
litgc. Vi tri chien luge. Hdng chien luge. Mot vdn de co tdm quan trong chien luge.
Ca b6n nghia eiia tir chien luac trong tft' dien HP deu la nhftng nghia chuyen m6n
dugc su dung trong chinh tri hoc va khoa hgc quan sir. O tft dien nay, nghia su dung
th6ng thuong [ke hoach, duge de ra tu truae, de thue hien thang Igi mot viec gi do, co
tinh chat canh tranh], nhu da dugc cac tu dien DVT, LVD, TN ghi nhan, lai kh6ng dugc
ghi nhan; nghia ''Phuong phap tien c6ng eua mot giai cap trong mot thai ki. ehu trong
r 1 y r f r
xep dat lire lugng eua minh va ban d6ng minh eua minh nham chien thang giai cap thu
djeh" duge ghi nhan trong VT da dugc HPl neu ra hien ng6n va ro rang hon trong nghTa
thu 3 eua no "Phuong cham va ke hoach e6 tinh chat toan cue, xae dinh muc tieu ehu
yeu va sir sap xep lire lugng trong su6t ea mot thai ki eua euoc dau tranh xa hoi - chinh
tri". NghTa thu tu eiia HPl la mot nghia ehua tung xuat hien trong cac tu dien truae do.
Nhu vay, ke ve s6 lugng, tft dien HPl nhieu hon KTTD ba nghTa. Dien tiln ngft
nehTa eua tu chien luac qua eae tu dien dugc the hien nhu sau:

32. 27
^ - ^ T D
N^hTa^"^^
NghTa 1
Nghia 2
NghTa 3
NghTa 4
NghTa 5
HPl
(1988)
1
2
->
J
4
KTTD
(1931)
1
DVT
(1951)
1
2
TN(1952)
1
2
VT
(1967)
1
2
LVD
(1970)
1
2
/?. 5/^w hien ngu nghTa cua tit chien thudt
Kh6ng thay sir hien dien eua tu chien thugt trong cac tft dien truae tft' dien
DVT. dau rang tft chien thugt da duge su dung kha nhieu trong sach bao nhftng nam
1930. Tft dien DVT ghi nhan chien thugt eo cac nghTa:
Phirang-thuat, muu meo diing trong cugc hanh quan hoae trong cugc tranh dau: chien-
thugt dd-chien.
Trong tft dien TN, nghia chien thugt: cftng van duge ghi nhan nhu trong DVT:
Thuat. loi sap dat chien-tran de danh: Chien-thudt du-kich.
Trong tu dien VT, chien thugt dugc ghi nhan la eo cac nghia;
I. Bg phan ciia chien luge quan sir gom nhftng ke hoach to chire de thuc hien chien luge:
Chien thugt du kich 2. Bg phan ciia chien luge chinh tri gom nhung phuong phap. hinh
thuc to chuc va khau hieu dau tranh de thuc hien chien luge: Chien thugt cdch mgng
0 VT, nghia thu hai la nghia mai so vai hai tu dien truae. Trong tft dien LVD,
nghTa cua chien thugt cftng duge giai thieh gan nhu tuong ung vai VT:
1. Thuat chien-tranh, each hanh-quan 2. Muu-mo, thii-doat de doat ket-qua theo chien-
lugc vach san.
Va trong tu* dien HPl nam 1988, chien thugt dugc ghi nhan la eo eae nghia sau:
I. dt 1. Cach danh trong timg tran: Chien thugt phuc kich. Chien thugt lay it ddnh
nhieu 2. Bg phan ciia nghe thuat quan sir, nghien cim quy luat, phuong phap chuan bi
va tien hanh chien dau: Nam vung chien thugt. 3. Cach xu li cac tinh huong trong thi
dau the thao, de dat thanh tich cao nhat Nang cao trinh do chien thugt 4. (eft) Sach
luge: Chien luge vd chien thugt cdch mgng II. tt. Thugc ve chien thuat, phuc vu chien
thuat: Khong qudn chien thugt.
Cftng gi6ng nhu tft chien luge, trong HPl cftng co mot nghTa moi (tinh tft) ehua
tftng xuat hien trong eae tft dien truae no. NghTa thu ba eua HPl cftng la nghTa moi
ehua xuat hien trong cac tu dien truae n6. NghTa thu tu cua Hpl tuong duong vai
nghTa thu hai cua VT va LVD. NghTa thu nhat va nghTa thir hai tuong duong voi nghia
thu nhat trong cac tu dien truae no. Nhu vay, each chia nghTa eua HPl cho ta ket qua
•I 7 -7 r.., r
la tft dien nay nhieu hon tu* dien DVT 4 nghTa. Ta eo the theo doi sir dien tieng nghia
cua tu chien thugt qua eae tu dien nhu sau:
^-^4:D
N g h T a ^ ^ ^ ^
NghTa 1
NghTa 2
NghTa 3
N^hTa 4
NghTa 5
HPl
(1988)
1
2
3
4
5
DVT (1951)
1
TN(1952)
1
VT
(1967)
1
2
LVD
(1970)
1
2

33. 28
2.2.1.3. Ve nhom danh tu thuang duge su dung trong kinh te
a. Bieu hien ngii' nghTa cua tit ngdn hdng '
Ngdn hdng duge ghi nhan lan dau tien trong tu dien eua KTTD. Truae nam
1931. tir nay kh6ng dugc tft dien nao ghi nhan ea, mac dau tft nay xuat hien a Viet
Nam kha sam, eu6i the ky 19 nguai Phap da thanh lap kha nhieu ngdn hdng a Viet
Nam. vi du nhu ngdn hdng Dong Duang, Ngdn hdnh Nong Pho. Tft dien KTTD ghi
nhan ngft' nghia eua ngdn hdng nhu sau:
Nha buon ban giao-djeh tien bac: Ra ngdn-hdng doi bgc.
NghTa nay cua KTTD cftng dugc DVT, TN ghi nhan, c6 nhien 16i giai thieh e6
su khac biet d6i chiit ve dien dat, va ve th6ng tin phu;
So giao-dich ve tien-te, thuong ggi la nha bang. Ngan-hang phat-phieu: Nha hang
gidy bgc. Ngan hang ton-khoan.- Nhd hdng cho vay. Ngan-hang kinh-doanh: Nha hdng
lam nhung viec kinh-doanh mdu-dich.
Tu dien TN, ghi nhan ngdn hdng co nghia:
(kinh.) Co-quan lap ra trong nom ve cac viec buon ban cho vay, cam the, doi-chac tien
bac: [...].
Tu dien VT, ghi nhan ngdn hdng eo nghTa:
Co quan tien te, thugc Nha nuoe trong cac nuac xa hoi chii nghTa, thugc tu nhan trong
cac nuoe tu* ban ehii nghTa, lam eong viec trao doi tien te, cho vay tien, nhan giri tien,
C
O khi lam ca viec phat hanh giay bac. va dung lam moi giai viec mau dich.
0 VT, ve can ban, nghia ciia ngdn hang kh6ng co gi khac truae [t6 chuc kinh
te. C
O d6i tugng kinh doanh la tien te], nhung trong cau true ngft nghia eua loi giai
thieh nghia cua VT c6 them mot net nghia can ehu y "dung lam m6i goi". Den LVD
nam 1970 ghi nhan ngft nghia eua ngdn hdng nhu sau;
C/g Nha Bang hay Thuong-tin-cugc, co-quan cho vay, doi-chac tien bac, giao-dich
thuong-mai cho cac nha buon trong xu voi nuac ngoai, v.v Quoc-gia ngdn-hdng,
Cong-tlimrng ngdn-hdng 2. (R) Nha thuong (X. Ngan-hang mau va Ngan-hang mat ).
CJ LVD CO mot ehu y: Tft dien nay c6 phan xuat ra mot nghia rong (ky hieu R):
"Nha thuang". Trong nghTa nay co chuyen ehu "X. ngan hang mau va ngan hang mat".
Tuy dinh nghia la "nha thuang" ehua chinh xae, nhung qua dinh nghTa thay rang cai
•> "7 -> >
nghia "Kho luu trft nhftng thanh phan, bg phan ciia co the de su dung khi can' eua
TDTM. 2003 kh6ng con phai la moi nfta,' ma no la nghTa da eo trong tieng Viet tu
nhung nam 70 cua the ky truae, ehi eo dieu no kh6ng duge tu dien HPl, 1988, ghi
nhan ma th6i.
Nam 1988, tft dien HP ghi nhan ngdn hdng e6 cac nghia:
dt 1. To chuc kinh te hoat dong trong ITnh vue kinh doanh va quan li cac nghiep vu
tien te. tin dung Ngdn hdng kien thiet. Ngdn hdng ngogi thuang 2. (itd.) Ngan hang dft
lieu, noi tat.
Va TDTMTV nam 2002 ghi nhan cac nghia eua ngdn hdng nhu sau:
1. To chuc kinh te hoat dong trong ITnh vue kinh doanh va quan li cac nghiep vu tiln
te, tin dung: Ngdn hdng kien thiet. Ngdn hdng ngogi thuang 2. Ngan hang dft lieu, noi
tat 3. Kho lu trft nhftng thanh phan, bg phan cua ca the de su dung khi can: Ngdn hdng
gen quoe te. ^Cido due hien mdu da tra thdnh trdch nhiem quoc gia (...). Cdc nuac
nay dd co ngdn hdng mdu thuc su.'' [Trdn Thu Hdng, HNmdi ct, s.69, 27/ 7/1996,

34. 29
tr. 7]. ^Ygng dugc bdo qudn a cdc "ngdn hdng", cho nen viec ghep hoan toan co the
Idm thuang xuyen vai so long lan. ^^ [QDNddn tb, s.257, 3/6/1995, tr.9]
NghTa thir 2 trong HPl, TDTMTV la nhftng mai xa hoi so voi cac tir dien truoc. Nhu
vay, thuan tuy ve dinh lugng, TDTMTV nhieu hon tu' dien cua KTTD 2 nghia. Dien tieng ngu
nghTa nhu sau:
NghTa^-^
NghTa 1
NghTa 2
NghTa 3
HPl
(1988)
1
2
3
KTTD
(1931)
1
DVT
(1951)
1
TN(1952)
1
VT
(1967)
1
LVD
(1970)
1
2
h. Bieu hien ngu nghTa ciia tit thi truang
Thi truang dugc ghi nhan lan dau tien trong KTTD, nhung kh6ng duge ghi
thanh mot tir dau muc nhu eae tft khac, ma ehi la mot yeu t6 trong ehu6i th6ng tin vi
du cua tft dau muc thi. Trong KTTD, thi truang dugc giai nghTa la: "Ch6 bu6n-ban:
Cdc hai-cdng la nai thi-tritang".
Den DVT, tft" nay dugc ghi nhan co nghia nhu sau;
Noi buon ban: Cdc de-qudc tranh gidnh cdc thi-truang quoc-te.
Va trong TN, thi truang eo nghia nhu sau:
Cho. noi buon ban, giao-dich: Vdn de thi-trudng tieu-thu Id vdn-de cay chua nhat trong nen
tlmangmdi. Thi-trudng tit-do. Thi-truang tien-te. Thi-truang lao-cong. Thi-truang vdng.
r •> r t
Nhu vay, tinh den thai diem VT xuat hien cac tft dien truae do ehi ghi nhan thi
truang eo mot nghia duy nhat [noi, dien ra hoat dong trao d6i, hang hoa]. Trong tft
dien VT, ngft nghia cua thi truang dugc ghi nhan:
1. Noi tieu thu hang h6a: Xua thuc ddn Phdp dinh hien Dong Duang thdnh thi truang
doc chikm cua chung. 2. Quan he trao doi hang hoa gifta cac thuang nhan, cac tap
doan. trong dieu kien hang h6a phai ban eiing mot gia trong cung mot thoi gian: Gid
ddu mo tang tren thi truang the gidi. Thj triro'ng the dan toe. Nen kinh te eiia mot
nuoe da di din cho thong nhat, khong co the lire phong kien cat cu dia phuong.
Tft dien LVD ghi nhan cac nghia eua thi truang nhu sau:
1. Noi buon-ban, cho tieu-thu hang-h6a: Chiem thi-truang. Tim thi-trudng. 2. Cugc
buon-ban: Chi phdi thi truang. Thi truang len xuong khong chitng.
Tu diln HP nam 1988 ghi nhan thi truang co cdc nghTa:
1. LTnh vue luu thong hang hoa, tong the n6i chung nhung hoat dong mua ban: Gid cd
ngodi thi truang. Md rong thi truang. Tren thi truang quoc te. 2. Noi thuang xuyen
tieu thu hang hoa: Tranh gidnh thi,truang
v l can ban, xet vl noi ham khai niem, ba tft dien VT, LVD va HPl deu c6 loi
phan xuat ngft nghTa vl tu thi truang gi6ng nhau; su khac nhau ehi duge the hien o
each mieu ta nghia khac nhau ma th6i. Ta.hinh dung sir bieu hien ngft nghia cua tft thi
truang qua eae tft dien nhu sau:
TD
NghTa
NghTa 1
NghTa 2
HPl
(1988)
KTTD
(1931)
1
DVT
(1951)
TN(1952) VT
(1967)
LVD
(1970)
1

35. 30
2.2,2. Bieu hien ngu nghia cua cdc tir khao sat qua cdc tir dien chuyen mon
Trong phan nay, cac nghia (tri tue) eua tu se dugc lay ra tft eae tft dien chuyen
m6n tieu bieu, eo tinh dai dien nhat. Cftng la mot tft nhung van eo the xuat hien a
nhieu tft' dien khac nhau. Neu each dinh nghia khai niem giong nhau, chung t6i ehi lay
mot. Chi khi nao, cung la mot tft*, nhung a cac tu dien khac nhau eo each dinh nghia
khac nhau, thi chung t6i mai dua them ra cac nghia khac nhau do.
2.2.2.1. Ve nhom danh tu thuang duge su dung trong phap ly
a. Bieu hien ngu nghTa cua tit che do
Che do voi tu each la mot khai niem doe lap kh6ng thay e6 mat trong cac tft dien
chuyen nganh. Tuy nhien, do tinh da nang eua minh, che do lai eo kha nang hoat dong
vai tu each la mot yeu t6 cau tao khai niein rat lan. S6 lugng don vi khai niem duge
tao ra trong do co che do la thanh vien rat Ion. Chung t6i se phan tich nghia co tinh
chuyen biet cua che do trong muc 1.3.1.1.
b. Bieu hien ngu nghTa ciia tit lugt
Tit dien Lugt hoc, 2006, (TDLH) dinh nghTa tft lugt nhu sau; 1. "Mot loai van
ban quy pham phap luat do Qu6e hoi (Nghi vien) ban hanh, co hieu lire phap ly cao
nhat. ehi duai Hien phap' vi du: Lugt to chuc Quoc hoi, Lugt to chuc Chinh phu. 2.
"Van ban quy pham phap luat bao g6in: Hien phap - dao luat co ban eua Nha nuac,
cac bg luat va eae dao luat". 3. 'Trong mot s6 ngft canh nhat dinh, luat c6 the hieu la
phap luat noi chung", vi du: khoa hgc lugt, dgi hoc lugt.
NghTa thu nhat nghia thu ba eua TDLH tuong duong voi nghTa thu ba va nghia thu
tu eua eua tu dien HPl, mot each tuong ung. NghTa thu hai eua TDLH chua timg co mat
trong mot tft dien nao xuat hien truoc no. Nhu vay, xet thuan tuy ve mat dinh lugng,
nghia thu hai nay la mot nghTa moi so voi tat ea cac tu dien xuat hien truoc TDLH.
2.2.2.3. v l nhom danh tir thuong dugc su dung trong quan su
a. Bieu hien ngu nghTa ciia tit chien thudt
Chiin thudt, voi tu each la nhft'ng khai niem khoa hoc, chung t6i thay tft nay duge
su dung trong hai ITnh vue. Trong ITnh lire quan sir, chien thudt dugc TDBKQSVN
dinh nghia: "Ly luan va thue tien ve chuan bi va thuc hanh trdn chien ddu cua phan
dgi, binh dgi va binh doan cua lire lugng vft trang; bg phan hgp thanh eua nghe thuat
quan su". Va tft dien nay eua giai thieh them; 'Ty luan chien thuat nghien eu'u tinh
chat, quy luat va noi dung chien dau; chuc nang, nhiem vu va kha nang chien dau eiia
phan dgi, binh dgi, binh doan; de ra nguyen tae, phuong phap chuan bi va thue hanh
tran ehiln dau. Thue tien chien thuat bao g6m moi hoat dong eiia nguai ehi huy, co
-J 9 r r f
quan va bg dgi de chuan bi va thue hanh chien dau; nam va danh gia tinh hinh; ha
quyet tam; lap ke hoach; giao nhiem vu t6 chuc hiep dong; chuan bi va thuc hanh tran
ehiln dau; ehi huy bg dgi; bao dam cac mat cho tran chien dau".

36. 31
Trong the thao. Tit dien the thao (TDTT), 2000, djnh nghia chien thudt nhu sau.'
"1. (Trong C
O tuong), nhftng phuong phap hoae bien phap cu thi nham thuc hien cac tu
tuong, y d6, ke hoach eu the da vach ra. 2. (Trong karate), su tim ra hoae tao ra nhft*ng
cho ha chiem lay uu the thuan Igi nhat khi a trong tinh trang ehu dong hoae thu dong".
Cai nghia chuyen m6n duge su dung trong quan sir a tren cftng da duge tu dien
ngft van HPl de cap, nhung a mot trinh do khac, thap hon. Hai nghia duge su dung
trong the thao ehua he duge mot tft dien ngft van nao de cap. Nhu thi, chiin thudt da
C
O hai nghia chuyen in6n hoan toan mai chua dugc mot tft dien nao ghi nhan truoc do.
h. Bieu Men ngu nghTa ciia tit chien luac
Chien luac cftng dugc ghi nhan voi tu each la nhung khai niem khoa hgc nhu chien
thudt trong hai ITnh lire noi tren. Trong quan sir, chiin luac dugc TDBKQSVN dinh
nghia: "Nghe thuat xae dinh muc tieu, sap xep, quy tu lire lugng va de ra giai phap nham
dat den mot muc dich nhat dinh bang eon duong eo Igi nhat, tao ra trang thai moi eua
mot ITnh vue (chien luge chuyen nganh), toan xa hoi (chien luge qu6c gia), hoae toan
the giai (chien luge toan cau)". Tft dien nay con noi them, "Thuat ngft chien luge luc
dau chi dugc dung trong ITnh vue nghi thudt qudn su, dm dan duge dung trong nhieu
ITnh vue: kinh te, chinh tri, van hoa, khoa hgc...". Khai niem chiin luac a day da dugc
TDBKQSVN dinh nghia rat bao quat, eo the ap dung cho nhieu ITnh vue.
Trong the thao, TDTT dinh nghTa chiin luge nhu sau: "(Trong ca tuang), duang
loi tien hanh mot tran dau". NghTa chuyen nganh moi nay cftng chua dugc tft dien ngu
van nao ghi nhan truae do.
2.2.2.4. Ve nhom danh tft thuang dugc su dung trong kinh te
a. Biiu hien ngu nghTa cua tit ngdn hdns
Chung t6i kh6ng thay tft nay duge ghi nhan voi tu each la mot tft dau muc trong
TDKTH, ma ehi thay tft nay hoat dgng voi tu each la mot yeu t6 cau thanh nhftng thuat
ngft khac ma thoi. Tft nay dugc TDLH dinh nghia ; "T6 chuc kinh te eo d6i tugng
trong cac giao dich nghe nghiep la tien te". TDBKVN cung ghi nhan mot nghia tuong
tu* nhu the nay, ehi eo dieu tft dien nay mieu ta chuc nang eua ngan hang eo phan ehi
tilt hon ma th6i: "Cac t6 chuc tai chinh hoat dgng trong ITnh vue tai chinh va luu
th6ng tiln te, thue hien cac chuc nang: phat hanh tien, tin dung, thanh toan; tap trung
tiln nhan roi tam thai trong nen kinh te va trong dan eu, bien thanh v6n de cho vay,
phat triln san xuat - kinh doanh duai hinh thuc tin dung, tao ra eae phuong thue hoat
dgng tin dung, thanh toan, dieu hoa luu th6ng tien te nham thue day kinh te phat trien,
, t •?
phuc vu dai s6ng dan eu va tao thuan Igi cho sir 6n dinh thi truong gia ea". Va tft dien
nay eon giai thieh them: "Trong thai dai eua ehu nghTa de qu6e, NH la cac t6 chu'c doe
quyin, hgp nhat voi eae doe quyin e6ng nghiep thanh tu ban tai chinh". ..
Ngoai dinh nghia nay ra, chung t6i kh6ng tim thay dinh nghTa nao khac a trong
eae tu dien chuyen m6n khac.
b. Biiu hien ngii' nghTa cua tir thi truant

37. 32
•I r
Thi truang duge Tit diin kinh ti hgc, 2001, (TDKTH) dinh nghia: "Toan bg
nhft'ng quan he kinh te hinh thanh trong ITnh vue trao d6i va tieu thu hang hoa". Nghia
nay duge TDBKVN dinh nghia 6 muc chi tiet han nhu sau; "Bat ky khung canh nao
ma trong do dien ra viec mua va ban cac loai hang hoa, djeh vu, the hien toan bg
nhftng quan he kinh te trong ITnh vue trao d6i va tieu thu hang hoa". Dinh nghia
/ t r
chuyen biet nay da co dang dap trong cac tu dien ngft van. Ve can ban eo cau true
nghia gan nhu la d6ng nhat voi nghia thu* nhat duge mieu ta trong tu dien HP.
2,2.3. Nhanxet
.
Qua sir trinh bay ve dien tien ngu nghia eua tu qua cac tft dien, chung ta thay rang
diem dau tien can de cap do la eo mot xu huong phat trien nghia tft theo huong tri tue
hoa. Noi nhu moi nguoi thuang noi do la eo mot qua trinh thuat ngft' hoa cac nghia
th6ng thuang.
Ve mat noi ham khai mem, noi dung ngft' nghTa tft eua cac tu dien xuat hien cang
soin (lui ve qua Idiu*), thi noi ham eua no cang ngheo, va do do, eo ngoai dien rong; va
ngugc lai, nghia tu* trong eae tft dien xuat hien sau, eo noi ham phong phu hon, va ngoai
dien hep hon. Cach phan xuat nghia va each djnh nghTa nghia tft di theo mot xu huong
chung. Do la xu huong chuyen biet h6a trong phan xuat va dinh nghTa nghTa tft, xu huong
chuyen biet hoa chuc nang - nghia eua tu. Noi nhu tmyen th6ng, d6 la su thu hep noi ham
khai niem. Dieu nay the hien mu*e do tri tue hoa di theo huang chuyen biet hoa hon la khai
quat hoa. phan tich hon la t6ng hgp. Dieu nay phu hgp vai quy luat nhan thue va quy luat
tu duy. Tu duy eon nguai cang phat trien thi sir phan biet ve mat noi ham khai niem cang
sau sac. do do, la sir phan biet noi dung ngft nghia bieu niem eua tft cang ehi tiet
6 da s6 cac truang hgp, noi dung ngft nghia cua tft da duge ghi nhan a tu* dien
xuat hien truoc thi se dugc bieu hien a tft dien xuat hien sau.
Tft dien HP, mot cu6n tft dien dugc danh gia cao, bo sot kha nhieu nghia quan
trgng. Va vi the ma TDTMTV coi nhft'ng nghTa da tftng eo truae d6 la nhft'ng nghia
r 'I r
mai do minh moi phan xuat, chang han nhu cai nghTa '^ca so du lieu " (noi tat), trong
tu diln HP va TDTMTV. •7 ' 1 r r y
Cach dinh nghia eua tft dien HP, ve can ban, eo su ke thfta rat nhieu tu cac tu
dien xuat hien truae no, dae biet la tft dien VT.
Kha nhilu nhft'ng tft ngft bieu hien khai niem khoa hoc duge tu dien HP ghi nhan
kh6ng C
O eae nghia su dung hang ngay; trong khi ay eae tu dien xuat hien tmoe do lai c6.
Nhu da noi, nlu thfta nhan rang trong tft dien nen bo qua su phan biet gifta th6ng
tin bach khoa va th6ng tin ngft nghia trong phan xuat va dinh nghTa tft, eu the la tang
nghia tri tue, thi that rang tft dien HP bo sot kha nhieu khai niem khoa hoc quan trgng,
vi du nhu tft che do. Vai nhftng truang hgp nhu the nay, each phan xuat va dinh nghia
nghia cua nhung tu diln xuat hien ve sau nay eo hoi huong di theo 16i khai quat hoa,
tue la nang cap pham tru khai niem, dap nhap nhieu pham tru khai niem eon vao pham
tru khai niem me, nlu dat trong sir so sanh vai each phan xuat va dinh nghia trong cac
tft diln chuyen m6n. Dilu nay the hien; mot mat la sir don gian hoa phan nao nhftng