કાર્યક્રમ દસ્તાવેજીકરણ

1. કાર્યક્રમ દસ્તાવેજીકરણ

2. પ્રસ્તાવના
• કાર્યક્રમની વવચારધારાએ સંચાલન કાર્યમાં મહત્વપૂણય ર્ોગદાન આપ્યં છે.
પરંતય તેનો ઉદ્રવ આધયવનક છે. કાર્યક્રમને પહેલા ક્રક્રર્ાઓ અને ઘટનાઓથી
સબંવધત કરવામાં આવતા અને સમૂહની ક્રક્રર્ા પૂણય કરવામાં આવતી જેને અન્ર્
સમયહ કે સંસ્થા સ્થાપવા ઈચ્છતી હોર્. વવશેષ જોઈએ તો કાર્યક્રમનયંર્ોગ્ર્
સંચાલન એ કોઇપણ કાર્યની સફળતાનયંપ્રથમ પગથી્યં છે. સંચાલન એ
વ્ર્વસ્થા તંત્રનો અગત્ર્નો ભાગ છે. જેમ જેમ વવકાસ માટે નવી નવી
વ્્યહરચનાઓ આર્ોજનમાં આવે છે તેમ તેમ તેના માટે અન્ર્ આર્ોજનો
વવચારમાં મયકવા પડે છે. તેમ છતાં મૂળ સ્સ્થવતમાં કોઈ ખાસ પક્રરવતયન કે
પક્રરણામ જોવા ન મળે ત્ર્ારે મૂળ પ્રવયવતમાં ફેરફાર કરવો પડે છે.

3. કાર્યક્રમનો અર્ય
• “ કાર્યક્રમ એટલે કોઈ એક કે દરેક વસ્તય જેને સમૂહ પોતાની આંતક્રરક
રયચચની(આનંદ) સંતયષ્ટટ માટે કરે છે. ” - ટ્રેકર
• “ કાર્યક્રમ એ સામાન્ર્ પ્રકારની ક્રક્રર્ાઓ છે. જેમાં સામાજજક
વ્ર્વહારોની કડી હોર્ છે. આ વ્ર્વહાર વવસ્તૃત રીતે સંસ્કૃવતના અથય અને
ઉપલાબ્ધીઓના સ્તરથી વનધાયક્રરત થાર્ છે. ”
• એટલે કે કાર્યક્રમ કે ક્રક્રર્ાઓમાં અલગ સર્જનાત્મકતા, રસનયંભયતી અને
વનટકષય હોર્ છે. કાર્યક્રમમાં ભૌવતક પદાથો અને સાથે સાથે અંતરક્રક્રર્ાઓનો પણ
ઉપર્ોગ થાર્ છે. વવશાળરૂપે કાર્યક્રમ એ પ્રર્ત્ન છે. જેના અંતગયત એ બધી જ ક્રક્રર્ાઓ
સબંવધત અંતક્રક્રર્ા, અનયભવ, વ્ર્સ્તત વગેરેનો સમૂહ કે સંસ્થા જાણી સમજી ને
આર્ોજન કરે છે સંચાલની સહાર્તાથી વ્ર્સ્તત અને સમૂહની આવશ્ર્ાકતાઓની
પયરતી કરવામાં આવે છે. કાર્યક્રમ કાર્યકતાય માટે એક સાધન છે જેના દ્વારા ઉદેશોની

4. કાર્યક્રમ સંચાલન એક પ્રક્રક્રર્ાના રૂપમાં
• કાર્યક્રમ સંચાલનને સમજવા માટે આપણે તેની પ્રક્રક્રર્ાને પૂણય રીતે શબ્દશઃ સમજાવી ખયબ જ
જરૂરી છે. ટ્રેકરના માટે કાર્યપ્રક્રક્રર્ાને નીચે મયજબ દશાયવવામાં આવી છે.
• સમાજની સ્સ્થવતઓ, સામાજજક જરૂક્રરર્ાતો વવશે કાર્યક્રમોની સમાજ
• સમૂહ સંથાના ઉદેશ, કર્ો અને રસ જાણવાની પદ્ધવત
• સમાજની રૂચી અને માધ્ર્મ, ભૌવતક સયવવધા, ર્ંત્ર સયવવધા
• સમાજની જરૂક્રરર્ાત અને સમાજના સંદભયમાં કાર્યક્રમોનયં ક્ષેત્ર
• કાર્યક્રમમાં અચભવ્ર્સ્તત એ માધ્ર્મનયં વવવશટઠ સાધન હોર્ છે. જેના દ્વારા સમૂહ કોઈ
વવવશટઠ ક્ષેત્રમાં ક્રક્રર્ાઓ પૂણય કરે છે. મનોરંજન, નાટક, નયત્ર્, સંગીતચચાય, વાતાયલાપ, રમત-
ગમત, વશલ્પકલા વગેરે કાર્યક્રમના માધ્ર્મ છે. કાર્યકતાય સૌપ્રથમ કાર્યક્રમ ચલાવવા માટે
સમયહને ક્રક્રર્ાશીલ સંગઠન બનાવવા માટે મદદ કરે છે. તે જૂથની વવષર્વસ્તયના ક્ષેત્ર તેમજ
તેને વ્ર્તત કરવા માટેના માધ્ર્મને શોધવા મદદ કરે છે. પરંતય તેથી તેના પહેલા તે સમૂહની
રસ રયચીને જાણે છે. તે સમયહની સહાર્તા એવી રીતે કરે છે જેનાથી તે પોતાના સંસાધનોનો
ઉપર્ોગ વધારેમાં વધારે કરી શકે.

5. કાર્યક્રમ સંચાલનનો સંબંધ મુખ્ર્ ત્રણ બાબતોર્ી
હોર્ છે.
• 1. વવષર્વસ્તય શયં છે ? (ક્ષેત્ર)
• 2. કઈ રીતે ચલાવવયં / કેવી રીતે ચાલે છે ? (પધ્ધવત)
• 3. કાર્યક્રમને કેમ ચલાવવામાં આવે છે. ? (માધ્ર્મ)

6. વવષર્વસ્તુનું ક્ષેત્ર
• કાર્યક્રમના અનયસંધાનમાં કેવી કેવી સમસ્ર્ા, ક્ષેત્રોનો સમાવેશ થાર્ છે,
સમૂહનો અનયભવ કેવો રહે છે ? તેમજ તે કાર્યક્રમ વવકાસની ક્રદશામાં થાર્
છે કે કેમ ? તે જાણવયં જરૂરી બને છે. કાર્યક્રમનયં વવષર્ વસ્તય મનોરંજન,
વશક્ષણ, મનોવૈજ્ઞાવનક સહાર્તા, શારીક્રરક વવકાસ વગેરે હોર્ શકે છે.
સામાન્ર્ રીતે તેનો અથય તે ક્ષેત્રથી સમજી શકાર્ છે. જર્ાં કાર્યક્રમ પૂણય
કરવામાં આવે છે.

7. પધ્ધવત
• કાર્યક્રમની સંપૂણય પ્રક્રક્રર્ાનો આધાર પધ્ધવત છે. જરૂક્રરર્ાતો અને
ઈચ્છાઓને જાણ્ર્ા બાદ કાર્યક્રમ સંચાલન માટે જેતે સમયહને
ક્રક્રર્ાશીલ સંગઠનના રૂપમાં તૈર્ાર કરે છે. જે કાર્યક્રમ ની
વવષર્વસ્તયઅને માધ્ર્મને સંકચલત કરી આગળ ધપાવે અને
કાર્યક્રમને પદ્ધવતસર, તબક્કાવાર આગળ ચલાવવામાં આવે છે.

8. માધ્ર્મ
• કાર્યક્રમ જર્ારે ક્ષેત્રે તેમજ વવષર્વસ્તય નક્કી કરી લે છે ત્ર્ારે
કાર્યક્રમ આગળ વધારવા માટે માધ્ર્મ નક્કી કરે છે. તે સાધનો અને
રીતોના ઉપર્ોગથી સમૂહ દ્વારા ક્રક્રર્ા કરે છે. કાર્યક્રમોમાં ઘણા બધા
માધ્ર્મોનો પ્રર્ોગ કરવામાં આવે છે. જેમ કે નાચ, ગણ, સંગીત, વાતાય,
કળા વગેરે આ ક્રક્રર્ાઓ સમયહને પોતાની ભાવના જરૂક્રરર્ાતોને
સમજવાની અચભવ્ર્તત કરવાની તક આપે છે. સાથે રચનાત્મક અનયભવો
પણ પ્રાપત કરે છે અને સમસ્ર્ાઓને સમજવા માં મદદ મળે છે.

9. સફળ કાર્યક્રમ સંચાલનના સીધ્ધાંતો
• a) કોઈપણ કાર્યક્રામનો ઉદેશ થોડો સામર્ માટે નક્રહ, પણ સ્થાર્ી અને
પ્રભાવશાળી હોવો જોઈએ.
• b) કાર્યક્રમની પ્રક્રક્રર્ામાં સમૂહનો વનણયર્ અને ભાગીદારી હોવી જોઈએ.
• c) કાર્યક્રમનો ઉપર્ોગ સમૂહમાં પક્રરવતયન કરવા માટે કરવો જોઈએ.
• d) સભ્ર્ોની જરૂક્રરર્ાતો. નો વનણયર્તાઓ તેમના રસ વગેરે ને અનયરૂપ
કાર્યક્રમો હોવા જોઈએ.
• e) કાર્યક્રમના પ્રભાવ, પક્રરણામ, અસરો વગેરેનયં સતત મૂલ્ર્ાંકન થવયં
જોઈએ.
• f) કાર્યક્રમનો ઉપર્ોગ સમૂહ કર્ો, લક્ષ્ર્ો પ્રાપત કરવા માટે થવો

10. ટુકાગાળાનું કાર્યક્રમ સંચાલન/આર્ોજન
• લાંબાગાળાનયં પ્રાથવમક અંગે એટલે ટૂંકાગાળાનયં આર્ોજન, જે
શરૂઆતની ક્રક્રર્ા કરે છે. સમર્ની દ્રષ્ટટએ ટૂંકા સમર્ માટે
નીરધાક્રરત હોર્ છે. જેનાથી કાર્યક્રમના અમલીકરણનયં તરત નયં
પક્રરણામ પ્રતીબીમ્બીત કરે છે.

11. ટંકાગાળાના કાર્યક્રમમાં મહત્વની બાબતો
• 1. ટૂંકાગાળાના સંચાલનમાં જરયતીર્ાત આધાક્રરત કાર્ય થવયં જોઈએ.
• 2. ટૂંકાગાળાના સંચાલનમાં જરૂરી સંસાધનોની ઉપલબ્ધી અને માક્રહતી
એકત્રીકરણ ખયબજ જરૂરી બને છે.
• 3. જે તે વ્ર્સ્તતને વ્ર્સ્તતગત જવાબદારી સોપી ધ્ર્ેર્ પ્રાપ્પતના પ્રર્ાસ કરવા
પડે છે.
• 4. અનયભવી કાર્યકર, સંગઠન, સમયદાર્ કે સંસ્થાની સહભાગીતા કે સયચાનો
લેવા જોઈએ.
• 5. સર્જનાત્મકતા હોવી જોઇએ.
• 6. લાંબાગાળાના મનાવશ્રમ અને નાણામૂડીના ખચયમાંથી બચી શકાર્ છે.
• 7. ઓછા સમર્માં અસરકારકતા લાવી શકાર્ છે.

12. • 8. લાંબાગાળાના સંચાલન માટેનયંપ્રાથવમક સ્તર મળે છે.
• 9. ટૂંકાગાળાના કાર્યક્રમ ઉદેશ આધારીત હોર્ છે.
• 10. ટૂંકાગાળાના કાર્યક્રમથી જાગૃવતનયંકાર્ય વધારે થાર્ છે.
• 11. સામાજજક આંદોલનના કર્ો વધારે થાર્ છે.
• 12. સવે, લોક સંપકય વગેરે ટૂંકાગાળાના કાર્યક્રમો છે.
• 13. તારણો, વવશ્વાસ-સંપાદન લોકભાગીદારી ટૂંકાગાળાના કાર્ો છે.
• 14. સંસ્થાના દૈવનક, પખવાડીક, માવસક, અહેવાલો, મીટીંગો વગેરે ટૂંકાગાળા
ના કાર્યક્રમોમાં થાર્ છે.

13. લાંબાગાળા માટે સંચાલન
• સમર્ની દ્રટટીએ જર્ારે કોઈ વ્ર્સ્તત કોઈ કાર્યક્રમનયં આર્ોજન
આગામી લાંબી અવધી માટે કરવામાં આવે છે તેને લાંબાગાળાનયં
આર્ોજન કહેવામાં આવે છે. પ્રવયવતને કાર્યરત કરવા માટે સંચાલક
દોરવણી આપે છે. જેમાં અન્ર્ કાર્યકરો સ ૂચનો આપી શકે છે.
• કોઈ સંસ્થાના વ્ર્વસ્થાપક, સંચાલન કે મયખ્ર્ વ્ર્સ્તતની હાજરી કે
ગેરહાજરીથી જે તે જવાબદારી કે વ્ર્વસ્થાતંત્ર ર્થાવત સ્સ્થવતમાં
જળવાર્ રહે તેવો ઇરાદો લાંબાગાળાના આર્ોજન પાછળ હોર્ છે.

14. લાંબાગાળાના કાર્યક્રમની મહત્વની બાબતો
• 1. લાંબા સમર્ સયધી અસર ર્થાવત રાખવાના ધ્ર્ેર્ ને અનયરૂપ પહેલેથી
મયદ્દો તૈર્ાર કરવામાં આવે છે.
• 2. કાર્યક્રમના સંચાલનમાં વવષર્ગત માક્રહતી તથા જ્ઞાનનયંએકત્રીકરણ કરવયં
જરૂરી છે.
• 3. કાર્યક્રમ જેના માટે છે, તે સમયદાર્ની કાર્યક્રમમાં હાજરી કે ગેરહાજરી
સંદેશા વ્ર્વહારના માધ્ર્મો, સંસ્સાધાનોની પયણય ચકાસણી જરૂરી છે.
• 4. લાંબાગાળાના સંચાલનથી વનર્ંત્રણની તક મળે છે.
• 5. લાંબાગાળના સંચાલનથી વ્ર્સ્તતગત, સામયક્રહક જીવનશૈલી લર્મર્ બને
છે.

15. • 6. રાટટ્રીર્, વૈવશ્વક સ્તરે વવકાસની પોલીસીઓ જેવી બાબતોમાં ફેર લાવી
શકાર્ છે.
• 7. લાંબાગાળાના કાર્યક્રમ હેતય વસધ્ધ હોર્ છે, જેનાથી સાધ્ર્ની પ્રાપ્પત થઇ
શકે છે.
• 8. લોકોના જ્ઞાનમાં વૃદ્ધદ્ધ થાર્ છે.
• 9. લાંબાગાળે આવતા પક્રરવતયનો જોઈ અને અનયભવી શકાર્ છે.
• 10. સમાધાન, સયલેહ, ઉકેલના કર્ો વધારે થાર્ છે.

16. THANK YOU

17. Bechar Rangapara
Khintlawala