MAL-PARA SİSTEMİ, İTİBARİ PARA SİSTEMİ VE MERKEZ BANKACILIĞI

1. “
”
MAL-PARA SİSTEMİ, İTİBARİ PARA SİSTEMİVE
MERKEZ BANKACILIĞI
PROF. DR. COŞKUN CAN AKTAN
Bu sunum şu kaynaktan yararlanılarak hazırlanmıştır:
Coşkun Can Aktan, Yeni iktisat Okulları ve İktisadi Düşünce: Ankara: SeçkinYayınları, 2018.
Hazırlayan: Nazlı Gül Aktaş

2. PARANIN KISA TARİHİ VE EVRİMİ: MAL-PARA
SİSTEMİNDEN İTİBARİ PARA SİSTEMİNE
• Kısa para tarihi bize paranın nasıl bir evrim
süreci içerisinde geliştiğini göstermektedir.
Tarihi evrime göre para türlerini üç başlıkta
özetleyebiliriz:
Mal – Para
Temsili para (kağıttan para)
İtibari para (kağıt para)

3. Mal - Para
Tarihi evrim içerisinde öncelikle deri, kumaş gibi
eşyalar para olarak kullanılmışlardır. Bunlar mal-
para grubunu oluşturur. Bir eşya ya da metal olsun
mal-paranın nominal (metal değeri) ve reel (satın
alma gücü) değerleri arasında eşitlik vardır.

4. Temsili Para
• Bunlar ibrazları karşılığı altın ve gümüşe çevrilebilen
tedavül araçlarıdır.
• Burada esas olan metal olduğundan temsili para, satın
alma ve ödeme gücünü, temsil ettiği değerli maden
miktarından alır.
• Bu nedenle temsili para kağıttan paradır (kağıt para
değil!).
• Temsili para, belirli miktarda değerli madenin (altın
veya gümüş) ödeme emrini yazılı olarak ifade eden
kağıttan bir makbuzdur.
• Temsili paranın ilk örneği %100 altın karşılığı bulunan
(tam konvertibilite) altın sertifikasıdır.
• Bu sertifikaların evrimi ile 17. yy’dan itibaren banknot
kullanılmıştır. Altın karşılığı yüzde 100’ ün altında olan
bu makbuzlara banknot adı verilmiştir

5. 1931 yılında İngiltere’nin altın konvertibilitesinden
ayrılmasından sonra ülkeler paralarının altın
konvertibilite ilişkisini kaldırmaya başlamışlar ve 20.
yy’ın ikinci yarısından itibaren kağıttan para (temsili
para) yerine kağıt para (itibari para) tedavül eder
olmuşlardır.

6. İtibari Para
İtibari paranın maddi değeri satın alma
gücüne göre çok daha azdır.
Bunlar değerlerini metalden değil
devletin egemenlik hakkından alırlar.
Kağıttan para altın konvertibilitesi olan
banknotlar olmasına karşın; kağıt para
itibari para olup değeri ve miktarı
yasayla tayin edilir. İki tür itibari para
vardır:
• kağıt para
• ufaklık paralar

7. ALTIN PARA
STANDARDI’NDAN
KAĞIT PARA
SİSTEMİNE
Bilindiği üzere, altın tek metal standardı (altın
monometalizmi), gümüş tek metal standardı
(gümüş monometalizmi), çift metal standardı
(bimetalizm) ve benzeri mal-para
standartlarının yerini kağıt para standardının
alması ile birlikte banknot çıkarma imtiyazını
elinde bulunduran merkez bankaları
oluşturulmaya başlanmıştır

8. • . İngiltere’de Napolyon savaşlarının yapıldığı dönemde altın
karşılığında para miktarının artırılması işlemleri durdurulmuş ve
karşılıksız para basımına gidilmiştir.
ALTIN PARA STANDARDI’NDAN KAĞIT PARA SİSTEMİNE
• Bunun üzerine İngiliz Sterlini değer kaybetmeye başlamış ve fiyatlar
genel seviyesinde artışlar olmuştur.
• İşte tam bu sıralarda merkez bankalarının emisyonu hangi ilkeler
doğrultusunda düzenlemeleri gerektiği konusunda üniversite ve
bankacılık çevrelerinde önemli tartışmalar yapılmaya başlanmıştır.

9. NAKİT OKULU
O dönemde, ünlü klasik iktisatçılardan David
Ricardo (1772-1823)’nun başını çektiği bir grup
iktisatçı İngiltere Bankasının (Bank of England)
altın karşılığı olmaksızın para basmasının yanlış
olduğunu ve bunun enflasyon ile sonuçlanacağını
savunmuştur.
• Ricardo ve arkadaşlarının bu görüşleri literatürde Nakit
Okulu (Currency School) olarak adlandırılmaktadır.
• Nakit Okulu taraftarlarına göre para miktarı karşılıksız
olarak artırılmamalıydı.
• Ricardo’nun öncülük ettiği bu akımın günümüzdeki
temsilcileri Modern MiktarTeorisi olarak adlandırılan
teorinin savunucuları olan monetaristlerdir.

10. BANKACILIK OKULU
Ricardo karşıtı görüş ise Bankacılık Okulu
(Banking School) olarak adlandırılan yaklaşımdı.
Bu okulun (ya da ekolün) temsilcilerindenThomas Tooke
(1774-1858) merkez bankalarının gerektiğinde karşılıksız
kağıt para ihraç edebilmelerini ve yine gerektiğinde merkez
bankalarının piyasaya yön verici müdahalelerde bulunması
görüşünü savunuyordu.

11. • Tooke’a göre para hacmi, altın stoklarına göre
değil, iktisadi faaliyetlerin gelişim trendine ve
konjonktüre paralel olarak belirlenmeliydi.
• Bankacılık okulunun görüşleri bugün dünyada merkez
bankası uygulamalarında yaygın olarak görülmekte
ve merkez bankaları modern para politikası araçlarını
kullanarak ekonomiye ve bankacılık sistemine
müdahalede bulunmaktadırlar.
BANKACILIK OKULU

12. Literatürde “Stand-By İlkesi” olarak
adlandırılan yaklaşım da esasen Bankacılık
Okulu’nun görüşlerine paraleldir.
Stand-By İlkesi
Başta merkez bankacılığı alanında klasik bir eser olan
Lombard Street’in yazarı olan Walter Bagehot (1826-1877)
olmak üzere bir çok iktisatçı ve bankacı, merkez bankalarının
özellikle kriz ve darboğaz zamanlarında ticari bankalara
destek olmaları görüşünü savunmaktaydılar.
Bu görüş bugün de geniş bir kesim tarafından
kabul görmektedir

13. MERKEZ BANKACILIĞI : AMAÇLARVE ARAÇLAR
Zaman içerisinde paranın fonksiyonlarının ve
ekonomik yaşamdaki etkinliğinin artması
merkez bankalarının doğuşuna zemin
hazırlamıştır.
Parasal yapının ve bankacılık sisteminin
düzenleyicisi olan Merkez Bankası aynı
zamanda bankaların bankası görünümündedir.
Ticari bankalar mevduat kabul ederek ve kredi
açarak kaydi para yaratıp para arzını
artırırlarken, merkez bankaları izledikleri çeşitli
yollarla bankaların açtıkları kredi hacmini ve
böylece kaydi para arzını kontrol ederler.
Üstelik dolanımdaki paranın ihraç yetkisi de
Merkez Bankasının elindedir.
Sonuç olarak, bankalar kredi ticareti yapan,
Merkez Bankası ise para arzını kontrol eden
kurumlardır.

14. Merkez Bankalarının temel fonksiyonları
Ekonominin para ve kredi arzını kontrol etmek
Fiyat istikarı
Devletin hazine işlemlerini yapmak
 Bankalara kredi sağlayan nihai kurum olmak
 Finansal sistemin istikrarının temini ve muhafazası
 Mali ve ekonomik konularda hükümetlere danışmanlık
yapmak

15. Merkez Bankası Amaç ve Fonksiyonları

16. Merkez Bankası Tarafından Kullanılan Para Politikası Araçlarının Parasal Büyüklükler Üzerindeki Olası Etkileri