Εργασία για το μάθημα: «Επιστημολογία και Γνωσιοθεωρία», Α' Εξάμηνο, 2012-13, Καζάκου Γεωργία, Καζάκου Μαρίνα http://www.socialstudies.edu.gr/

1. ΕΘΝΙΚΟΝ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΝ ΑΘΗΝΩΝ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΤΟΜΕΑΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ
ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ
«Επιστημολογία και γνωσιοθεωρία»
«Μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών – Μια ιστορική προσέγγιση»
Καζάκου Γεωργία (Α.Μ. 212328, georgiakazakou@yahoo.gr)
Καζάκου Μαρίνα (Α.Μ. 212329, marinak_83@yahoo.gr)
Υπεύθυνος Καθηγητής Κωνσταντίνος Σκορδούλης
ΑΘΗΝΑ
ΙΟΥΝΙΟΣ 2013

2. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
1
Πίνακας περιεχομένων
ΕΙΣΑΓΩΓΗ......................................................................................................................... 2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 – Επιστήμη: έννοια και ταξινόμηση................................................................ 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ2 – Η ανάπτυξητωνΚοινωνικών Επιστημών στον ιστορικόχρόνοκαιη
ταξινόμησή τους............................................................................................................... 5
Α. Ιστορική αναδρομή στις Κοινωνικές Επιστήμες........................................................... 5
Αρχαιότητα............................................................................................................... 5
Νεότεροι χρόνοι........................................................................................................ 6
Β. Ταξινόμηση των Κοινωνικών Επιστημών .................................................................. 10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 - Βασικές μεθοδολογικές έννοιες................................................................. 12
Α. Επαγωγή, λογική παραγωγή και διαψευσιοκρατία ................................................... 12
Επαγωγική μέθοδος................................................................................................ 12
Κριτική στον επαγωγισμό ........................................................................................ 13
Λογική παραγωγή................................................................................................... 14
Διαψευσιοκρατία.................................................................................................... 14
Κριτική στη διαψευσιοκρατία .................................................................................. 15
Β. Ερμηνευτική και Διαλεκτική προσέγγιση.................................................................. 16
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 – Η μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών στον ιστορικό χρόνο............... 19
Α. Κοινωνικές Επιστήμες θετικιστικού τύπου................................................................ 19
19ος
αιώνας............................................................................................................. 19
20ος
αιώνας............................................................................................................. 20
Β. Κοινωνικές Επιστήμες ερμηνευτικού τύπου.............................................................. 21
Γ. Κοινωνικές Επιστήμες διαλεκτικού τύπου................................................................. 22
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 – Η αξιολογική ουδετερότητα των Κοινωνικών Επιστημών............................ 25
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ............................................................................................................ 28
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ................................................................................................................ 30
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ.................................................................................................................. 31
Το παράδειγμα της Οικονομικής Επιστήμης..................................................................... 31
Κλασική Σχολή....................................................................................................... 31
Οριακή Σχολή......................................................................................................... 33
Νεοκλασική Σχολή.................................................................................................. 33
20ος αιώνας............................................................................................................ 34

3. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
2
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η επιστημολογία είναι εκείνος ο κλάδος της Φιλοσοφίας που προσπαθεί να
δώσει τις απαντήσεις στα ερωτήματα: τι είναι γνώση, ποιες είναι οι πηγές και τα είδη
της καθώς και πώς η γνώση γίνεται έγκυρη. Επιπρόσθετα, πρακτικός σκοπός της
επιστημολογίας είναι να διευκολύνει την ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης και να
τη βελτιώσει (Δεληγιώργη, 2011). Δε νοείται λοιπόν επιστήμη χωρίς επιστημολογία.
Με βάση τα παραπάνω και με αφορμή τα θέματα που συζητήθηκαν στη διάρκεια των
παραδόσεων του μαθήματος «Επιστημολογία και γνωσιοθεωρία» επιλέχθηκε το θέμα
της παρούσας εργασίας. Η μελέτη δηλαδή της μεθοδολογίας των Κοινωνικών
Επιστημών, με σκοπό την όσο το δυνατόν πληρέστερη κατανόηση των
επιστημονικών θεωριών της κοινωνικής σκέψης, μέσω της άντλησης πληροφοριών
από την ιστορία τους.
Η παρούσα εργασία δομείται ως εξής: αρχικά γίνεται μια αναφορά στην
έννοια της επιστήμης, καταγράφεται συνοπτικά η ιστορία της και παρατίθεται μία
από τις ταξινομήσεις της. Στη συνέχεια, γίνεται μια ιστορική αναδρομή στην
ανάπτυξη των κοινωνικών επιστημών και επιχειρείται η ταξινόμησή τους. Ακολουθεί
η ανάλυση βασικών μεθοδολογικών εννοιών και η παράθεση ειδικών μεθοδολογιών
των κοινωνικών επιστημών στον ιστορικό χρόνο. Ακόμη, εξετάζεται το ζήτημα της
αξιολογικής ουδετερότητας των κοινωνικών επιστημών. Τέλος, στο Παράρτημα της
εργασίας δίνεται ένα παράδειγμα κοινωνικής επιστήμης, αυτό της οικονομικής και
συγκεκριμένα εξετάζεται η επίδραση του θετικισμού σε αυτήν.

4. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 – Επιστήμη: έννοια και ταξινόμηση
Ἒστιν οὖν ἐπιστήμη δόξα ἀληθής μετά λόγου». Ο πρώτος ορισμός της
επιστήμης διατυπώθηκε από τον Πλάτωνα στο διάλογο «Θεαίτητος». Επιστήμη
δηλαδή, είναι η βεβαιωμένη γνώση, η αντικειμενικά αποδεδειγμένη άρα και
αξιόπιστη γνώση. Η δε επιστημονική γνώση ορίζεται ως ο οργανωμένος «κοινός
νους» (organized common sense), ως η αιτιολογημένη αληθής πεποίθηση (justified
true belief).
Αν και μορφές της επιστημονικής σκέψης εντοπίζονται στους πολιτισμούς
των Αρχαίων Ελλήνων, των Ασσύριων, των Βαβυλωνίων, των Αιγύπτιων και των
Κινέζων, ουσιαστικά η επιστημονική σκέψη ταυτίζεται αρχικά, με το πείραμα και την
επαγωγική μέθοδο, δηλαδή ταυτίζεται με την Ευρώπη του 16ου αιώνα. Στην Αρχαία
Ελλάδα ο Πλάτωνας επηρεάστηκε από τη γεωμετρία και την αστρονομία και
υιοθέτησε τη γεωμετρική αντίληψη για τη φύση, προκειμένου να εξηγήσει πώς
λειτουργεί η Πολιτεία ενώ ο Αριστοτέλης επηρεάστηκε από τη βιολογία, την ιατρική
και τη Λογική και στηρίχθηκε στην παρατήρηση και τη σύγκριση.
Οι αντιλήψεις του Πλάτωνα επηρέασαν τη δυτική σκέψη μέχρι το 12ο αιώνα
μ.Χ. χάρη στους βυζαντινούς λόγιους. Με την ίδρυση όμως των πρώτων
Πανεπιστημίων στην Ευρώπη από το 12ο αιώνα και μετά το ενδιαφέρον
μετατοπίζεται στον αριστοτελικό τρόπο σκέψης. Ωστόσο, είτε πρόκειται για
πλατωνικό είτε για αριστοτελικό τρόπο σκέψης, ο Μεσαίωνας σφραγίζεται από τις
απόψεις της θεολογίας και συγκεκριμένα της χριστιανικής εσχατολογίας.
Με την Αναγέννηση (14ος–15ος αιώνας) η ευρωπαϊκή σκέψη απελευθερώθηκε
από τη θεολογία και στράφηκε στον ελληνο-ρωμαϊκό πολιτισμό. Η ανάπτυξη της
ναυσιπλοΐας, η εντατικοποίηση του εμπορίου, η γέννηση του καπιταλισμού, η αδικία
και ανισότητα που έφερε η συσσώρευση πλούτου, οδήγησαν τη φιλοσοφική σκέψη
στη λεγόμενη Ουτοπία, δηλαδή στην αναζήτηση λύσεων στα προβλήματα της εποχής
με βάση την τότε επιστημονική σκέψη.
Τέλη 16ου και αρχές 17ου αιώνα συντελέστηκε μια επιστημονική αλλαγή. Σε
αυτήν συνέβαλλαν ο Κοπέρνικος με την υιοθέτηση του ηλιοκεντρικού συστήματος, ο
Κέπλερ με την απόδοση του σύμπαντος ως μιας ουράνιας μηχανής, ο Bacon με την
εισήγηση της επαγωγικής μεθόδου, ο Descartes με την αναλυτική γεωμετρία, ο

5. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
4
Γαλιλαίος με το νέο παράδειγμα της φυσικής επιστήμης και φυσικά, ο Νεύτωνας. Ο
αριστοτελικός τρόπος εξήγησης των φυσικών φαινομένων εγκαταλείφτηκε οριστικά.
Γενικότερα, σε όλο αυτό το διάστημα διαμορφώθηκε ένα νέο μοντέλο
εξήγησης των φυσικών φαινομένων, η μηχανιστική σκέψη και εν συνεχεία
διατυπώθηκε το αίτημα της ενοποίησης της επιστήμης ως προς τις αρχές και τις
μεθόδους της. Η παραπάνω τάση, δηλαδή το αίτημα για θεμελίωση μίας επιστήμης με
βάση τις αρχές του μηχανικισμού συνεχίστηκε σε όλη τη διάρκεια του 18ου αιώνα και
του Διαφωτισμού. Μιλάμε πλέον για την αποθέωση του ορθολογισμού.
Ανάλογα με τους σκοπούς και τα μέσα που χρησιμοποιεί η επιστήμη μπορούν
να γίνουν αντίστοιχες ταξινομήσεις της. Γενικά, οι επιστήμες διακρίνονται σε τρεις
μεγάλες κατηγορίες (Γέμτος, 2003):
 Επιστήμες αναλυτικού τύπου. Έχουν γνωστικούς και πληροφοριακούς σκοπούς
και διακρίνονται σε τυπικές και πραγματολογικές (ή εμπειρικές) επιστήμες. Οι
τυπικές παρέχουν τα εργαλεία που θα χρησιμοποιήσουν οι πραγματολογικές για να
αυξήσουμε τις πληροφορίες που διαθέτουμε για τα φαινόμενα γύρω μας. Η Λογική
και τα Μαθηματικά είναι τυπικές, η Φυσική, η Χημεία, η Οικονομική, η
Κοινωνιολογία είναι πραγματολογικές. Ακολούθως, με κριτήριο το γνωστικό τους
αντικείμενο οι πραγματολογικές χωρίζονται σε φυσικές και κοινωνικές.
 Δεοντολογικές ή κανονικές επιστήμες. Έχουν ως σκοπό την αξιολόγηση και τη
ρύθμιση των κοινωνικών σχέσεων. Εδώ ανήκουν η Νομική, η Οικονομική της
Ευημερίας, η Ηθική, μέρος της Πολιτικής Επιστήμης, της Οικονομικής των
Επιχειρήσεων κ.α.
 Ανθρωπιστικές επιστήμες. Έχουν ως γνωστικό αντικείμενο τον άνθρωπο και
στοχεύουν στην ερμηνεία και κατανόηση των ανθρώπινων έργων, πράξεων και
θεσμών. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει τη Φιλολογία, τη Θεολογία, την Ιστορία
κ.α.

6. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
5
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 – Η ανάπτυξη των Κοινωνικών Επιστημών
στον ιστορικό χρόνο και η ταξινόμησή τους
Α. Ιστορικήαναδρομήστις Κοινωνικές Επιστήμες
Η ανάδυση και η ιστορική ανάπτυξη των Κοινωνικών Επιστημών με τη
σύγχρονη έννοια του όρου εντοπίζονται στα μέσα του 18ου αιώνα και μετά, με την
εμφάνιση της Πολιτικής Οικονομίας στην Αγγλία. Είχαν προηγηθεί οι Θετικές
Επιστήμες με τα Μαθηματικά και τη Φυσική δύο αιώνες νωρίτερα (τέλος 16ου
αιώνα-αρχές 17ου). Οι απαρχές, ωστόσο, της συστηματικής σκέψης των κοινωνικών-
και όχι μόνο- φαινομένων συναντώνται στην αρχαιότητα.
Αρχαιότητα
Οι Βαβυλώνιοι και οι Αιγύπτιοι ασχολήθηκαν με τα Μαθηματικά, την
Αστρονομία, τη Φυσική και την Ιατρική. Δεν παρήγαγαν όμως ανεξάρτητη γνώση,
καθώς η μελέτη των παραπάνω φαινομένων διεξήχθη στα πλαίσια των θρησκευτικών
τους δοξασιών και πεποιθήσεων.
Με τους Ίωνες φιλόσοφους εμφανίζεται το στοιχείο της ορθολογικότητας,
απαραίτητο στοιχείο της επιστήμης. Ήταν οι πρώτοι που ξεχώρισαν το υποκείμενο
από τον κόσμο και την κοινωνική από τη φυσική πραγματικότητα. Ο άνθρωπος
γίνεται παρατηρητής του κόσμου. Το έντονο όμως μυθικό στοιχείο στην σκέψη των
Ιώνων φιλοσόφων και η επιφυλακτικότητά τους απέναντι στην εμπειρική γνώση, δε
μας επιτρέπει να μιλήσουμε για επιστήμη.
Η πεποίθηση ότι η εμπειρική γνώση στερείται εγκυρότητας συνεχίζεται και
στον Πλάτωνα. Ο Πλάτωνας διατυπώνοντας τον ορισμό της επιστήμης (“έστιν ουν
επιστήμη δόξα αληθής μετά λόγου”), ξεχωρίζει την επιστήμη από τη δόξα
(πεποίθηση) και της προσδίδει το στοιχείο της διυποκειμενικότητας. Θεωρώντας ότι
μόνο η επιστήμη οδηγεί σε αναγκαία, καθολική και αιώνια γνώση δεν μπορεί να
αναφέρεται σε εμπειρικά αντικείμενα, αλλά σε νοητές μορφές. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα καθολικής και αιώνιας γνώσης αποτελεί η αξιωματική Γεωμετρία ενώ
άλλες επιστήμες, όπως τα Μαθηματικά και η Φυσική, θεωρούνται υποδεέστερες. Με
βάση τη γεωμετρική μέθοδο μάλιστα αναλύει και την κοινωνική πραγματικότητα.
Ο Αριστοτέλης, διαφοροποιείται σε σχέση με το δάσκαλό του Πλάτωνα και
διακρίνει τις επιστήμες σε θεωρητικές και πρακτικές. Στηριζόμενος στη Βιολογία και

7. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
6
τη Λογική, ακολουθεί διαφορετική μέθοδο. Παρατηρεί, ταξινομεί τις παρατηρήσεις
σε κατηγορίες και διατυπώνει γενικές αρχές. Η μέθοδος αυτή έχει στοιχεία της
επαγωγικής μεθόδου, όχι όμως με την έννοια της σύγχρονης επαγωγής
(πεπερασμένος αριθμός ατομικών παρατηρήσεων οδηγεί στη διατύπωση γενικών
προτάσεων).
Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για την Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία, τη
Νομική, αλλά και την Οικονομική. Η μεν πρώτη ξεκινάει με τους σοφιστές, οι οποίοι
ασκούν κριτική στις παραδοσιακές αξίες που υποστήριζαν ότι η δικαιοσύνη έχει
θεϊκή προέλευση και θέτουν τον άνθρωπο ως μέτρο όλων των πραγμάτων. Ο δε
Σωκράτης, θεμελιωτής της ηθικής φιλοσοφίας, αφιέρωσε όλη του τη ζωή στην
αναζήτηση της αλήθειας. Με τα ερωτήματα που έθετε και τον τρόπο που
προσπαθούσε να βρει απαντήσεις, συνέβαλε στη διαμόρφωση προτύπων ζωής για μια
ελεύθερη και δημοκρατική κοινωνία. Η δε Νομική έχει τις ρίζες της στην αρχαία
Ρώμη, όπου και έγινε για πρώτη φορά μια συστηματική προσπάθεια καταγραφής
κανόνων δικαίου για την επίλυση κοινωνικών διαφορών. Όσον αφορά στην
Οικονομική, το ενδιαφέρον των αρχαίων Ελλήνων εντοπιζόταν στον καταμερισμό
των έργων (Κύρου Παιδεία, Ξενοφώντα και Πολιτεία, Πλάτωνα) και στη διαχείριση
του νοικοκυριού και της πόλης-κράτους, η οποία θεωρούνταν ως ένα διευρυμένο
νοικοκυριό.
Νεότεροι χρόνοι
Την Αρχαιότητα διαδέχεται ο Μεσαίωνας, ο οποίος διαπνέεται από τη
Χριστιανική εσχατολογία. Ζητούμενο είναι η σωτηρία της ψυχής. Η επίγεια ζωή,
βουτηγμένη στην αμαρτία, αποτελεί απλώς ένα πέρασμα προς την αιώνια ζωή και τον
Παράδεισο. Η πόλη-κράτος δίνει τη θέση της στην ιδέα της καθολικότητας. Οι
σχολαστικοί φιλόσοφοι, που κυριαρχούν την εποχή αυτή, επιχειρούν μια σύνθεση της
αρχαίας ελληνική σκέψης με το Χριστιανισμό.
Όσον αφορά στην επιστήμη, κυριαρχούν οι ιδέες του Πλάτωνα και του
Αριστοτέλη. Το 12ο αιώνα ιδρύονται τα πρώτα Πανεπιστήμια (Μπολόνια, Παρίσι,
Οξφόρδη). Τα κυρίαρχα θέματα που αφορούν στην Οικονομική, και στα οποία
προσπαθεί να δώσει απαντήσεις ο Θωμάς ο Ακινάτης, είναι η ατομική ιδιοκτησία, η
ηθική ποιότητα του εμπορίου, η δίκαιη τιμή του αγαθού και η τοκοληψία. Χάρη στη
Νομική Σχολή της Μπολόνιας σημειώθηκε μεγάλη πρόοδος στη νομική σκέψη με
αποτέλεσμα την αποδοχή του Ρωμαϊκού Δικαίου ως «κοινό δίκαιο».

8. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
7
Την εποχή του Μεσαίωνα διαδέχεται η Αναγέννηση. Η στροφή που
πραγματοποιείται προς τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό αποκαθιστά την αξία της
επίγειας ζωής. Οι απόψεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη ότι υπάρχει η αιώνια
αλήθεια και ότι ο σκοπός της επιστήμης είναι η ανακάλυψή της, δεν εγκαταλείπονται.
Αυτό που αλλάζει είναι ο τρόπος με τον οποίο δίνονται εξηγήσεις. Από την
τελεολογική εξήγηση των αρχαίων Ελλήνων περνάμε στη μηχανιστική.
Συνεχιστής του Αριστοτέλη, όσον αφορά στην εμπειρική μέθοδο, γίνεται ο
Richard Bacon (13ος αιώνας), ο οποίος εισάγει την πειραματική έρευνα, εκτός από τη
λογική παραγωγή και την επαγωγή, ως μέθοδο θεμελίωσης επιστημονικής γνώσης. Ο
Leonardo Da Vinci εισάγει τη χρήση των μαθηματικών στις φυσικές επιστήμες. Ο
Κοπέρνικος με την κατάρριψη του συστήματος του Πτολεμαίου, θέτοντας τον ήλιο
στο κέντρο του σύμπαντος, ανατρέπει μέρος της χριστιανικής μεσαιωνικής θεολογίας.
Ο Γαλιλαίος αργότερα με τις μεθόδους που χρησιμοποίησε (πείραμα, λογική
παραγωγή) εισάγει τον μαθηματικό φορμαλισμό στην επιστήμη και απορρίπτει κάθε
τελεολογική εξήγηση των φυσικών επιστημών. Εξακολουθεί να πιστεύει όμως ότι η
επιστήμη είναι η γνώση των αιώνιων αληθειών (Πλάτωνας). Τέλος, με τη διατύπωση
του νόμου της παγκόσμιας έλξης από το Νεύτωνα γίνεται αντιληπτό το σύμπαν ως
ένα κοσμικό ρολόι, οι κινήσεις του οποίου μπορούν να προβλεφθούν. Η τελεολογική
εξήγηση δίνει τη θέση της στη μηχανιστική.
Όσον αφορά στις κοινωνικές επιστήμες, το πρώτο θέμα που απασχόλησε την
κοινωνική σκέψη ήταν οι πηγές της κρατικής εξουσίας και ο τρόπος νομιμοποίησής
της. Κατά το 16ο αιώνα απαντήσεις δόθηκαν από τον Niccolo Machiavelli (1469-
1527), ο οποίος αναλύοντας τους τρόπους με τους οποίους καταλάμβαναν την
εξουσία οι ηγεμόνες, καταλήγει ότι ο άνθρωπος δρα για το ίδιο συμφέρον. Επίσης, ο
Thomas More (1478-1535) μέσω της «Ουτοπίας» ασκεί κριτική στις πολιτικές
συνθήκες της εποχής του.
Το 17ο αιώνα, σύμφωνα με τον Thomas Hobbes (1588-1679), θεωρητικό του
απολυταρχικού κράτους που επιχείρησε να μεταφέρει στις κοινωνικές επιστήμες την
εμπειρική μεθοδολογία του Γαλιλαίου, επιστήμη είναι η γνώση της αιτιακής σχέσης
μεταξύ των πραγματικών περιστατικών που επιτρέπει προβλέψεις. Το κράτος είναι
αποτέλεσμα ενός κοινωνικού συμβολαίου που συνάπτουν οι άνθρωποι βρισκόμενοι
στη φυσική κατάσταση, η οποία διέπεται από αναρχία. Τα ατομικά δικαιώματα

9. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
8
επομένως δεν έχουν θέση σε ένα κράτος με απεριόριστη εξουσία, καθώς την
αποδυναμώνουν.
Υποστηρικτής της άποψης ότι το κράτος δημιουργείται με ένα κοινωνικό
συμβόλαιο είναι και ο John Locke (1632-1704), θεωρητικός της σύγχρονης
πλουραλιστικής δημοκρατίας. Η φυσική κατάσταση των ανθρώπων στηρίζεται στο
φυσικό δίκαιο, το οποίο όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί αποτελεσματικά. Για το
λόγο αυτό συνάπτεται το κοινωνικό συμβόλαιο και δημιουργείται το κράτος, ένα
ανθρώπινο κατασκεύασμα με ωφελιμιστικές επιδιώξεις.
Σημαντική ήταν και η συμβολή του Montesquieu (1689-1755) στο ερώτημα
της νομιμοποίησης της κρατικής εξουσίας. Η πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας
πρέπει να αναλύεται σε σχέση με τον πολιτισμό της και τις αξίες με τις οποίες έχει
θεμελιωθεί και δεν μπορεί να έρχεται σε αντίθεση με τη θρησκεία, τα ήθη και έθιμα
και το γενικότερο πνεύμα της κοινωνίας. Η αρχή της διάκρισης των λειτουργιών είναι
ένας τρόπος εξασφάλισης της πολιτικής ελευθερίας και περιορισμού της εξουσίας του
ηγεμόνα.
Όσον αφορά στη Νομική Επιστήμη, το Ρωμαϊκό Δίκαιο μελετάται στη Γαλλία
και τη Γερμανία παίρνοντας μια πιο πρακτική κατεύθυνση. Από το 16ο έως το 18ο
αιώνα, η δημιουργία εθνικών κρατών προκαλεί την ανάγκη καθιέρωσης κανόνων
ρύθμισης των σχέσεων μεταξύ προσώπων και κρατών, θέτοντας στο προσκήνιο την
ιδέα του Φυσικού Δικαίου. Στροφή προς το θετικό δίκαιο παρατηρείται τον 19ο
αιώνα, εποχή των μεγάλων κωδικοποιήσεων του Δικαίου.
Η Οικονομική, η πρώτη εμπειρική κοινωνική επιστήμη, από το 17ο αιώνα έως
τα μέσα του 18ου κυριαρχείται από την εμποροκρατία, σύμφωνα με την οποία το
κράτος ενισχύεται μέσω επιθετικής οικονομικής πολιτικής και δημιουργίας
πλεονασματικού εμπορικού ισοζυγίου. Από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά
κυρίαρχη οικονομική σχολή γίνονται οι Φυσιοκράτες. Η Οικονομική συλλαμβάνεται
πλέον ως κοινωνική επιστήμη που ερευνά διανθρώπινες σχέσεις. Εισάγεται η έννοια
της αγοράς και της ισορροπίας σε αυτήν κατά αντιστοιχία με τη Φυσική. Στη
συνέχεια, ο Adam Smith, που θεωρείται ο πατέρας της Οικονομικής, γράφει το βιβλίο
«Ο Πλούτος των Εθνών» (1776) το πρώτο έργο οικονομικής επιστήμης, το οποίο
στηρίζεται στην υπόθεση του homo economicus. Ο Smith πίστευε ότι το Νευτώνειο
σύστημα ήταν η μεγαλύτερη ανακάλυψη που έγινε ποτέ και οι αρχές του έπρεπε να

10. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
9
εφαρμοστούν και στη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Ακολούθησε η Κλασική
Σχολή με την οποία καθιερώνεται και ο όρος «Πολιτική Οικονομία» με
σημαντικότερους εκπροσώπους τους Ricardo και Malthus. Για πρώτη φορά
δημιουργούνται συνεπή θεωρητικά υποδείγματα που επιχειρούν την αλληλεξάρτηση
των οικονομικών φαινομένων και δείχνουν ότι η αποτελεσματική οικονομική
πολιτική πρέπει να στηρίζεται στην αξιοποίηση της γνώσης για την αιτιακή
διάρθρωση της οικονομικής πραγματικότητας. Στο τέλος του 19ου αιώνα με την
Οριακή Επανάσταση και τη Νεοκλασική Οικονομική η θεωρία του ωφελιμισμού
αποκτά κεντρική σημασία. Η υπόθεση ότι οι άνθρωποι επιδιώκουν ικανοποίηση του
ίδιου συμφέροντος βρίσκεται στη βάση της σύγχρονης Μικροοικονομικής Θεωρίας.
Τον 19ο αιώνα εμφανίστηκε μία ακόμα κοινωνική επιστήμη, η Κοινωνιολογία.
Η Κοινωνιολογία, με τις ρίζες της στη γαλλική διανόηση, ήθελε να είναι η γενική
επιστήμη των κοινωνικών σχέσεων και μεταβολών, αλλά κατέληξε σε μία ξεχωριστή
κοινωνική επιστήμη, που ερευνά με συστηματικό τρόπο προϋποθέσεις και μορφές της
κοινωνικής ζωής. Δημιουργοί της θεωρούνται ο Henry Saint-Simon (1760-1825),
υποστηρικτής της ιδέας ότι τα κοινωνικά φαινόμενα πρέπει να μελετηθούν όπως τα
φυσικά, και ο August Comte (1798-1857), που είχε την πεποίθηση ότι οι
επιστημονικές μέθοδοι των φυσικών επιστημών θα μπορούσαν να εφαρμοστούν και
στις κοινωνικές επιστήμες. Κατ’ αντιστοιχία με τους αναλλοίωτους φυσικούς νόμους
που διέπουν τα φυσικά φαινόμενα, διατύπωσε το νόμο των τριών σταδίων
(θεολογικό, μεταφυσικό και επιστημονικό) για την ανθρώπινη εξέλιξη. Ο H. Spencer
(1820-1903) με τη σειρά του, θεώρησε ότι η μεθοδολογία των φυσικών επιστημών
είναι η καταλληλότερη για να εξηγήσει τα κοινωνικά φαινόμενα, τονίζοντας όμως
την ειδική σχέση του ερευνητή με το αντικείμενό του. Σημαντικότερη συνεισφορά
του στην Κοινωνιολογία ήταν η σύλληψη της κοινωνίας ως ιδιότυπης οντότητας
χωρίς όμως να υποβαθμίζει τη σημασία των ατόμων. Διαφοροποίηση παρατηρείται
με τον Emile Durkheim (1858-1917), ο οποίος θεωρούσε την Κοινωνιολογία ως τη
βασικότερη των επιστημών, ακόμα και των φυσικών, αφού ακόμα και αυτές είναι
κοινωνικά φαινόμενα. Θεωρεί ότι τα κοινωνικά φαινόμενα υπάρχουν ανεξάρτητα από
τα άτομα και πρέπει να αντιμετωπίζονται με την αντικειμενικότητα των φυσικών
φαινομένων. Ο Max Weber (1864-1920) με τη σειρά του, πίστευε ότι έπρεπε να
αναζητηθούν γενικοί νόμοι που να ερμηνεύουν τα κοινωνικά φαινόμενα, όπως
συμβαίνει με τα φυσικά. Η διαφορά των δύο έγκειται στη διαφορετική σχέση που

11. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
10
έχουν οι επιστήμονες με τα φαινόμενα που ερευνούν. Ο Vilfredo Pareto (1848-1923),
ο τρίτος θεμελιωτής της σύγχρονης Κοινωνιολογίας, εμπνευσμένος από το έργο του
Νεύτωνα, προσπάθησε να ανακαλύψει γενικούς νόμους στο χώρο της Οικονομικής,
αφού πίστευε ότι ήταν δυνατό να κατασκευαστεί μια γενική κοινωνική επιστήμη με
αφετηρία την Οικονομική. Επίσης νομολογικός ήταν και ο προσανατολισμός του
Karl Marx (1818-1883) όσον αφορά στη μελέτη των κοινωνικών φαινομένων. Όπως
και στις φυσικές επιστήμες, έτσι και στις κοινωνικές πρέπει να ανακαλυφθούν νόμοι,
οι ιστορικοί νόμοι που διέπουν τα κοινωνικά φαινόμενα. Η ανθρώπινη ιστορία
διέρχεται από τέσσερα στάδια εξέλιξης σύμφωνα με το Marx, το πρωτόγονο, τη
δουλοκτητική κοινωνία, τη φεουδαρχία και τον καπιταλισμό.
Τέλος, τον 20ο αιώνα εμφανίστηκαν δύο νέες κοινωνικές επιστήμες: η
Κοινωνική Ψυχολογία και η Πολιτική Επιστήμη. Η πρώτη εδραιώθηκε την εποχή του
μεσοπολέμου και ήρθε να καλύψει το κενό μεταξύ Κοινωνιολογίας και Ψυχολογίας
με κύριο έργο την αποκατάσταση της ανθρώπινης ζωής, μελετώντας συγχρόνως τους
κοινωνικούς παράγοντες ανάπτυξης της ανθρώπινης προσωπικότητας και τους
ψυχικούς παράγοντες οργάνωσης και ανάπτυξης της κοινωνίας. Η δεύτερη,
δημιούργημα των τελευταίων δεκαετιών του 20ου αιώνα, με την εμφάνιση νέων
πολιτικών διαδικασιών και τεχνικών διοίκησης, αποτελεί συνέχεια της μελέτης των
πολιτικών φαινομένων. Έχει ως αντικείμενο πλέον όχι μόνο την ανάλυση των
κρατικών θεσμών, αλλά τη διευρυμένη έννοια της «πολιτικής».
Β. Ταξινόμησητων Κοινωνικών Επιστημών
Σύμφωνα με τον Piaget οι κοινωνικές επιστήμες διακρίνονται σε (Δεληγιώργη, 2003):
1. νομοκρατικές κοινωνικές επιστήμες. Θεωρούν ότι τα κοινωνικά φαινόμενα
διέπονται από νόμους που διατυπώνουν σταθερές ποσοτικές σχέσεις μέσω
μαθηματικών συναρτήσεων.
2. ιστορικές κοινωνικές επιστήμες. Επιδιώκουν να κατανοήσουν τη γέννηση και
την ανάπτυξη των κοινωνικών φαινομένων συμπληρωματικά με τις
νομοκρατικές.

12. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
11
3. κανονιστικές επιστήμες. Στοχεύουν στη μελέτη και αξιολόγηση ρυθμιστικών
κοινωνικών σχέσεων, όπως η Ηθική, η Νομική, η Οικονομική, η
Κοινωνιολογία του δικαίου.
4. φιλοσοφικές επιστήμες. Επιχειρούν να εξηγήσουν τις εσωτερικές ψυχικές και
πνευματικές διεργασίες που προκαλούν εξατομικευμένα τα διάφορα
κοινωνικά φαινόμενα, όπως η Ιστορία, η Ανθρωπολογία, η Ψυχολογία.
Συμπληρωματικά και με βάση την ακολουθούμενη μεθοδολογία, οι κοινωνικές
επιστήμες ταξινομούνται και ως εξής (Δεληγιώργη, 2011):
1. κοινωνικές επιστήμες θετικιστικού τύπου. Θεμελιωτής τους ήταν ο August
Comte, στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Εδώ η εξήγηση των φαινομένων,
φυσικών ή κοινωνικών, σημαίνει γνώση της νομοτελειακής τους λειτουργίας
με σκοπό την πρόβλεψή τους και τον έλεγχο της λειτουργίας τους.
2. κοινωνικές επιστήμες διαλεκτικού τύπου. Τις θεμελίωσε ο Karl Marx στα
μέσα του 19ου αιώνα. Εδώ προέχει η ιστορική προσέγγιση των κοινωνικών
φαινομένων, δηλαδή το πώς γεννήθηκαν και αναπτύχθηκαν μέσα στον
ιστορικό χρόνο.
3. κοινωνικές επιστήμες ερμηνευτικού τύπου. Ιδρυτής τους ήταν ο Dilthey στα
τέλη του 19ου αιώνα. Εδώ τα κοινωνικά φαινόμενα δεν εξηγούνται αλλά
θεωρούνται μοναδικά και ανεπανάληπτα και γι’ αυτό σκοπός είναι η ερμηνεία
της σημασίας του νοήματος των ανθρωπίνων πράξεων, έργων και θεσμών.
Παρόλη την κατηγοριοποίηση των κοινωνικών επιστημών που στοχεύει στην όσο
το δυνατόν ακριβέστερη διάκρισή τους, είναι δύσκολο να τις διαχωρίσει κανείς
πλήρως, τουλάχιστον ως προς το ερευνητικό τους αντικείμενο. Κι αυτό γιατί όλες οι
κοινωνικές επιστήμες μελετούν το ίδιο θέμα, την ανθρώπινη συμπεριφορά.

13. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
12
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 - Βασικές μεθοδολογικές έννοιες
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Ηθικά Νικομάχεια) η μέθοδος είναι ο δρόμος
που ακολουθούμε κάθε φορά για να φτάσουμε σε ένα σκοπό. Αναφέρεται σε αυτή με
τον όρο ο «τρόπος της ζητήσεως». Ομοίως ο Kant ορίζει τη μέθοδο ως μια πορεία
σύμφωνα με ορισμένους κανόνες. Μία πιο θεωρητική άποψη είναι αυτή του Hegel,
σύμφωνα με την οποία η μέθοδος είναι «το οικοδόμημα του όλου, που έχει ανεγερθεί
ως καθαρή ουσία» (Κουμάκης, 1993)
Η επιστημονική μέθοδος ορίζεται ως η διαδικασία με την οποία οι
επιστήμονες συλλογικά και σε βάθος χρόνου προσπαθούν να οικοδομήσουν μια
ακριβή, με την έννοια της αξιόπιστης, αναπαράσταση του κόσμου. Ακόμη, επιχειρεί
να ελαχιστοποιήσει την επίδραση των προκαταλήψεων του επιστήμονα και του
περιβάλλοντος του κατά τη διατύπωση ή τον έλεγχο μιας υπόθεσης ή θεωρίας.
Σύμφωνα με τον Alan Chalmers (2010) δεν υπάρχει μία μέθοδος πάνω στην
οποία να μπορούν να βασιστούν οι επιστήμονες ώστε να αποδείξουν ως αληθείς τις
θεωρίες τους. Δεν υπάρχει δηλαδή επιστημονική μέθοδος που να εξασφαλίζει το
«ακλόνητο θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζεται η επιστήμη». Οι διάφορες μέθοδοι και
τα διάφορα κριτήρια που υιοθετήθηκαν π.χ. επαγωγισμός και διαψευσιοκρατία, έχουν
όρια και ελαττώματα.
Α. Επαγωγή,λογικήπαραγωγήκαι διαψευσιοκρατία
Επαγωγική μέθοδος
Σύμφωνα με τους επαγωγιστές ο επιστήμονας μέσω των αισθήσεων του
καταγράφει πιστά και αμερόληπτα ό,τι ακούει και βλέπει, ό,τι παρατηρεί. Όλες αυτές
οι καταγραφές (παρατηρησιακές αποφάνσεις) που προκύπτουν αποτελούν τη βάση
των νόμων και των θεωριών που θα αποτελέσουν την επιστημονική γνώση.
Οι παρατηρησιακές αποφάνσεις διακρίνονται σε ενικές, όταν αναφέρονται σε
μία καταγραφή για κάθε τόπο και χρονική στιγμή, και σε καθολικές, όταν
αναφέρονται σε όλα τα συμβάντα ενός συγκεκριμένου είδους για κάθε τόπο και
χρονική στιγμή. Πώς όμως μεταβαίνουμε από τις ενικές αποφάνσεις στις καθολικές;
Από την παρατήρηση δηλαδή ενός συμβάντος στην εξαγωγή επιστημονικών νόμων
και θεωριών;

14. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
13
Για να συμβεί αυτό πρέπει να ισχύουν τρεις προϋποθέσεις:
α) Ο αριθμός των παρατηρήσεων να είναι μεγάλος.
β) Οι παρατηρήσεις να λαμβάνονται υπό διαφορετικές συνθήκες.
γ) Καμία παρατήρηση δεν πρέπει να έρχεται σε αντίθεση με τον καθολικό νόμο που
προκύπτει.
Από όλα αυτά προκύπτει η Αρχή της Επαγωγής σύμφωνα με την οποία: «Εάν
έχουν γίνει παρατηρήσεις, κάτω από ένα ευρύ φάσμα συνθηκών, σε ένα μεγάλο
αριθμό από Α και εάν όλα τα παρατηρηθέντα Α χωρίς εξαίρεση διαθέτουν την
ιδιότητα Β, τότε όλα τα Α έχουν την ιδιότητα Β».
Όσο αυξάνεται το απόθεμα των δεδομένων που συλλέγονται μέσω των
παρατηρήσεων, τόσο περισσότερο αναπτύσσεται η επιστήμη πάντα προς τα εμπρός
και προς τα πάνω. Οι επιστημονικοί νόμοι και θεωρίες που προκύπτουν θεωρούνται
αντικειμενικοί βασιζόμενοι στο γεγονός ότι η παρατήρηση και ο επαγωγικός
συλλογισμός με τον οποίον προέκυψαν είναι και αυτοί αντικειμενικοί. Τέλος, επειδή
η επαγωγική μέθοδος βασίζεται στην παρατήρηση, όταν αυτή εκλείπει, αποφεύγει να
προβεί σε πρόβλεψη, η οποία όμως μαζί με την εξήγηση αποτελούν τα κύρια
γνωρίσματα της επιστήμης.
Κριτική στον επαγωγισμό
Η επαγωγική μέθοδος έχει δεχθεί πολλαπλή κριτική. Όσον αφορά στις
προϋποθέσεις της δεν προσδιορίζεται ούτε ο αριθμός των παρατηρήσεων που
απαιτούνται ούτε ποιες είναι οι διαφορετικές συνθήκες υπό τις οποίες γίνεται η
παρατήρηση. Επειδή λοιπόν δε θα είμαστε ποτέ σίγουροι ότι θα επαναληφθεί με τον
ίδιο τρόπο ένα συμβάν, προκειμένου να το γενικεύσουμε, όσες φορές κι αν το
παρατηρήσουμε και υπό διαφορετικές συνθήκες, η επαγωγή καταφεύγει στις
πιθανότητες. Όσο μεγαλύτερος είναι λοιπόν ο αριθμός των παρατηρήσεων και όσο
ευρύτερο το φάσμα των συνθηκών υπό των οποίων γίνονται οι παρατηρήσεις, τόσο
μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να είναι αληθής η γενίκευση που προκύπτει. Έτσι
όμως προκύπτει το ζήτημα υπολογισμού της πιθανότητας ισχύος της γενίκευσης σε
σχέση με τα δεδομένα που διαθέτουμε.
Άλλο σημείο του επαγωγισμού που έχει δεχθεί κριτική είναι η έννοια της
παρατήρησης, η οποία αποτελεί την αφετηρία της επιστήμης, σύμφωνα με τους
επαγωγιστές. Αν δύο παρατηρητές βλέπουν το ίδιο αντικείμενο, δεν είναι βέβαιο ότι

15. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
14
θα το ερμηνεύσουν με τον ίδιο τρόπο. Αυτό συμβαίνει επειδή η οπτική εμπειρία κάθε
παρατηρητή εξαρτάται από τις εμπειρίες, τις γνώσεις και τις προσδοκίες του. Επίσης,
σε αντίθεση με την επαγωγιστική θέση, ότι πολλές βασικές έννοιες αποκτούν νόημα
μέσω της παρατήρησης, διατυπώνεται η άποψη ότι οι θεωρίες προηγούνται των
παρατηρήσεων. Ακριβείς και σαφώς διατυπωμένες θεωρίες αποτελούν
προαπαιτούμενο για ακριβείς παρατηρησιακές αποφάνσεις. Τέλος, οι
παρατηρησιακές αποφάνσεις δεν μπορούν να αποτελούν τη βάση θεμελίωσης της
επιστημονικής γνώσης, όπως ισχυρίζονται οι επαγωγιστές, επειδή είναι επισφαλείς
και σε περιπτώσεις αμφισβήτησής τους, είναι απαραίτητη η προσφυγή στη θεωρία.
Ακόμη, τι συμβαίνει με τη δικαιολόγηση της αρχής της επαγωγής και το
ερώτημα αν ο επαγωγικός συλλογισμός οδηγεί σε αληθή επιστημονική γνώση;
Σύμφωνα με τους σκεπτικιστές και τον Hume, ο οποίος απέδειξε ότι η επαγωγή δεν
μπορεί να δικαιολογηθεί ούτε με προσφυγή στη λογική ούτε στην εμπειρία, αν
δεχτούμε την επαγωγή ως βάση της επιστήμης, τότε η επιστήμη δεν μπορεί να
δικαιολογηθεί ορθολογικά και η πίστη μας σε αυτή δεν είναι παρά απλή ψυχολογική
συνήθεια. Επίσης, το εύλογο της επαγωγικής μεθόδου δεν μπορεί να προκύπτει από
την επίκληση της προφάνειάς της. Τέλος, απάντηση στο ερώτημα δίνεται και με την
απόρριψη της παραδοχής ότι η επιστήμη ενέχει την επαγωγή. Με τη θέση αυτή
ασχολήθηκαν οι διαψευσιοκράτες και κυρίως ο Popper.
Λογική παραγωγή
Προτού μιλήσουμε για τη Διαψευσιοκρατία πρέπει να αναφερθούμε στη
λογική παραγωγή. Σε αντίθεση με την επαγωγική μέθοδο, σύμφωνα με την οποία το
γενικό (θεωρία) προκύπτει από το ειδικό (παρατήρηση), ο παραγωγικός συλλογισμός
ξεκινά από το γενικό (θεωρία) και καταλήγει στο ειδικό (συμπέρασμα). Η λογική
παραγωγή μας διαβεβαιώνει ότι αν οι προκείμενες είναι αληθείς, τότε και το
συμπέρασμα πρέπει να είναι αληθές. Γίνεται κατανοητό όμως ότι μέσω αυτής
εξάγονται αληθείς αποφάνσεις που προκύπτουν από άλλες αποφάνσεις και δεν μπορεί
να λειτουργήσει από μόνης της ως πηγή αληθών αποφάνσεων. Προϋπόθεση βέβαια
για την εξαγωγή συμπερασμάτων, εξηγήσεων ή προβλέψεων, είναι η ύπαρξη νόμων
και θεωριών.
Διαψευσιοκρατία
Η διαψευσιοκρατία αποτελεί την εναλλακτική απάντηση στον επαγωγισμό. Οι
διαψευσιοκράτες, δεχόμενοι ότι η θεωρία προηγείται των παρατηρήσεων,

16. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
15
εκλαμβάνουν τις θεωρίες ως υποθέσεις που δημιουργούνται από την ανθρώπινη
νόηση. Οι θεωρίες αυτές τίθενται υπό τον αυστηρό έλεγχο της παρατήρησης και του
πειράματος και αυτές που αποτυγχάνουν, εγκαταλείπονται. Για να αποτελέσουν
επιστημονική γνώση, θα πρέπει να ικανοποιείται το κριτήριο της διαψευσιμότητας.
Οι νόμοι και οι θεωρίες δεν προκύπτουν επομένως από παρατηρησιακές αποφάνσεις
(επαγωγιστές), αλλά από τη λογική παραγωγή του ψεύδους τους.
Πολύ σημαντικό ρόλο στη διαψευσιοκρατική αντίληψη για την επιστήμη
παίζει η πρόοδος της επιστήμης, η οποία σηματοδοτείται από την επικύρωση
τολμηρών εικασιών ή από τη διάψευση των συνετών. Τολμηρές εικασίες θεωρούνται
οι ανακαλύψεις που ήταν τελείως άγνωστες ή έμοιαζαν απίθανες, ενώ συνετές είναι
εκείνες που θεωρούνταν αναμφισβήτητες αλήθειες μέχρι τη στιγμή της διάψευσής
τους. Όσο πιο τολμηρή είναι μια εικασία, τόσο το καλύτερο για τους
διαψευσιοκράτες.
Όλα αυτά όμως θα πρέπει να τα δει κανείς υπό το πρίσμα της ιστορικής
προοπτικής και του γνωσιακού υπόβαθρου κάθε εποχής. Γνωσιακό υπόβαθρο
θεωρείται το σύνολο των κατεστημένων και γενικά αποδεκτών επιστημονικών
θεωριών σε κάποιο στάδιο της ιστορίας της επιστήμης. Μια εικασία επομένως
θεωρείται τολμηρή όταν φαίνεται απίθανη υπό το φως του γνωσιακού υπόβαθρου της
εποχής της. Αντίστοιχα, νέες προβλέψεις πρέπει να θεωρούνται όσες εμπεριέχουν
κάτι νέο που δε συγκαταλέγεται στο γνωσιακό υπόβαθρο της εποχής που
διατυπώνονται.
Σκοπός, επομένως, της επιστήμης είναι η διάψευση θεωριών και η
αντικατάστασή τους με καλύτερες, οι οποίες θα επιδείξουν μεγαλύτερη αντοχή στον
έλεγχο και την παρατήρηση. Τα τεκμήρια που προκύπτουν από τους ελέγχους
επικυρώνουν τη νέα θεωρία και ταυτόχρονα διαψεύδουν την παλιά. Η νέα θεωρία θα
διαψευστεί κι αυτή με τη σειρά με τη διατύπωση και επικύρωση νέων πιο τολμηρών
θεωριών.
Κριτική στη διαψευσιοκρατία
Όπως και ο επαγωγισμός, έτσι και η διαψευσιοκρατία έχει τρωτά σημεία. Ένα
από αυτά είναι η παρατήρηση. Όπως ειπώθηκε προηγουμένως, οι θεωρίες υπόκεινται
σε έλεγχο και διαψεύδονται υπό το φως των κατάλληλων τεκμηρίων. Στην περίπτωση
όμως που μία θεωρία συγκρούεται με την παρατήρηση, τι μας διαβεβαιώνει ότι

17. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
16
πρέπει να απορριφθεί η θεωρία και όχι η παρατήρηση; Η επισφάλεια των
παρατηρησιακών αποφάνσεων καθιστά την αποδοχή τους πάντα προσωρινή και υπό
αναθεώρηση και δεν επιτρέπει την ευθεία και οριστική διάψευση μιας θεωρίας,
γεγονός που υπονομεύει τη διαψευσιοκρατική αντίληψη.
Επιπλέον, υπάρχουν ιστορικά παραδείγματα που αποδεικνύουν ότι πολλές
επιστημονικές θεωρίες, που είναι αποδεκτές ακόμα και σήμερα, θα είχαν απορριφθεί,
χωρίς να τους έχει δοθεί η δυνατότητα να αναπτυχθούν. Αυτό θα συνέβαινε αν είχε
ακολουθηθεί πιστά η μεθοδολογία των διαψευσιοκρατών. Όταν διατυπώνεται μια
επιστημονική θεωρία πάντα υπάρχουν παρατηρησιακές αποφάνσεις που έρχονται σε
αντίθεση με αυτή και ούτε οι εμπνευστές των θεωριών δεν είναι ακόμα σε θέση να τις
υπερασπιστούν πλήρως.
Β. ΕρμηνευτικήκαιΔιαλεκτική προσέγγιση
Παραδοσιακά, οι λέξεις «μέθοδος» και «μεθοδολογία» έχουν ταυτιστεί με τις
τεχνικές και διαδικασίες συλλογής δεδομένων που συνδέονται με το θετικιστικό
μοντέλο (Cohen, et al. 2008) και παρουσιάστηκαν εν συντομία παραπάνω. Ωστόσο,
υπάρχουν ειδικότερες μεθοδολογίες, αυτές που αναφέρονται στις κοινωνικές
επιστήμες και που στηρίζονται στο επιχείρημα ότι τα κοινωνικά φαινόμενα έχουν
ιδιαιτερότητες. Άρα, πρέπει να ακολουθούν αυτόνομη μεθοδολογική πορεία. Αυτές οι
είναι η Ερμηνευτική και η Διαλεκτική.
Η ερμηνευτική προσέγγιση θεωρούνταν αρχικά ως μια τεχνική ερμηνείας των
σκέψεων του συγγραφέα ενός έργου. Διαμορφώθηκε σε μεθοδολογία από τον Dilthey
και συνδέθηκε με το πνευματικό ρεύμα του Ιστορισμού, 18ος – 19ος αιώνας. Σύμφωνα
με τον Ιστορισμό οι διάφορες ιστορικές εποχές είναι μεγέθη μεταξύ τους ισοδύναμα.
Αρκεί λοιπόν, η «κατανοητική μετάθεση» του ερευνητή σε παλιότερες εποχές για να
κατανοηθεί μια χρονικά και κοινωνικά προσδιορισμένη «ιστορική κατάσταση».
Ο v.Wright προσπάθησε να διαμορφώσει ένα σχήμα, ανάλογο του
αιτιοκρατικού υποδείγματος στις φυσικές επιστήμες, που να εξηγεί τη ανθρώπινη
συμπεριφορά. Πρόκειται για μια τελεολογική εξήγηση, έναν πρακτικό συλλογισμό,
βασική έννοια του οποίου είναι η ανθρώπινη συμπεριφορά και η εμφάνισή της με τη
μορφή της πράξης. Η πράξη έχει δύο χαρακτηριστικά. Ένα εσωτερικό, τη
σκοπιμότητα και ένα εξωτερικό, τη μυϊκή δραστηριότητα. Ακόμη, έχει αποτελέσματα

18. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
17
και επακόλουθα. Μια πράξη γίνεται κατανοητή όταν γνωρίζουμε την πρόθεση του
πράττοντος, όταν μπορούμε να την ταυτίσουμε με ένα γεγονός και όταν μπορούμε να
διακρίνουμε γιατί συνέβη η πράξη αυτή.
Το παράδειγμα που αναφέρει ο Γέμτος (1988) είναι το ακόλουθο. Η
συμπεριφορά ενός ατόμου μπορεί να περιγραφεί με τρεις τουλάχιστον τρόπους:
1. Ο Χ στρέφει το πόμολο και ως επακόλουθο της πράξης του το παράθυρο ανοίγει
και το δωμάτιο αερίζεται.
2. Ο Χ ανοίγει το παράθυρο στρέφοντας το πόμολο και ως επακόλουθο αερίζεται το
δωμάτιο.
3. Ο Χ αερίζει το δωμάτιο στρέφοντας το πόμολο και ανοίγοντας το παράθυρο.
Κάθε μία από τις παραπάνω περιπτώσεις δίνει διαφορετική περιγραφή των γεγονότων
και άρα διαφορετική πράξη. Αυτό συμβαίνει γιατί τα διαφορετικά επιδιωκόμενα
αντικείμενα συνεπάγονται διαφορετικές προθέσεις και άρα διαφορετικές πράξεις.
Κύριο χαρακτηριστικό της διαλεκτικής μεθόδου είναι ότι θεωρεί τον κόσμο
ως ένα ενιαίο σύνολο, που δεν είναι στατικό, αλλά βρίσκεται σε διαρκή κίνηση.
Μελετά τις αλληλεξαρτήσεις και τις σχέσεις των φαινομένων που δημιουργούνται
στη φύση και στην κοινωνία και αναζητά τους νόμους που διέπουν αυτές τις σχέσεις.
Οι απαρχές της διαλεκτικής βρίσκονται στην Πολιτεία του Πλάτωνα, ο οποίος τη
θεωρεί ως τη μέθοδο που διαλύει τις πλάνες που δημιουργούν οι αισθήσεις και
οδηγούν στη θέαση των αιώνιων ιδεών. Από τον Πλάτωνα ακόμα γίνεται φανερό ότι
η πορεία της δεν είναι ευθύγραμμη, αλλά περνά μέσα από αντιθέσεις και
ριζοσπαστικές αλλαγές. Έτσι, η διαλεκτική θεωρείται η θεωρία της εξέλιξης.
Οι νόμοι εξέλιξης του κόσμου τους οποίους αναγνωρίζει η διαλεκτική είναι
τρεις: α) ο νόμος της ενότητας και της πάλης των αντιθέτων, σύμφωνα με τον οποίο
στο εσωτερικό των φυσικών και των κοινωνικών φαινομένων υπάρχουν διαφορετικά
στοιχεία που βρίσκονται σε σύγκρουση, β) ο νόμος της μετατροπής των ποσοτικών
αλλαγών σε ποιοτικές, σύμφωνα με τον οποίο οι συνεχείς ποσοτικές αλλαγές που
συμβαίνουν στη φύση και στην κοινωνία, οδηγούν σε νέες ποιότητες με ξαφνικό
όμως τρόπο, και γ) ο νόμος της άρνησης της άρνησης, σύμφωνα με τον οποίο η
ποιότητα που ξεπερνιέται δεν καταστρέφεται, αλλά τα θετικά της στοιχεία
παραμένουν και στη νέα ποιότητα.

19. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
18
Είναι μία μέθοδος που συνδέθηκε και με τον ιδεαλισμό (Kant, Hegel) και με
τον υλισμό (Marx, Engels) και δίνει ιδιαίτερη προσοχή στις σχέσεις που
αναπτύσσουν τα φαινόμενα μεταξύ τους, στην ιστορική τους προσέγγιση και στην
αποκάλυψη των μεταξύ τους αντιθέσεων. Όπως κάθε μέθοδος έχει δεχθεί κριτική με
χαρακτηριστική αυτή του Bernstein, ο οποίος τη θεωρεί «άχρηστη και
αντιεπιστημονική».
Παρά το γεγονός ότι οι κοινωνικοί επιστήμονες που είναι πολέμιοι του
θετικισμού, ανήκουν σε ποικίλες και διαφορετικές σχολές σκέψης, με διαφορετικές
μεθοδολογίες, τους ενώνει η κοινή πεποίθηση ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά δε
διέπεται από γενικούς νόμους, ούτε χαρακτηρίζεται από θεμελιώδεις κανονικότητες.
Απορρίπτουν δηλαδή την αμερόληπτη και αντικειμενική οπτική γωνία του
παρατηρητή, άποψη του θετικισμού και συμφωνούν ότι η συμπεριφορά των ατόμων
μπορεί να κατανοηθεί μόνο από έναν ερευνητή με κοινό προς τα άτομα πλαίσιο
αναφοράς (Cohen et al., 2008).

20. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
19
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 – Η μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών
στον ιστορικό χρόνο
Οι κοινωνικές επιστήμες θετικιστικού τύπου έχουν τις ρίζες τους στη
μηχανιστική σκέψη όπως αυτή διαμορφώθηκε από τα τέλη του 16ου αιώνα και μετά.
Αυτός ο τύπος κοινωνικής επιστήμης γνώρισε την αποθέωση στο πρώτο μισό του
20ου αιώνα και παρά τις κριτικές που δέχθηκε, κυρίως από τη δεκαετία του 1960 και
μετά, εξακολουθεί να αναπαράγεται έως σήμερα. Οι δε κοινωνικές επιστήμες
ερμηνευτικού και διαλεκτικού τύπου έχουν τις ρίζες τους ακριβώς στην κριτική που
ασκήθηκε στη μηχανιστική σκέψη μέσα στον ιστορικό χρόνο.
Α. Κοινωνικές Επιστήμες θετικιστικού τύπου
19ος αιώνας
Οι επιστημονικές απόψεις που εμφανίζονται από τα τέλη του 16ου αιώνα και
μετά συστηματοποιούνται με τις απόψεις του August Comte (1798-1857) στο πρώτο
μισό του 19ου αιώνα. Ο θετικισμός του Comte στηρίζεται στη συνδυασμένη χρήση
της εμπειρικής παρατήρησης και του μαθηματικού υπολογισμού. Ο Comte
διατυπώνει το νόμο των τριών σταδίων που διέπει την ανθρώπινη σκέψη και εμπειρία
και ο οποίος εξηγεί και όλους τους επιμέρους νόμους της Κοινωνιολογίας. Σύμφωνα
με αυτόν, το ανθρώπινο πνεύμα πέρασε από το θεολογικό ή μυθικό στάδιο, στο
μεταφυσικό ή αφηρημένο και έφτασε τέλος στο θετικό στάδιο όπου κυριαρχεί η
επιστημονική σκέψη. Η Κοινωνιολογία πρέπει να αντιμετωπίζει τα κοινωνικά
φαινόμενα με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζει η φυσική τα φυσικά φαινόμενα.
Αντίστοιχη της πειραματικής μεθόδου της φυσικής είναι η συγκριτική μέθοδος,
δηλαδή, η σύγκριση των δεδομένων που προκύπτουν από την παρατήρηση.
Σύμφωνα με τον John Stuart Mill (1806-1873) οι κοινωνικές επιστήμες
ανάγονται στις φυσικές με τη διαμεσολάβηση της ψυχολογίας και της ηθολογίας, οι
οποίες μελετούν τους γενικούς και ειδικούς νόμους του ανθρώπινου πνεύματος
αντίστοιχα. Ο Mill, του οποίου οι απόψεις θεωρούνται ως η αφετηρία του σύγχρονου
θετικισμού, θεμελίωσε τον κοινωνιολογικό ατομισμό τον οποίο υιοθέτησαν πολλοί
κοινωνιολόγοι και επιστημολόγοι του 20ου αιώνα όπως π.χ. ο Karl Popper.

21. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
20
Ο Herbert Spencer (1820-1903) θεωρεί ως πρότυπο της Κοινωνιολογίας τη
βιολογία γιατί η κοινωνία είναι ένας αυτόνομος οργανισμός, με λειτουργία αντίστοιχη
των ζωικών οργανισμών. Αντικείμενό της είναι η μελέτη των οργανικών ολοτήτων
και αποτέλεσε το μέσο για την εξήγηση των κοινωνικών φαινομένων στη διάρκεια
του 19ου αιώνα.
Το θετικιστικό πνεύμα συνεχίστηκε με το έργο του Emile Durkheim (1858-
1917) ο οποίος επηρεάστηκε τόσο από τον Comte όσο και από τους Mill και Spencer.
Υποστήριξε ότι μέθοδοι των φυσικών επιστημών πρέπει να επεκταθούν στις
κοινωνικές επιστήμες και ανέλυσε φαινόμενα όπως η αυτοκτονία, ο καταμερισμός
της εργασίας, η θρησκευτική ζωή χωρίς να καταφεύγει στην ψυχολογία, στην ηθική ή
στη μεταφυσική, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην αυτονόμηση της
Κοινωνιολογίας ως επιστήμης.
20ος αιώνας
Στα τέλη του 19ου αιώνα ο θετικισμός, μαζί και ο νατουραλισμός (όλα είναι ή
πρέπει να αποδίδονται με φυσικό τρόπο) υποχώρησε για να επανεμφανιστεί κατά το
μεσοπόλεμο ισχυρότερος από πριν, χάρη στο Λογικό Θετικισμό του Κύκλου της
Βιέννης. Οι εκπρόσωποί του, M. Schlick, Reichenbach, R.Carnap κ.α., υποστήριζαν
ότι τα δεδομένα από τα οποία ξεκινάει η επιστήμη είναι αυτά που προκύπτουν από τις
αισθήσεις μας και την επαγωγή. Τα προβλήματα εγκυρότητας της επαγωγής όμως
οδήγησαν σε αδιέξοδο την κίνηση αυτή, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν άλλες
κινήσεις και τάσεις, όπως η Αναλυτική Φιλοσοφία και το παρακλάδι της, ο Λογικός
Εμπειρισμός. Εκπρόσωπος του Λογικού Εμπειρισμού, ο K. Popper (1902-1994), ο
οποίος ονόμασε την επιστημολογία του, Κριτικό Ορθολογισμό. Πρόκειται για την
υποθετικο – παραγωγική μέθοδο που ταυτίζει την εξήγηση με την πρόβλεψη και το
πείραμα.
Στη συνέχεια, οι επιστημολογικές απόψεις του Popper αμφισβητήθηκαν από
τους σχετικιστές φιλοσόφους, μεταξύ των οποίων και ο μαθητής του Popper, P.
Feyerabend (1924-1994). Εκείνοι υποστήριξαν ότι ο αντικειμενισμός που προκύπτει
από τις παραπάνω επιστημολογικές απόψεις, οδηγεί σε κλειστές μορφές σκέψης και
άρα σε δογματισμό.

22. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
21
Αναφορικά με τις κοινωνικές επιστήμες, στην περίοδο 1930 – 1960 στις
Η.Π.Α., χαρακτηρίζονται ως θετικιστικές καθώς τα φαινόμενα που επιλέγονται για
μελέτη είναι όσα μπορούν να μετρηθούν και αναλυθούν στατιστικά.
Β. Κοινωνικές Επιστήμες ερμηνευτικού τύπου
Η ερμηνευτική επιστημολογία προτείνει την κατανόηση – ερμηνεία των
φαινομένων και αναδεικνύει την ετερότητα και την ιδιαιτερότητά τους. Ο Γερμανός
θεολόγος και φιλόλογος Fr. Schleiermacher (1768-1834), πρότεινε την ερμηνευτική
μέθοδο για όσες επιστήμες εκφράζονται γλωσσικά. Ωστόσο, η πρώτη συστηματική
προσπάθεια συγκρότησης μιας ερμηνευτικής επιστημολογίας γίνεται από τον W.
Dilthey (1833-1911). Πίστευε ότι οι επιστήμες του πνεύματος είναι αντίθετες με τις
φυσικές τόσο ως προς το υπό μελέτη αντικείμενο όσο και ως προς τις
χρησιμοποιούμενες μεθόδους. Αντικείμενο των επιστημών του πνεύματος είναι η
κατανόηση των φαινομένων της ιστορικο – κοινωνικής πραγματικότητας που
ερμηνεύουν. Για τον Dilthey η κατανόηση και η εξήγηση ήταν δύο αντίθετοι
θεμελιακοί τρόποι γνώσης. Ακόμη, το γεγονός ότι τα ανθρώπινα φαινόμενα δεν
μπορούν να αναχθούν στα φυσικά φαινόμενα οφείλεται στην ιστορικότητά τους. Η
Ιστορία λοιπόν, είναι η βάση της μελέτης.
Ο Max Weber (1864 – 1920) από την άλλη, εναντιώθηκε στην αναγωγή των
κοινωνικών επιστημών στις φυσικές επιστήμες όσο και στην αναγωγή τους στην
ψυχολογία ή στην ιστορία. Δεν αποδέχθηκε τη Φυσική ως πρότυπο επιστήμης ενώ
θεωρούσε ότι η μαθηματικοποίηση είναι μια ακριβής μεθοδολογική τεχνική, η οποία
όμως δεν επαρκεί. Σύμφωνα με τον Weber για να ερμηνευθούν ορθολογικά οι
πράξεις απαιτείται η κατασκευή «ιδεατών τύπων» ή «υποδειγμάτων» που είναι
αφηρημένες περιγραφές, μια διανοητική κατασκευή στην ουσία, που δεν αντιστοιχεί
πλήρως στην πραγματικότητα των φαινομένων ή των πράξεων.
Η αναγωγή των κοινωνικών επιστημών στην ψυχολογία και την ιστορία
δέχτηκε κριτική και από τους Frege, Russel και Wittgenstein. Θεωρούσαν ότι η
γλώσσα με την οποία διατυπώνονται οι επιστημονικές προτάσεις πρέπει να είναι
ουδέτερη και απαλλαγμένη από συναισθηματική φόρτιση. Μόνο έτσι εξασφαλίζεται
η αντικειμενικότητα στη μελέτη της πραγματικότητας.

23. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
22
Ο J. Habermas (1929-), από τους ιδρυτές της Σχολής Φρανκφούρτης και του
ρεύματος της Κριτικής ερμηνευτικής, άσκησε κριτική τόσο στο θετικισμό όσο και
στον ιστορικισμό. Η αντικειμενικότητα της επιστήμης, που απαιτούν οι παραπάνω
μεθοδολογικές προσεγγίσεις, στηρίζεται στην ύπαρξη μιας καθαρής από
υποκειμενικά στοιχεία επιστημονικής, γνωστικής προσέγγισης της πραγματικότητας.
Ωστόσο, σύμφωνα με τον Habermas μια τέτοια «καθαρή θεωρία» δεν είναι δυνατόν
να υπάρξει καθώς ο επιστήμονας δεν είναι ένας ουδέτερος φορέας γνώσης αλλά ζει
μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες και φέρει
πεποιθήσεις και ιδεολογία.
Γ. Κοινωνικές Επιστήμες διαλεκτικού τύπου
Από τα τέλη του 17ου αιώνα και στις αρχές του 18ου, ο G.B.Vico (1668-
1744) άσκησε κριτική στο μηχανικισμό. Υποστήριξε ότι η γνώση των κοινωνικών
φαινομένων δεν μπορεί να προσεγγιστεί εφαρμόζοντας τις μεθόδους των φυσικών
φαινομένων, επειδή τα ιστορικά και κοινωνικά φαινόμενα είναι δυναμικά και
αλλάζουν μέσα στο χρόνο.
Ο Montesquieu (1689-1755) με τη σειρά του υποστήριξε ότι οι νόμοι που
διέπουν τα κοινωνικά φαινόμενα διαφέρουν από τους νόμους των φυσικών
φαινομένων, καθώς τα κοινωνικά φαινόμενα επηρεάζονται από παράγοντες όπως το
κλίμα, η θρησκεία, το πολίτευμα κ.ά. και επομένως δεν μπορούν να
μαθηματικοποιηθούν.
Ο Hume (1711-1776) θέτει ως βάση της επιστήμης όχι τη φύση γενικά, αλλά
την έννοια της ανθρώπινης φύσης. Μέσω της αρχής του εθισμού, στην οποία
υπόκειται η ανθρώπινη φύση, συλλαμβάνονται συνειρμικά από την επιστήμη τα
φαινόμενα ως αιτίες και αποτελέσματα και παράγεται γνώση. Η νομολογική όμως
σύνδεση φαινομένων που διαδέχονται κατ’ επανάληψη το ένα το άλλο δεν έχει ούτε
λογικό ούτε αντικειμενικό υπόβαθρο, αλλά ψυχολογικό. Για να γνωρίσουμε
επομένως πώς λειτουργεί η επιστήμη, πρέπει να γνωρίσουμε μέσω της εμπειρίας το
δημιουργό της, που δεν είναι άλλος από τον άνθρωπο. Ο Hume γίνεται έτσι ο
προάγγελος των εμπειρικών κοινωνικών επιστημών.
Ο Kant (1724-1804), αρνούμενος να μεταθέσει το βάρος από τη λογική στην
ψυχολογία, εναντιώνεται στην ψυχολογική διάσταση που εισήγαγε ο Hume, γιατί έτσι

24. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
23
κλονίζεται η εγκυρότητα της επιστήμης. Υποστηρίζει ότι οδηγούμαστε στη γνώση
μέσω του καθαρού νου (εργοστάσιο), με αφετηρία πάντα την εμπειρία (πρώτες ύλες).
Σύμφωνα με τον Kant, ο ανθρώπινος νους δεν είναι απλά ένα μηχάνημα, αλλά μία
δύναμη που θέτει κανόνες και τους υπακούει.
Ο Hegel (1770-1830), κύριος εκπρόσωπος του γερμανικού ιδεαλισμού, ασκεί
κριτική στον εμπειρικό ορθολογισμό και στον Καντ, καθώς έχουν μετατρέψει τα
μεταβαλλόμενα φαινόμενα σε ποσοτικά μεγέθη, θεωρώντας έτσι τον ιστορικό κόσμο
ως στατικό. Πιστεύει ότι είναι αναγκαία η συμπλήρωση της μηχανιστικής επιστήμης,
γιατί ενώ μας κάνει γνωστούς τους νόμους με τους οποίους λειτουργούν τα φυσικά
φαινόμενα, δε μας αποκαλύπτει τη σύσταση και το νόημά τους (το «τι» και το
«γιατί»), δηλαδή την απόλυτη αλήθεια. Η πορεία προς τη γνώση, σύμφωνα με τον
Hegel, περνά από τα στάδια του αισθητού, του αφηρημένου και του συγκεκριμένου.
Ενώ λοιπόν η μηχανιστική αντίληψη εξηγεί το πέρασμα από το αισθητό στο
αφηρημένο, δεν εξηγεί την πορεία από το αφηρημένο στο συγκεκριμένο. Η πορεία
αυτή εξηγείται από τη χεγκελιανή στοχαστική επιστήμη μέσω της θετικής
διαλεκτικής λογικής.
Η θετική λογική είναι ένα σύστημα λογικών κατηγοριών που παράγονται με
βάση τη συλλογιστική απαγωγική μέθοδο. Με τις κατηγορίες επιδιώκεται η
ταξινόμηση λέξεων-εννοιών που περιγράφουν τον κόσμο. Είναι ένα κυκλικό σύστημα
που αποτελείται από 65 κατηγορίες, όπου η τελευταία κατηγορία, αυτή της απόλυτης
ιδέας, ορίζει την πρώτη κατηγορία, του είναι. Οι λογικές κατηγορίες θεωρούνται από
τον Hegel προσωρινοί ορισμοί για το τι είναι γνώση, καθώς είναι δυνατόν να
παραχθούν νέες λογικές κατηγορίες, ανάλογα με τις απαιτήσεις των γνωστικών μας
προσεγγίσεων.
Κριτική στον ιδεαλισμό του Hegel άσκησε ο Marx (1818-1883), ο οποίος
θεωρείται ο ιδρυτής μιας κοινωνικής επιστήμης διαλεκτικού τύπου που αποτελεί
συνδυασμό της Ιστορίας και της Πολιτικής Οικονομίας. Πιστεύει ότι Hegel
εξιδανίκευε την πραγματικότητα, γεγονός που αφαιρεί από τη διαλεκτική του λογική
τη δυνατότητα να λειτουργεί ως ένα μέσο προσέγγισης της επιστήμης. Αναλύει
επομένως και εξηγεί τα φαινόμενα με βάση τον τρόπο που σχετίζονται μεταξύ τους
και υπό το πρίσμα των ιστορικών και κοινωνικών συνθηκών που επικρατούν. Από τη
χεγκελιανή Ιδέα περνάμε στην αρχή της πραγματικότητας, η οποία αποτελεί τη βάση
της κοσμο-θεωρητικής αντίληψης του Marx, στο νατουραλιστικό ανθρωπισμό, όπως

25. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
24
τον ονόμασε ο ίδιος ή διαλεκτικό υλισμό και ιστορικό υλισμό, όπως ονομάστηκε από
τους μαρξιστές θεωρητικούς μετά τον Marx. Σύμφωνα με την αρχή αυτή δεν μπορεί η
σκέψη να παρακάμπτει αυθαίρετα το πραγματικό.
Από το 1923 έως το 1935 λειτούργησε η Σχολή της Φρανκφούρτης ως ένα
ινστιτούτο κοινωνικής έρευνας και θεωρίας. Ιδρυτές και μέλη της ήταν οι Felix Weil,
Friedrich Pollock, Max Horkheimer, Theodor Adorno, Leo Lowenthal και Herbert
Marcuze. Στόχος τους ήταν η στήριξη της διεπιστημονικής έρευνας, η οποία αν και
χρησιμοποιείται ευρέως στις θετικές επιστήμες, δε συμβαίνει το ίδιο και με τις
κοινωνικές. Η έμφασή τους στο «κριτικό» κομμάτι της θεωρίας πήγαζε σε σημαντικό
βαθμό από την προσπάθειά τους να υπερβούν τα όρια του θετικισμού και του
υλισμού επιστρέφοντας στην κριτική φιλοσοφία του Kant και στη φιλοσοφία του
Hegel με την έμφασή της στην άρνηση και την αντίφαση ως εγγενείς ιδιότητες της
πραγματικότητας.
Τέλος, τη δεκαετία του 1960 εμφανίστηκε ένα νέο επιστημολογικό ρεύμα των
κοινωνικών επιστημών, ο δομισμός. Οι κοινωνικές επιστήμες κατέφυγαν στη δομική
γλωσσολογία, που αναπτύχθηκε από τον Ferdinand de Saussure (1857-1913), και
σύμφωνα με την οποία η γλώσσα αποτελείται από δύο στοιχεία: το σημαίνον και το
σημαινόμενο, οι σχέσεις των οποίων αποτελούν ένα σύστημα, μία δομή. Βασικό
επομένως γνώρισμα του δομισμού είναι η έμφαση που δίνει σε καθολικές,
αφηρημένες δομές κάτω από την επιφάνεια των πολιτισμικών και κοινωνικών
φαινομένων, οι οποίες τα ρυθμίζουν μηχανιστικά και τα αλληλοσυσχετίζουν
συστηματικά. Είναι μία μεθοδολογία που ενσωματώθηκε και στη θετικιστική αλλά
και στη διαλεκτική επιστημολογία, παρά το γεγονός ότι είναι αντίθετες μεταξύ τους.

26. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
25
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 – Η αξιολογική ουδετερότητα των Κοινωνικών
Επιστημών
Σύμφωνα με το θετικισμό, η αντικειμενικότητα της επιστήμης απαιτεί την
αξιολογική ουδετερότητα. Αυτό σημαίνει ότι οι επιστήμονες δεν πρέπει να
εκφράζουν αξιολογικές κρίσεις διότι τέτοιου είδους προτάσεις, αξιολογικές
προτάσεις, δεν έχουν γνωστικό περιεχόμενο, ούτε περιέχουν κάποιο κριτήριο
αλήθειας. Αφορούν αποκλειστικά στην προσωπική άποψη, στάση, ηθική αυτού που
τις διατυπώνει. Επιπλέον, η ανάγκη για αξιολογική ουδετερότητα της επιστήμης
προκύπτει από το γεγονός ότι δεν υπάρχει επιστημονική θεμελίωση μιας ορισμένης
στάσης μας απέναντι στον κόσμο (Γέμτος, 2003).
Το ζήτημα της αξιολογικής ουδετερότητας αφορά κατεξοχήν στις κοινωνικές
επιστήμες λόγω της ιδιαίτερης φύσης τους, η οποία συνοψίζεται στις εξής
παρατηρήσεις (Κουζέλης, 1996):
1. Οι κοινωνικές επιστήμες χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη πολλών
«παραδειγμάτων» (ορολογία που χρησιμοποιεί ο Kuhn), από αντικρουόμενα
εννοιακά συστήματα και αντίστοιχες «σχολές».
2. Οι κοινωνικές επιστήμες χαρακτηρίζονται από ένα ιδιότυπο αξιολογικό
«ενδιαφέρον» (ορολογία που χρησιμοποιεί ο Habermas), δηλαδή δεν υπάρχει
ένας κοινός ορισμός των υπό επίλυση προβλημάτων.
3. Οι κοινωνικές επιστήμες εξηγούν πράγματα για τα οποία όλοι έχουν άποψη.
Ωστόσο, η δυσκολία διατύπωσης ουδέτερης αξιολογικής κρίσης στα πλαίσια
των κοινωνικών επιστημών προκύπτει και από άλλα γεγονότα, όπως είναι το
αντικείμενό τους. Η μελέτη δηλαδή, των σχέσεων μεταξύ ατόμων ή των σχέσεων στις
οποίες εμπλέκονται άτομα και το πώς αυτές προσδιορίζονται από τις πράξεις των
ατόμων. Για να εξηγηθούν τα παραπάνω πρέπει πρώτα να κατανοηθούν και για να
κατανοηθούν πρέπει να γνωρίζουμε το νόημα που αποδίδουν οι συμμετέχοντες σε
αυτές τις σχέσεις. Οι πράξεις των ανθρώπων στα πλαίσια μιας κοινωνικής σχέσης
εξαρτώνται εν πολλοίς από το τι πιστεύουν ότι συμβαίνει σε αυτήν. Επομένως, το
νόημα που αποδίδουν τα εμπλεκόμενα μέρη στην κοινωνική σχέση διαμορφώνει την
ίδια τη σχέση. Επίσης, η ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων που βασίζεται στην

27. Μεθοδολογία τωνΚοινωνικών Επιστημών– Μια ιστορική προσέγγιση
26
κατανόησή τους, η οποία με τη σειρά της στηρίζεται στο νόημα της κοινωνικής
σχέσης, επηρεάζει την ίδια τη σχέση.
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό των κοινωνικών επιστημών που συμβάλλει στη
δυσχέρεια διατύπωσης ουδέτερης αξιολογικής κρίσης από την πλευρά του
κοινωνικού επιστήμονα είναι ότι εκείνος συμμετέχει στη ζωή του αντικειμένου που
μελετά ως μέλος της ίδιας κοινωνίας, υπάρχει δηλαδή σχέση μεταξύ παρατηρητή και
αντικειμένου.
Ο Max Weber ήταν από τους σημαντικούς υποστηρικτές της αξιολογικής
ουδετερότητας των κοινωνικών επιστημών. Σύμφωνα με αυτόν, κατά την αναζήτηση
της αλήθειας μέσα από την κατανόηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, ο
κοινωνικός επιστήμονας πρέπει να μελετά το νόημα και τη δράση από την οπτική των
φορέων της δράσης και δεν πρέπει να συγχέει τις αναλύσεις των κοινωνικών
φαινομένων με τις δικές του εκτιμήσεις.
Επιπλέον, ο Weber θεωρεί ότι η κοινωνική πραγματικότητα έχει πάντα νόημα,
γιατί προέρχεται από ανθρώπινες δραστηριότητες με νόημα, το οποίο μάλιστα
υπάρχει ακόμη και αν δεν μπορούμε να το διακρίνουμε. Στην τελευταία περίπτωση
μάλιστα προκύπτει η ανάγκη «ανακατασκευής» του νοήματος. Πρόκειται για το
λεγόμενο «κατανοείν» ή αλλιώς Verstehen. Η κατανόηση του νοήματος καθίσταται
δυνατή γιατί ο κοινωνικός παρατηρητής και το αντικείμενο είναι μέλη της ίδιας
κοινωνίας, άρα μοιράζονται τον ίδιο πολιτισμό και τις ίδιες αξίες. Πρόκειται για τη
λεγόμενη «αξιακή σχέση» ή αλλιώς Wertbeziehung.
Ο Parsons (1902-1979) αργότερα, στο 15ο Γερμανικό Συνέδριο
Κοινωνιολογίας, το 1964 στη Χαϊδελβέργη, αναμορφώνοντας τις απόψεις του
Weber, συνόψισε την αξιακή ουδετερότητα στα εξής:
1. Ο κοινωνικός επιστήμονας θα πρέπει να επιδιώκει τη μεγαλύτερη δυνατή
εννοιολογική καθαρότητα, την εμπειρική ακρίβεια και την επαλήθευση,
απαλλαγμένος από εξωτερικές αξίες.
2. Ο κοινωνικός επιστήμονας θα πρέπει να απέχει από αξιολογικές τοποθετήσεις
που αφορούν σε ευρύτερα κοινωνικά θέματα όπως π.χ. η «χριστιανική
επιστήμη».
3. Ο κοινωνικός επιστήμονας θα πρέπει να είναι ανεξάρτητος από αξίων
συγκεκριμένων ιστορικών πολιτισμών.