1. Мұхтар Омарханұлы Әуезов – қазақтың ұлы жазушысы, қоғам қайраткері,
ғұлама ғалым, Қазақстан ғылым академиясының академигі), филология
ғылымдарының докторы, профессор Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым
қайраткері). Ол қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы жерінде
1897 жылы дүниеге келіп 1961 жылы дүниеден озды.
2. Жаз ортасының қоңыр кеші. Ұлытаудың бөктерінде
кештің қоңыр салқын желі еседі. Күн батып, ымырт
жабылып барады. Күн батысты қалың қара бұлт басқан.
Айналада күңгірт тартқан төбелер қоңырқай тартып, түн
тыныштығына қарай бойсұнған сияқты. Сондай жүдеп
сарылған төбелердің арасымен үш салт атты келе жатыр еді.
Бұлардың беті-қалың тау іші. Күнбатыста, алыста жауын бар
еді. Сол алыста күн күркіреп жатты. Анда-санда көкжиектің
астынан күн жарқылдап тұр. Бұлт қалың, жарқылдағы күшті
еді.
Жазушы табиғатты қандай әсермен суреттеген?
3. Бұл жігіттер иесіз таудың ішімен, жалғыз аяқ жолмен түн
қатып келе жатыр еді. Осы кезде осы таудың сыртында
жалғыз бала келе жатты. Жол үстінде ымырт жабылып, қас
қарайған шақта келе жатқан баланың ойында үлкен мұң,
қабағында қалың қайғы бар еді.
Табиғат балаға қатал, суық көрінді. Әрі салқын, әрі
қорқынышты күйді есіне түсіргендей болды. Жүрегін
қорқыныш басып, жалғызсырап келе жатқан баланы не
бастап келеді?
Жеті түнде айдап шыққан айдаушы кім?
4. Ол он жасар Қасымның бұдан бір жыл бұрын кәрі анасы өліп
еді. Одан жарты жыл бұрын туған әке-шешесі өлген. Бұрынғы
бала –бұрын еркелікпен жылайтын еді. Қасым әжесі өлген күні
шын қайғымен жылап еді. Басына аспан құлағандай уайымды
сол күні көріп еді. Шешенің үстіне құлап айырылғысы келмей
құшақтап:
- Әжетай мені кімге тастап барасың? Мені неге ала
кетпедің? Менің қаңғып қалғаным ба? Менің шынымен сорлы,
шынымен жетім болғаным ба?!- деп зарлағанда, елдің сай-
сүйегін сырқыратты.
Қасымға өзге өлімнің бәріненде кімнің өлімі қатты тиді?
Әжесі соңғы демі шыққанша не деп ойлау мүмкін?
Қасым енді қайда және кіммен қалуы мүмкін?
5. “Құлынымның бұғанасы қатқанша рақым ет. Сорлы
қылып қақсатпа, зарлатпа, мені көрде күңірентпе” деп
тіліген.
Әжесі өлген соң “жақынымын” деп , жаны ашып
Иса деген ағайын қолына алады. Исаға Қасымның
малын берерде жұрт “Жетімнің малына қианат қылма!
Өзің адам ет, күт, асыра, жылатпа!” деп тапсырған еді.
Исаның балалары ерке, әйелі аш көз, өзі қатал, болды.
Қасымның күні әрі қарай қалай болы деп
ойласыздар?
6. Үнемі аштық, күтімсіздік, ауыр жұмыс қосылып, ойын шатастыра
берді. Әжесі өлген соң, көңілінде де тіршілігінде де сүйсінгендей
ашық күн болған жоқ. Ал кішкентай Қасымның түсі де көңілі де
қартайып, жүдеп барады. Бұл уақытта Қадишаның қолы үйреніп алған
таяғы күннен-күнге “жетім ит”, “жаман ит” деп көзге шұқып, жиі-жиі
тие бастады.
Ақырғы рет кеш алдында жылаумен әлі біткен Қасым жетімектің
барлық сорлылығына бойсынған пішінмен Исаның үйіне жағалап келе
жатыр еді. Жаутаңдаған көзімен жылы шырай іздеп келе жатқанда,
алдында бұрынғыдай зәрленіп тұрған Исаны көрді. Иса бұны ұрмақшы
болып қарсы жүрді. Сол уақытта Қасым жаны күйіп, шыдай алмай,
жылап жүріп сөйледі:
-Мені мұндай сорлы қылғандай не жазып едім? Неңді жеп едім?
Жазығым – қуарып қалған жетімдігім бе?- деп жерде жатқан үлкен
тасты ала салып, төніп келіп қалған Исаның тізесінен періп кеп
жіберіп, далаға қарай қаша жөнелді.
Қазіргі Қасымның ойы:
7. Енді барар қорған жоқ болғандықтан сол қораға
барып, сол маңайда қалған жатақтарға жетіп, тау
бөктеріндегі әке-шешелерінің басына барып, қабырын
құшақтап жылау еді. Тау асатын жолда жалғыз келе
жатқан зар еңіреген жетім бала Қасымды алып келе
жатқан хал осы еді.
