Тұлғасы биік тура би

2. Ақтөбе облысы
Ырғыз ауданы
Темірастау орта мектебі
Информатикадан қосымша жұмыс:
Электронды оқулық
“Тұлғасы биік тура би
Орындаған: Әбжан Сардана
10-класс оқушысы
Жетекшісі: Мұхтарова Гүлшат
Жарасқызы
Келесі...

3. МАЗМҰНЫ:
1.Жаныс баба кім?
2.Жаныс баба ұрпақтары
3.Тура биде туған жоқ
4.Ел бастаған Жаныс баба
5.Қара алтай Жаныс
6.Жаныс би (Жаңақұрылыс)
Қажетті бөлімге өту үшін, сол тақырыпшаның үстінен басыңыз, «кері
қайту »батырмасы көмегімен кері шығу орындалады...

4. (1769-1867)Төртқара руының биі.Ырғыз өңірінде ел басқару ісіне
ерте араласып,билік құрған.Табиғатынан ақылды әрі
шешен,болмысында аруақтылық,сүйегінде әділдік қасиеті бар
Жанысты ел сардар,дана би атаған.Ел мен ел, ру мен ру арасындағы
ауыр уақиғалы даулардың төбе биі болған.Құламан тайпасының
Алтай тармағының Патша үкіметінен мөрі болған.Мөр өткен
ғасырдың 50-60 жылдарына дейін сақталған.2006 жылы ауданның
Жаңа құрылыс ауылына Жаныс би есімі берілді.Төңкерістен бұрын
бұл ауыл Жаныс би ауылы аталып кеткен болатын.Сол кездегі бидің
кесенесі тұр.Кесене мәдени мұра ретінде тек республика емес шет
елдерге де таныс.Қалың ел жаныстың адалдығы мен әділдігін :
«Жаныс биде туған жоқ,бар деушіде иман жоқ»-деп нақылға жуық
жолдармен кестелеген.

5. Жанысұлы Тағыберген
(19ғ.аяғы-20-ғ басы) –әйгілі Жаныс бидің баласы.Қызылжар
болысында ұзақ жылдар болыс болған Сарышолақ жыраудың
Атасы ол ауылдың Шал деп айтты,
Біздер-төбе,олар бір жол деп айтты,
Күніге екі-үш үйден сый көрмесең,
Арылмас бала,сорың бар деп айтты,
немесе
Тайы озған топқа салсаң намысты үйдің,
Жақсымен жолыққанды табыс білдім,
Баласы болыс болған Тағыберген,
Дәл өзін көре алмадым Жаныс бидің
Бұл жерде «Шал» деп отырғаныТөртқараның Сейтқұлының
бір аталығыда,Тағыберген-Жаныстың ұлы

6. Үмбетбай Уайдин
Үмбетбай Уайдин 1935 жылы Ырғыз ауданы
Темірастау аулында дүниеге келген.Ол
сықақшы,жазушы,журналист.Қазақстан
жазушылар және журналистер одағының
мүшесі.Жаныс бидің тікелей ұрпағы .

7. 18 ғасырдың 2 жартысы мен 19 ғасырдың аяғына дейін өмір сүрген,халқына
деген қамқорлығымен,ізгі ниетімен,әділ білігімен даңқы алысқа кеткен
Жаныс би Сығайұлы Ырғыз өңірінің тау тұлғалы перзенті,белгілі
азаматы.Соңына ерген халқыносы күнгі Қызылжар селолық округі
«Жаңақұрылыс» (кейіннен Жаныс би) аулына қарасты бүкіл аймаққа
қоныстандырудан бастаған игі істері жалғасын тауып,кейінгі ұрпақтың
құтты мекеніне айналып отыр.Ел тұтқасыда «Төртқара» аталатын
елдің,Шалқар,Ырғыз,Қарабұтақ,Әйтеке би аудандарына төте би деп
аталғанын бүкіл осы ел өңірлерінің еңбектеген баласынан еңкейген қартына
дейін хабардар болса да,дүние есігін ашқан,дүниеден озған мерзімінен
бейхабар екені мәлім.Бұл каммуннистік идеологиялық саясаттың
қайтарымның нәтижесі.Патшалық Ресейдің отары болған жердің
тұрғылықты қарапайым халқы үшін өзінің беделі мен билігін,ақылы мен
білігін халықтың игілігіне жұмсап,халқын жоғары шенділердің
озбырлығынан қорғай білген биік тұлға.Ол кездк бүгінгі
Шалқар,Ырғыз,Қарабұтақ жері түгелдей Ырғыз уезіне қарағаны тарихтан
белгілі.Осы өңірде әділ билік құрған Жаныс баба Сығайұлының патша
шенділерінен алған «би» деген атағы және онв растайтын мөрі болыпты.

8. Ел бастаған жаныс баба
Жаныс Сығай ұлы-әйгілі би ғана емес,беделді рубасы,ел иесі болған
кісі.Дүниеден 96 жасында өткен Әйтекеұлы Әжмағанбет,95 жасаған
Қопабаев Тартубай, 87 жыл өмір сүрген Ашамбаев Өксікбай
аталарымыздың айтуынша қазіргі Жаныс кесенесі тұрған үлкен зираттың
маңына Атығай,Алтай балалары келіп қоныстанғанда қазір жері әбден
азып,суы үзіліп,құм басып жатқан,жағалауында соңғы 40 жыл ішінде қалың
тал мен нар қамыс,қорыс тоғайдан ештеме қалмаған Ырғыз жағасындағы
ауылдың желкесіндегі биік шоқы үстінде Жалтума есімді кейуанананың
шекті руының тастан қаланған жалғыз моласы мен мәйіттер,бетін таспен
жасыра салған шағын қорым барекен.Сол Жалтума 1812 жылы өлген дейді
құлыптасы.Ақсақал Тәуіп жақтан қалың елін осы ғажайып
жерге,Темірастау тауының тұсына 1830 жылы Жаныс Сығайұлы әкеп
қоныстандырған.(Алматы1995ж) Тынышбек Дайрабаев «Тоғаныс батыр»
кітабында қазақтың көшпелі өмірін былай сипаттайды:Қашаннан Әлім
Шөмен бір туысқан,бір жүріп,бірге көшіп,бір қонысқан.Жаз тойлап
Қарақұмға барып арқа,қуанға оралатын күзге тарта.Соңғы 40 жыл ішінде
адам танымастай болып азып кеткен жерді біз өкінішпен еске алып
бұрынғы көкорай мекенді,суы сарқырап жататын,көрінген жері өткел
бермейтін өзенді ақсақалдар» «жер азды ғой» деп күрсініп отырады

9. Жаныс Сығайұлы-Төртқараның (Оразгелді,Ораз.Жансүгір,Қараш)бір
тармағы құламанның әйгілі аталарының бірі,тұсында ту ұстаған,аты
аңызға айналған,Қасиетті Түркістандағы исі қазақтың игі жақсыланының
зиратына мәңгілік тыныш тапқан Елшібек сардардың ұрпағы.Аңызға
айналған қазақы ақиқат айтады;Көшімбеттің сұлу да ақылды келіншегі
Анар даланы қатар жайлап отырған қазақ-қалмақтың жиі бола беретін
шапқыншылығының бірінде қалмаққа олжа болып кетеді.Көзгене батыры
Мат жаудан жеңгесін қайтармақ болса,ел ішінен қостаушы табыла
қоймапты. «Бірде біз әкетеміз,бірде қалмақ қармап кетеді-қатын кетті деп
қан төгемісің?»,-деуші керауыздар да табылады.Мат «Қатын кеткен
жоқ,азаматқа бергісіз Анар кетті,Анар кеткен жоқ –ағамның қанынан
жаралған балаң кетті,балаң кеткен жоқ,соңыма ерер қарам кетті»-
деп,жалғыз аттанып,ауылдан аяғы ауыр күйінде кеткен жеңгесін алып
қайтады.Сол жылы туған бала Елшібек атанады да,Анардың одан соңғы
балалары Анар аталығы болып кетеді.Сол сардар Елшібектен
Өтен,Болат,Маңат,Мұраи тараса,Болаттан Алтай,Атығай туады.Алтай
сардар өз тұсында қазіргі Ырғыз бен Арал арасынжайлап,қыстаҚуандарияға
дейін барып қыстаса керек.

10. Жаныс би «Жаңақұрылыс»-Ырғыз ауданының
батысындағы село.Ырғыз өзені бойында аудан
орталығынан 70км,Ақтөбеден 330 км.2009 жылы
халқының саны 616 болды.Калинин атындағы
кеншарлық бөлімшесі болған.Ауданмен арада көтерме
жол бар.Бөлімшеде ауыл шаруашылығы техникаларын
жөндеу шеберханасы,орта мектеп
интернат,клуб,кітапхана ,аурухана дүкен болған.
1990 жылдары реформаға байланысты мұнда жаңадан
серіктестер құрылуда.Аталған мекен Қызылжар
селолық округіне қарайды.Бұрынғы атауы Жаңақұрлыс
2006 жылдан Жаныс би есімімен аталады.