A Plena Idade Media

1. A PLENA IDADE MEDIA.
O RENACEMENTO
URBANO
Tema 5

2. O TERRITORIO EUROPEO.
UN MOSAICO DE REINOS E
POBOS
LECCIÓN 1

3. O MARCO TERRITORIAL
• Europa a principios do século XI era un mosaicos de Estados e reinos:
• O reino de Francia e o Sacro Imperio Romano Xermánico, en Alemaña, eran
as dúas unidades políticas principais da época. Xurdidas no século IX, tras a
división do imperio carolixio, situábanse no centro do continente e dividíanse
en territorios feudais.
• Os normandos situábanse no norte do Imperio.
• Os musulmáns e os cristiáns disputaban no sur de Europa o dominio da
Península Ibérica e das terras do Imperio Bizantino.
• Os pobos eslavos situábanse no leste de Europa, entre os mares Báltico e
Negro.

5. CRONOLOXÍA E TRAZOS BÁSICOS
• A PLENA IDADE MEDIA comprende os séculos XI, XII e XIII.
• Características básicas:
1. Mantense o feudalismo, pero os reis loitan por recuperar o seu poder.
2. A agricultura progresa.
3. Renacen as cidades.
4. Xurde un novo grupo social, a burguesía.
5. Renóvase a cultura.
6. Xurde a Arte Gótica, un novo estilo artístico que alcanzou una enorme
difusión no continente europeo.

6. 1. Mantense o feudalismo, pero os reis loitan
por recuperar o seu poder.
• O rei goberna con axuda da Curia Rexia, una asemble composta de
nobres e prelados (Sacerdote que ten algún cargo ou dignidade
superior dentro da Igrexa Católica).
• Segundo os asuntos que se tratasen podía ser ordinaria ou
extraordinaria:
• Curia Rexia Ordinaria: asistían persoas próximas ao rei, como familiares e
altos funcionarios de pazo (palacio).
• Curia Rexia Extraordinaria:
• acudían representantes da nobreza e do alto clero.
• Nela tratábanse os asuntos máis importantes, como declarar a guerra, conceder axudas
económicas, xurar o herdeiro do trono, etc.

7. • A partir do século XII e, sobre todo do
XIII, os representantes dalgunhas
cidades foron chamados á Curia Rexia
Extraordinaria. Así xurdiron os
Parlamentos que, por convocatoria do
rei, reunían a representantes dos tres
estamentos coa finalidade principal de
aprobar o cobro de impostos ou
axudas económicas. Previamente cada
estamento propoñíalle as súas
peticións ao rei.

8. • Grazas ao apoio das cidades, os
reis afianzaron o seu poder
sobre os señores feudais, pois
dispuxeron de recursos
económicos a cambio de
concederlles certos dereitos e
liberdades.
• Os Parlamentos recibiron
nombres diferentes:
• Parlamento, en Inglaterra.
• Estados Xerais, en Francia.
• Dieta, no Sacro Imperio Romano
Xermánico.
• Cortes, nos reinos cristiáns
peninsulares.

9. 2. A agricultura progresa.

10. ANTES DENDE O
ROTACIÓN TRIENAL
CEREAL LEGUMINOSAS BARBECHO
ROTACIÓN BIENAL
CEREAL BARBECHO

11. ROTACIÓN TRIENAL
AÑO 1
CEREAL LEGUMBRES
BARBECHO
AÑO 2
BARBECHO CEREAL
AÑO 3

12. • Consecuencias dos progresos agrarios:
• Aumento da producción agrícola. Grazas a isto mellorou a alimentación da
poboación, e Europa experimentou un forte crecemento demográfico (pasou de 36 a
80 millóns de persoas).
• A superficie cultivada estendeuse, xa que o incremento demográfico obrigou a
ampliala:
• Talláronse (Se talaron) os bosques que rodeaban as aldeas para establecer novos campos.
• Desecáronse marismas e zonas pantanosas.
• Gañáronse terras ao mar, como os polders holandeses.
• Colonizáronse novos espazos sen cultivar en Europa oriental.
• Revitalizáronse as ciudades, a súa poboación creceu con rapidez e convertéronse en
centros de intercambio comercial e de actividades artesanais.
• O comercio local e a longa distancia reactivouse.

13. 3. Renacen as cidades.
• Por que renacen? Sobre todo polo aumento da produción agraria:
• Os campesiños obtiveron máis produción da necesaria e venderon o sobrante no mercado.
• Parte dos campesiños puidéronse adicar á artesanía e ao comercio nas cidades: as
revitalizaron.
• Onde se localizan?
• Rexurdiron nas antigas cidades romanas.
• Novas cidades tamén xurdiron a partir dos mercados establecidos:
• Xunto a castelos o mosteiros (monasterios).
• No cruce de camiños.
• Xunto a un porto.
• En torno a estes mercados naceron barrios de artesáns e comerciantes: os burgos.
Rodeáronse de murallas e convertéronse en cidades. Os seus habitantes foron os burgueses.

17. • Funcións das cidades:
– Administrativas:
• Goberno propio
• Sede dun obispado
– Económicas:
• Desenvolveuse a artesanía e o comercio
• Habitadas por burgueses
– Culturais:
• Construíronse escolas, universidades, catedrais e igrexas
– Espacio de liberdade: Se un servo fuxido permanecía un ano e un
día nelas convertíase nun cidadán libre

18. • Como eran as cidades?
 Tamaño pequeno: 15-50 mil
 En lugares de defensa doada ou preto dun río
 Rodeadas de murallas con portas de acceso protexidas por torres.
 Lugares destacados:
 Mercado
 Catedral
 Concello (Ayuntamiento)
 Lonxas
 Universidades
 Hospitales
 Barrios habitados polos artesáns dun mesmo oficio
 Minorías: xudíos

21. PRAGA CHESTER
FLORENCIA VENECIA

22.  Rúas:
 Estreitas, sucias, sen pavimentar e sen sumidoiro (alcantarillado)
 Ratas e parásitos
 Incendios: casas de madera moi xuntas
 Viviendas
 Nobres e ricos burgueses: luxosas, feitas en pedra
 O resto: materiales pobres
 Artesáns: obradoiro (taller)+tenda+vivenda

23. • O goberno das cidades:
 Comunas
 Asociacións que loitaron por acadar dos señores ou
do rei a carta comunal: documento que garante os
seus dereitos e permite formar un goberno autónomo.
 Consello comunal
 Elixido polos ciudadáns.
 Funcións:
 Recadación de impostos.
 Aprovisionamiento da cidade.
 Defensa.
 Delegaba o poder executivo (o goberno) en
maxistrados: alcaldes o burgomaestres.
Reuníanse nos concellos.

24. Concello (Ayuntamiento) da cidade de Malinas
(Flandes, Bélgica)

25. Concello da cidade de Lovaina (Flandes, Bélgica)

26. Concello da cidade de Gante (Flandes, Bélgica)

27. Concello da cidade de Bruselas (Bruselas, Bélgica)

28. Concello da cidade Brujas (Flandes, Bélgica)

29. • Actividades económicas nas cidades:
ARTESANÍA
Traballaban en pequenos obradoiros (talleres) que se agrupaban nunha rúa á que daban
nome: panadeiros, plateiros, etc.
Organizábanse en gremios:
 Controlaban a producción
 Regulaban: horario, festas, prezos e a calidade dos productos
 Protexían aos seus membros: pagaban cuotas apra axudar a enfermos, viúvas (viudas) e orfos
(huérfanos).
 Diferenciaba tres categorías:
 Mestre:
 Dono do obradoiro (taller).
 Dominaba o oficio
 Debía superar un exame: “obra mestra”
 Oficial. Cobraban soldo polo seu traballo
 Aprendices:
 Sin soldo para aprender o oficio
 Vivían e comían en casa do maestro

42. COMERCIO
LOCAL
 Nas viviendas-taller dos artesáns
 Nos mercados semanais.
A LONGA DISTANCIA
 Ferias
 Reunións de comerciantes unha vez ao ano onde se vendían artigos procedentes de lugares lonxanos
 Importantes: Champaña
 Ciudades con grandes puertos
 Mediterráneo:
 Comerciaban con Bizancio e o mundo musulmán
 Compraban: seda, porcelana, especias e perfumes
 Portos: Venecia, Xénova, Florencia e Pisa
 Norte de Europa
 Comerciaban con cereais, ámbar, madera, peles, esclavos, lana, hierro y vino: Lübeck. Hamburgo e
Colonia
 Flandes, Gante e Brujas. Compraban lá, vendían texidos elaborados

43. MERCADOS
FERIAS

44. Lonxa de paños da cidade de Gante
(Flandes, Bélgica)

45. Lonxa de paños da cidade de Gante
(Flandes, Bélgica)

46. Lonxa de paños da cidade de Brujas
(Flandes, Bélgica)

47. Lonxa de paños da cidade de Malinas (Flandes,
Bélgica)

48. Varas jaquesas, Catedral de Jaca, puerta sur (Jaca, Huesca)

49. Lonja de paños de la ciudad de Gante
(Flandes, Bélgica)

56. 4. Xurde un novo grupo social, a
burguesía
• Os burgueses ou habitantes das ciudades constituíron un novo grupo
social que baseaba a súa posición en actividades distintas da propiedade
e do traballo da terra.
• Na sociedade feudal estes incluíronse no estamento dos traballadores ou
terceiro estado. Pero dividíanse en varios grupos segundo a súa riqueza:
• Patriciado urbano. Grupo minoritario conformado por ricos comerciantes,
banqueros e dirixentes dos principais gremios.
• O común. Era o resto da poboación urbana. Estaba constituido por:
• Os Mestres dos gremios e os pequenos comerciantes.
• A masa urbana: oficiais e aprendices dos gremios, criados.
• Pobres e marxinados sen traballo, que vivían da mendicidade.
• Tamén existían minorías de xudeus que vivían en barrios á parte,
chamadas xuderías ou alfamas. Estes adicábanse ao préstamos, ao
comercio, á artesanía ou á medicina.

58. 5. Renóvase a cultura. Relixiosidade e
inimigos da Fe
• Ademáis da extensión das escolas urbanas e as universidades, na
Plena Idade Media, a Europa cristiá tratou de defender a súa fe:
• Frente aos musulmáns, través das cruzadas.
• Fronte ás herexías por medio da Inquisición e das ordes mendicantes
(Dominicos ou Franciscanos, que predicaban nas ciudades e vivían de
esmolas).

59. CRUZADAS E ORDES MILITARES:
• As cruzadas eran expedicións militares organizadas
para expulsar aos musulmáns dos Santos Lugares, é
dicir, daqueles territorios onde transcorrera a vida
de Cristo.
• Foron combocadas polo Papa e nelas participaron
cabaleiros e combatentes dos diversos reinos
cristiáns. A primeira foi convocada polo papa
Urbano II con ocasión do Concilio de Clermont, en
1095.
• En conxunto, entre os séculos XI e XIII, realizáronse
oito cruzadas de resultados dispares.
• A defensa do territorio conquistado polos cruzados
en Terra Santa e a protección dos peregrinos que
acudían a visitalos encomendáronse ás ordes
militares. Eran milicias de carácter relixioso e militar
cuxos membros estaban suxeitos aos votos de
obediencia, pobreza e castitdade. Entre eles
destacaron a Orde do Temple, a Orde dos
Hospitalarios e a Orde do Santo Sepulcro.

60. ORDE DO
TEMPLE
ORDE DOS
HOSPITALARIOS
ORDE DO SANTO
SEPULCRO
http://www.profesorfrancisco.es/2011/07/las-cruzadas-en-flash.html

64. 6. Xurde a Arte Gótica, un novo estilo artístico
que alcanzou una enorme difusión no continente
europeo. • Características xerais en relación ao
contexto histórico.
1. Rexurdir do comercio. Ábrense novar
rutas comerciai (debido ás cruzadas).
O comercio potencia a artesanía, que
se desenvolve no “burgo” ou cidade.
2. Arte urbano. A prosperidade da
burguesía permite a acumulación de
capital, que fai posible financiar o
coste das catedrais, agora (a diferenza
do románico) a arte non é rural, senón
urbano e o seu edificio máis
importante é a catedral (templo que
ten a súa sede ou cátedra o obispo), e
tamén se desenvolve máis que nunca
a arquitectura civil (pazos, concellos e
lonxas).

65. 3. Novas ideas. Relixiosidade máis humana,
adiantando o que será o humanismo.
Tradúcese a Aristóteles, desenvólvese a
universidade (secularización da cultura): o
corpo non será a miserable prisión da alma,
senón unha maravillosa obra de Deus. Por
primeira vez coñecemos o nome dos autores,
como San Bernardo (nos seus sermóns fala
de que o mundo non é un lugar de pecado,
senón a bella obra de Deus), San Francisco
de Asís (recomenda o acercamento do home
á natureza) ou de San Buenaventura (destaca
o valor dos sentimentos).
4. Crisis Baixo Medieval (tema seguinte) no
século XIV: perte (1348) e Guerra dos Cen
Anos. Nesta etapa o estilo evolucionará cara
a súa última etapa: o gótico flamíxero, antes
de ser sustituído polo Renacemento.

66. Orixe, difusión e etapas.
• Orixe e difusión:
• Xurde en torno a París (Ille de France) a
mediados do século XII vinculado á Orde
Cisterciense (monxes blancos), que é a que
defende e difunde as novas ideas arquitectónicas
a partires de una busca da austeridade e do
equilibrio.
• O nombre de gótico acúñase no Renacemento e
ten carácter despectivo (gótico = godo =
bárbaro).
• De Francia difúndese a España, Inglaterra e
Flandes. A Alemania chegará máis tarde. Non ten
moita influencia en Italia, que casi pasa do
Románico ao Renacemento.
• Etapas y cronología:
• S. XII (nacemento do estilo): bóvedas de crucería
e triforio.
• S. XIII (plenitude: búscase a altura) termina co
gótico radiante.
• S. XIV (Gótico internacional: arte cortesano,
búscase a luz, influencias renacentistas),
• S. XV-XVI (Gótico flamíxero "de chama": sobre
cargado de decoración, complícanse as bóvedas
y rechéanse os baleiros dos estribos).
Ille de la Citè. París. Idade Media
Ille de la Citè. París. Idade Moderna

67. Características da arquitectura:
• Luminosidade: predominio do vano sobre o macizo: sensación de
lixereza e flexibilidade. Vidrieras e rosetón, en oposición ao
románico; predominio do espazo aberto e diáfano. Mística da luz.
“ Dios es luz. La luz, perpetua Irradiación del dios luz extendido sobre
las criaturas en que se juntan la materia y el espíritu, es la idea que
está en el corazón de la estética de San Denís, a querer reducir tanto
como fuera posible en un santuario, el lugar del muro, a hacer los
muros porosos, translúcidos. A sacar todo el partido a la bóveda de
crucería (...). Los rayos luminosos se introducen ampliamente el
abad Suger quiere que sean triunfales, adornados con todas las
rutilancias de las gemas. Gloria de la vidriera.”
G. Duby.

70. • Verticalidade: A Idea de elevación. Sentido ascensional e lumnosidade como formas de
inspiración divina.
• No exterior poténciase por pináculos, torres acabadas en frechas, agullas e a fachada.
• No interior reforzase con arcos apuntados. Doble sentido direccional: cara o Altar e cara arriba
• Nova forma de soster o peso. Soportes externos: contraforte e arbotante. O Arbotante
é un arco de descarga continuación do formero da cúpula que se apoia nun contraferte
separado do muro, tamén chamado estribo. Isto permite elevar a altura e ver como os
muros deixan de ter función de soporte o poden cubrirse de vidrieiras, pasan a ser
traslúcidos. No extremo superior do estribo colócase un pináculo para hincar o
contraforte e asegurar o peso do arbotante.
• Bóveda de crucería inventada a principios do século XII. Cruce de dous arcos que
conforman o esqueleto, xunto con zonas de recheno (plementos) pouco pesados
porque non soportan peso. Vantaxes deste tipo de bóveda: o peso descansa sobre os
arcos (esqueleto), os plementos son livianos, polo que o peso redúcese e se pode elevar
aínda máis a altura. Adáptase a calqueira tipo de pranta.

76. • Pilares no interior que recollen o peso dos
nervos e o trasmiten aos cimientos e ao exterior.
Os pilares complícanse cada vez máis: pilares
compostos ou fasciculados.
• Arco apuntado ou oxival. Froito do corte de
dous segmentos de circunferencia. Dan maior
verticalidade ao edificio. A menudo con gablete
(triangulo isósceles envolvéndoo).
• Outros arcos: conopial (quilla de barco invertida) e
carpanel (tres centros)
• Vidrieras.
• Vanos divididos con parteluces, efecto de puzzle
• Sobre os vanos adoita colocarse un gablete
• Colores da vidriera, azul oscuro, vermello rubí brillante.
• Sobre os arcos colócase unha tracería calada con
motivos vexetais e xeométricos.

78. • Fachada principal gótica con tres corpos horizontais e tres seccións
verticai ou calles, onde se abren as tres portas ás tres naves. Dúas torres
laterais na fachada culminadas en agullas (chapiteis estreitos e altos) oi
chapiteis (remate piramidal das torres).
• Planta con 3 ou cinco naves lonxitudinales (ao longo) con doble xirola á
que se abren capelas radiais e un transepto. A planta pode ser de cruz
latina, basilical ou planta salón (naves á mesma altura).
• Alzado. No interior dunha igrexa gótica podemos atopar tres pisos:
– A tribuna, galería de circulación situada sobre as naves laterais da mesma
anchura que estas.
– O triforio, hilera de ventás de tres vanos, situadas sobre as arcadas que dan
ás naves laterais.
– O claristorio, hilera de ventás no último piso dende onde iluminan
directamente á nave central.

79. RosetónRosetón
GableteGablete
PortadaPortada
ArbotantesArbotantes

82. PARA AMPLIAR E
ESQUEMAS

83. Variantes Rexionais e obras
•Francia. Aparecen os elementos do estilo, vai
buscando maior altura con más vidrieiras, por iso
ao final chamarase Gótico Radiante. Preferencia
pola planta de cruz latina con tres naves.
• S. XII Abadía de Saint Denís lugar onde xurde,
no sur de París, (menos fachada principal),
Sens, Laon, Notre Dame de Paris e Noyon.
• S. XIII Chartres, Reims (o clasistorio alárgase),
Bourges (triforio alárgase, non claristorio) ,
Amiens, Beauvais (5 naves, piso de arquerías
baixo un piso de ventanais, o que permite
chegar a 48 metros), Sainte-Chapelle (famosa
polas súas vidrieiras, gótico radiante).
• S. XV: Flamíxero; En Rouen: Saint Macloi e
fachada da catedral. Castelos austeros non
influidos polo estilo relixioso: Chateaux no
Loira: Ambrois, Bluix; en Bretaña: Josselin.
Abadía de Saint Denís

84. Abadía de Saint Denís

85. Notre Dame de París

90. Chartres

92. Amiens

93. Sainte Chapelle

95. • Flandes. Importancia de la arquitectura civil.
• Catedral de Amberes, lonxas de comercio de Brujas e Ypres (de pranta rectangular
con gran torre no centro), casas comunais de Bruselas e Lovaina e vivendas
particulares de Brujas.
• Inglaterra: enfatizan lonxitude e horizontalidade (alongamento da
pranta). A xirola substitúese por cabeceira cuadrada. Bóveda de abanico.
Preferencia pola pranta de salón.
• Ampliación da catedral de Canterbury (s. XII), abadía de Westminster (s XIII. Baseada
en Reims). Catedral de Salisbury, de Lincoln, cruceiro da catedral de Wells, torre
octogonal da catedral de Ely, catedral de York, de Gloucester, King`s college
Chapelen, Universidade de Cambridge.

99. • Italia: pouca influencia do estilo (non buscan altura, non usan
arbotantes, horizontalidade, cubertas de madeira), excepción
catedral de Milán (realizada por arquitectos franceses) e edificios
civís (pazos venecianos e toscanos):
• Catedral de Milán, Santa María Novella e Santa Croce de Florencia e
catedrais de Sienna, Orvieto e Florencia.
• Alemania. O gótico chega tarde, torres esbeltas terminadas en
agullas.
• Catedrais de: Colonia, Ulm, San Lorenzo, etc.

100. Catedral de Milán

102. Santa María Novella
Santa Croce

103. Catedral de Colonia

105. • España : (avance de la reconquista tras 1212).
• S. XIII: Gótico castelán. Influencia do estilo francés. Destacan as catedrais de Ávila, Burgos,
León, Toledo, Cuenca, Sigüenza e o Monasterios das Huelgas.
• S. XIV: gótico levantino. O centro constructivo peninsular desplázase ao levante, difusión da
planta de salón; destacan as catedrais de Barcelona, Gerona, Palma, Santa María do Mar e o
Barrio Gótico de Barcelona.
• S. XV:
• Catedral de Sevilla (exageradas proporciones) cabecera renacentista.
• Gótico isabelino (o plateresco) y manuelino: gótico flamígero combinado con elementos
mudéjares y autóctonos:
• Gótico isabelino: capilla Real de Granada, Cartuja de Miraflores, obras de Juan de Guas (el
castillo de Manzanares el Real en Madrid, el palacio del Infantado en Guadalajara y el
convento toledano de San Juan de los Reyes) obras de Antón y Enrique Egas (hospitales de
Santiago en Granada y el de Santa Cruz en Toledo). Obras de Juan y Simón de Colonia (la
capilla del Condestable de la catedral de Burgos) obras de Juan Gil de Hontañón y su hijo
Rodrigo (Catedral de Segovia en pleno siglo XVI).
• Gótico manuelino: Monasterio de los Jerónimos y Torre de Belém ambos en Lisboa.
Chapiteles de la catedral de Burgos
• S. XVI: gótico tardío. Catedrais de Segovia e Salamanca; gótico civil: lonxa de
Valencia e Mallorca.

106. Catedral de Burgos
Catedral de Ávila
Catedral de León