1. Miroslav Hroch
nowoczesny naród:
oczywistość,
konstrukcja, wymysł?
W
szystko wskazuje na to, że chcieli ich zwolennicy, których głównym Pozwolę sobie przytoczyć dwa przykłady
spory o istotę narodu i jego celem jest często stać się bardziej widzial- na poparcie tego twierdzenia. Ernest
genezę nigdy nie ustaną. nymi, wyróżniać się, demonstrować swoją Gellner na wstępie swoich obserwacji
Każda fala ksenofobii, każdy oryginalność. Nowatorskość spojrzenia o „narodach i nacjonalizmie” twierdzi
przejaw nienawiści do grupy „tych drugich” i moralna kategoryczność mają tu większe kategorycznie, że to nacjonalizm wy-
przekłada się na język „nacjonalizmu” i bu- znaczenie niż rzeczowa poprawność. To tworzył narody, a nie odwrotnie. Spora
dzi wojujących antynacjonalistów, którzy więc jeden z tych sporów, w których znajdu- część następujących po tym twierdze-
twierdzą, iż naród jest wyłącznie produk- ją dla siebie miejsce intelektualni ekshibi- niu rozważań w książce dotyczy zatem
tem nacjonalizmu, jest, innymi słowy, cjoniści, podobnie jak i moraliści. pytania, dlaczego nacjonalizm powstał
konstrukcją, która powinna zaniknąć, jak i cieszył się takim powodzeniem. Autor
tylko uda się wytępić nacjonalizm. Obser- Zamierzam więc zwięźle – a być może dochodzi przy tym do wniosku, że stało
wacja ta jest zapewne uproszczona, jednak również prowokatorsko – udowodnić, że się to na skutek przemiany społecznej,
dość trafnie wyraża stan chronicznej, pomiędzy zwalczającymi się koncepcjami nie którą określa symboliczną nazwą „in-
nigdy niekończącej się dyskusji, w której tu ma tak wielkiej różnicy, jak się nam wmawia. dustrializacja”. Wielu popularyzatorów,
i ówdzie pobrzmiewają terminy „perennia- Spróbuję dowieść, że nowoczesny naród jest przeczytawszy zaledwie początek książki,
lizm”, „konstruktywizm”, „modernizm”, zarówno wspólnotą, która nie mogłaby po- oczywiście do dzisiaj po swojemu tłuma-
„prymordializm”, ostatnio jeszcze „etno- wstać bez głębokich korzeni w przeszłości, jak czy Gellnerowski bon mot: naród powstał
symbolizm” – terminy przez niektórych i wspólnotą, która zmieniała się i kształtowa- wyłącznie na skutek decyzji „nacjonali-
używane wymiennie, ale zawsze deprecjo- ła szczególnie na skutek procesu moderniza- stów”, biorących się zwykle z szeregów
nująco, dla innych natomiast stanowiące cji całego społeczeństwa i byłaby zarazem nie sfrustrowanych i spragnionych władzy
rodzaj neutralnej etykiety. Od wielu lat do pomyślenia bez wkładu entuzjastycznych intelektualistów. Jako że książki nie
śledzę tę dyskusję i dochodzę do wniosku, agitatorów. Odniesienia do przeszłości i do przeczytali, nie przeszkadza im wcale,
że rozbieżności pomiędzy poszczególnymi etnicznej specyfiki zyskiwały w tej sytuacji że właśnie z taką opinią Gellner w swym
-izmami nie są tak wielkie, jak by tego charakter symboli narodowego istnienia. dziele polemizuje.
autoportret 3 [32] 2010 | 4

2. Drugi przykład: Benedict Anderson za- dwa pytania: po pierwsze, z czego, z jakich królestwa, które wprawdzie również miały
tytułował swoją często cytowaną książkę elementów konstrukcja ta wychodziła i jak swoją jednolitą klasę rządzącą oraz język ad-
Imagined communities1 i istotnie rozumiał przebiegała; po drugie, czy elementy te nie ministracji, ale których większość obywateli
przez to nowoczesne narody. Wyrażał tutaj są wymysłem, lecz wytrzymują krytyczną tworzyły grupy, różniące się etnicznie od
zdanie, iż przesłanką powstania narodo- analizę historyczną. panujących elit, niemające ani własnej pań-
wej tożsamości jest zdolność jednostki stwowości (z reguły także autonomii), ani
wyobrażenia sobie, że jest częścią wielkiej Jeśli się przeniesiemy na poziom personal- w pełni rozwiniętej literatury. Do tych ostat-
wspólnoty, której członków w większo- ny i narracyjny, przy genetycznej analizie nich należą przede wszystkim trzy „klasycz-
ści nie zna i nie pozna. Dodaje ponadto, konstrukcji narodu pytanie brzmi przede ne” przykłady – Austria, Rosja i Turcja, przez
iż rzeczona zdolność wyobraźni nie jest wszystkim, dlaczego w ogóle komuś przy- pewien czas także Dania i Wielka Brytania.
niczym wrodzonym, lecz skutkiem proce- szło do głowy agitować na rzecz narodu W trzeciej zaś sytuacji znajdowały się te
su modernizacji, wzrostu wykształcenia i następnie, jakimi elementami, jakim my- terytoria, których obywatele mieli wspólną
i komunikacji społecznej, i że początki ślowym dziedzictwem agitacja ta operowa- dojrzałą kulturę oraz język literacki, mieli
tego procesu sięgają czasów reformacji ła. Wiemy przy tym, że propozycja narodo- swoje elity intelektualne i polityczne, lecz
i szerzenia się druku. Nie stanęło to jednak wej tożsamości nie była zawsze i wszędzie nie mieli własnej państwowości: Niemcy,
na przeszkodzie, by Andersona przyswoili przyjmowana. Tym samym, w zależności Włosi i Polacy.
sobie radykalni „konstruktywiści” – nie- od tego, czy agitacja ta odniosła sukces, czy
miecki przekład jego książki brzmi wręcz nie, musimy przeformułować pytanie na Na współczesnej mapie Europy widzimy tyl-
„wymyślone wspólnoty”2. dwóch różnych poziomach: po pierwsze, ko jedno imperium wielonarodowościowe,
dlaczego w ogóle zaczęli się w to bawić; Rosję, reszta to prawie wyłącznie państwa
W tym miejscu uważam za istotne przy- po drugie, dlaczego ich agitacja odniosła narodowe. Trudne współistnienie więcej niż
pomnieć banalną, lecz mimo to często skutek, to jest dlaczego nowa tożsamość jednego narodu w obrębie jednego państwa
zapomnianą myśl z abecadła metodologii: narodowa została przyjęta? znajdujemy już w tej chwili tylko w Hisz-
„konstruować” znaczy budować COŚ z CZE- panii i Belgii i nawet bardziej widzialne,
GOŚ. Czyli konstrukcja operuje obiektywny- Powinniśmy wiedzieć, o czym konkretnie politycznie i kulturalnie znaczące mniejszo-
mi danymi, podczas gdy „wymyślić” znaczy mowa. Spójrzmy na mapę Europy początku ści narodowe na terenie innego narodowego
tworzyć COŚ z NICZEGO. Jeśli zastosujemy XIX wieku i porównajmy ją z mapą Europy państwa należą już właściwie do wyjątków
powyższą zasadę do tworzenia nowoczesne- o dwieście lat późniejszą. Po roku 1815, po (Rosjanie w krajach nadbałtyckich i Nad-
go narodu jako „konstrukcji”, każda świa- zakończeniu wojen napoleońskich, widzimy dniestrzu, Węgrzy na Słowacji, w Rumunii
doma koncepcja narodu i jego dziejów jest w Europie kilka niezależnych państw, które i w Serbii, Serbowie w Bośni i Kosowie).
konstrukcją. By móc ją ocenić, by móc jej istniały nieprzerwanie od średniowiecza
zaufać, powinniśmy sobie zadać najpierw i przez całe stulecia miały również swoją Jak doszło do tak zasadniczej zmiany, zwa-
klasę rządzącą oraz jednolity język admini- nej zwykle szkolnie jako droga od Europy
1
Wyd. pol. Wspólnoty wyobrażone: rozważania o źródłach stracji i literatury. Wśród większych były to państw do Europy narodów?
i rozprzestrzenianiu się nacjonalizmu, Kraków 1997 [przyp. Francja, Hiszpania i Anglia, z mniejszych
red.].
2
Die Erfindung der Nation. Zur Karriere eines folgenreichen zaś Portugalia, Niderlandy i Szwecja. Z dru- Typologicznie możemy odpowiedzieć na
Konzepts [przyp. red.]. giej strony istniały wielonarodowościowe to pytanie dość prosto. Proces ten prze-
autoportret 3 [32] 2010 | 5

3. biegł trzema drogami; każda odpowiadała struktury społecznej, tzn. brakowało która była oparta na rozpoznaniu realnie
punktowi wyjścia w procesie kształtowania szlachty albo mieszczaństwa (wyjątek sta- istniejących elementów, sytuacji i relacji,
się narodu i była zarazem tymże punktem nowią Norwedzy, Węgrzy i Grecy). odpowiadała więc potrzebom społeczeństwa
wyjścia naznaczona. 1. Wewnętrzna prze- na danym etapie społecznego rozwoju, mu-
miana narodu państwowego, czyli narodu 3. Fundament stanowiła narodowość, która simy rozróżnić pomiędzy sytuacją narodu
zamieszkującego państwo, które istniało miała wysoko rozwiniętą kulturę i język państwowego a ruchami narodowymi. Pod-
bez przerwy od średniowiecza i na którego literacki, miała także własną elitę rządzą- czas gdy narodom państwowym chodziło,
terytorium rozwinęła się jedna kultura do- cą, ale nie miała własnej państwowości. Do jak już mówiłem, o proces politycznej mo-
minująca oraz jeden język literacki i urzę- tej grupy należą właściwie tylko Niemcy, dernizacji, w wypadku ruchów narodowych
dowy. Obywatele takiego państwa dzięki Włosi i Polacy. w grę wchodził bardziej złożony proces.
rewolucji i drogą reform od społeczeństwa Żeby go wyjaśnić, musimy podzielić pytanie
feudalnego przeszli do społeczeństwa oby- Podczas gdy w pierwszym wypadku droga o przyczyny – zgodnie z wyżej przytoczo-
watelskiego, które jednak nie utraciło swej prowadząca do powstania nowoczesnego nymi kategoriami powodzenia ruchu – na
tożsamości narodowej. Przykłady: Francuzi, narodu polegała na wewnętrznej prze- dwa poziomy.
Anglicy, Szwedzi, Portugalczycy, Nider- mianie społeczeństwa w obrębie jednego
landczycy. Konstrukcja narodu była w tym państwa, w drugim i trzecim przybrała ona Pierwszy poziom: dlaczego w ogóle gru-
wypadku określona już przez przedtem postać ruchu narodowego, to jest walki pa inteligentów postanowiła się starać
istniejącą państwowość. o osiągnięcie wszystkich atrybutów w pełni o „wytworzenie” narodu, szerząc tożsamość
rozwiniętego narodu. Do tych atrybutów narodową wśród członków tej samej grupy
2. Punktem wyjścia było istnienie „etnii” nie musiało koniecznie należeć samodziel- etnicznej? Nawiasem mówiąc, ci entu-
(Anthony D. Smith), czyli nierządzącej ne państwo, ale zawsze chodziło o pewną zjastyczni patrioci nie uważali, że „wy-
grupy etnicznej, niemającej własnej pań- porcję autonomii, o kulturową emancypację myślają” naród, wręcz przeciwnie mnie-
stwowości (albo której państwowość została i językowe równouprawnienie, wreszcie mali, że go „wskrzeszają” lub też „budzą”
naruszona) i zamieszkującej terytorium, na o pełną strukturę społeczną. Owa walka z przymusowego snu. Sytuacją wyjścia dla
którym dominował obcy język szkolnictwa o „konstrukcję” narodu była w większości poszukiwania i szerzenia nowej tożsamości
i administracji, to jest język odmienny od wypadków udana, niekiedy jednak sukces była społeczna niepewność intelektuali-
dialektów, jakimi posługiwali się członko- przyszedł bardzo późno (Flamandowie), stów, rozkład dawnych systemów wartości
wie tejże grupy etnicznej. Wskutek takiej innym zaś razem wręcz proces się nie udał i religijnych praworządności, zanik silnych
sytuacji prędzej czy później przedstawiciele – nie uzyskał poparcia mas (Bretończycy, więzi społecznych, a więc kryzys tożsamości
grupy zaczęli się czuć dyskryminowani, Walijczycy, Serbołużyczanie, Białorusini). wynikający z kryzysu ancien regime’u i jego
marginalizowani i nieraz także prześlado- mniej lub bardziej powolnego rozpadu. Nie-
wani. Przykłady: Czesi, Słowacy, Estończy- Fakt, iż przemiana była tak masowa i jedno- którzy spośród tych nielicznych inteligen-
cy, Bułgarzy, Irlandczycy, Flamandowie, kierunkowa, podważa wyobrażenie o tym, tów, którzy pochodzili z nierządzącej grupy
przy czym stopień i rodzaj zależności albo że była wynikiem uprzednio wymyślonej etnicznej, dotkliwiej odczuwali ten kryzys
też ucisku znacznie się różniły w czasie konstrukcji i dziełem jakiegoś spisku inte- i poszukiwali nowej pewności, nowej wspól-
i przestrzeni. Zwykle członkowie nierzą- lektualistów. Jeśli zatem przyjmiemy ter- noty, która nie opierałaby się na feudalnym
dzącej grupy etnicznej nie posiadali pełnej min „konstrukcja”, chodziło o konstrukcję, przymusie i na więzieniach absolutyzmu,
autoportret 3 [32] 2010 | 6

4. lecz na zasadzie solidarności wszystkich inteligentów nie tylko do starania o polep- narodu”) oraz czasem również religię. Wła-
obywateli jako równych sobie członków szenie warunków życiowych (i poziomu śnie ci inteligenci zaczęli wyraźnie odczu-
nowego lub wskrzeszonego narodu. Wyjście wykształcenia) ludu żyjącego na ziemi, wać kryzys tożsamości ancien regime’u i po-
z kryzysu tożsamości orientowało się zatem którą oni uważali za własną ojczyznę, lecz szukiwać drogi do nowego typu wspólnoty
z jednej strony na relikty starych politycz- także do przestudiowania tychże warunków – wspólnoty narodu, który owszem jeszcze
nych całości i na zinstytucjonalizowane po- życiowych. Uczeni doby oświecenia „odkry- nie był świadom swojego istnienia i dlatego
zostałości wspólnego losu, z drugiej zaś na li” specyfikę poszczególnych narodowości, powinien był zostać o tym uświadomiony
kulturowo, etnicznie i językowo definiowa- ukonstytuowali (lub odnowili) normy albo do tegoż istnienia przekonany. Należy
ną wspólnotę. W orientacji tej odzwiercie- języka narodowego, studiowali przeszłość dodać, że nowe pokolenie narodowo uświa-
dlało się przede wszystkim doświadczenie i zwyczaje „swojego” ludu. Do tego kontek- domionych inteligentów wywodziło się
językowo lub kulturowo uwarunkowanej stu należy także filozofia językowo zdefi- z szeregów nierządzącej grupy etnicznej.
dyskryminacji członków własnej grupy niowanego narodowego istnienia Johanna Podstawowym warunkiem ich działalno-
etnicznej w porównaniu z tymi, którzy Gottfrieda Herdera, którego znaczenia nie ści była zatem taka sytuacja oświatowa,
tworzyli rządzące elity albo mieli do tychże powinniśmy jednak przeceniać. Uczeni która umożliwiała dostęp do wiedzy także
elit blisko. posługiwali się często, ale nigdy systema- dzieciom z niższych, nieuprzywilejowanych
tycznie, terminem „naród”. Ich działalność warstw społecznych.
Jakimi elementami ideowymi operowała ta badawcza była pomocna przy definiowaniu
orientacja? Najstarsze sięgają aż średnio- jego podstawowych wyznaczników, jednak Nowe pokolenie patriotów zapoczątkowało
wiecza: z jednej strony tradycja judeochrze- ich zaangażowanie w projekt najczęściej nie więc patriotyczną agitację w imię swojego
ścijańska obficie korzystała z pojęć, takich wykraczało poza sam zapał dla przedmiotu przedstawienia o narodzie, ale błędem
jak „naród wybrany” lub „ziemia obiecana” badań. Oświeceniowi patrioci mieli owszem byłoby stawiać znak równości pomiędzy ich
oraz z koncepcji etnicznie definiowanego swoje ograniczenia: działali dla ludu i dla wizjonerskim zachwytem a rzeczywistością
wroga, z drugiej zaś był antyczny ideał jego dobra, jednak większość z nich nie kształcenia się nowoczesnego narodu. Wa-
miłości ojczyzny, który demonstrowali czuła się doń przynależna, pomimo tego, że runki przyjęcia nowej konstrukcji kulturo-
zarówno Ateńczycy, jak i republikańscy w teorii wyznawali zasadę równości wszyst- wej leżały gdzie indziej. Tym samym dosta-
Rzymianie. Moglibyśmy dalej wyliczać hu- kich ludzi. jemy się na drugi poziom naszej wykładni.
manistyczną retorykę dobra ojczyzny oraz
patriotyzm epoki baroku. Z tymi starszy- Dopiero przynajmniej o jedno pokolenie Każda myśl, każdy projekt – zatem
mi elementami mógł współbrzmieć, albo później wykrystalizowała się w środowisku i konstrukcja narodu – mogły być sku-
przynajmniej nie musiał być sprzeczny, inteligencji grupa, która już uważała się teczne dopiero pod warunkiem, że mogły
racjonalizm oświeceniowy i ideał równości za integralną część swojego ludu, ludo- dotrzeć do ludu, dla którego były prze-
wszystkich ludzi. wi temu zaś nadawała cechy przyszłego znaczone. Innymi słowy, ludzie mogli
narodu. W obrębie większości europejskich przyjąć (albo i nie) nową tożsamość
Najbardziej znamiennym oświeceniowym ruchów narodowych za wyznacznik narodu narodową, ale dopiero wówczas, gdy ona
źródłem ideowym nowoczesnej myśli uznawano przede wszystkim wspólny język została im zaproponowana, to jest gdy
o narodzie był, moim zdaniem, oświece- oraz literaturę w tymże języku tworzoną, mieli sposobność się z nią zapoznać. Wa-
niowy patriotyzm, który zobowiązywał następnie zaś wspólną przeszłość („dzieje runkiem rozpowszechnienia informacji
autoportret 3 [32] 2010 | 7

5. o narodowej tożsamości był więc odpo- Wszystkie wyżej wymienione procesy komu- niom. Tutaj agitatorzy mogli się zwracać
wiednio rozwinięty system komunikacji nikacji odegrały oczywiście inną rolę w śro- także do tych rodaków, którzy nie mieli
społecznej. Intensywność komunikacji dowiskach, w których funkcjonowały przede dostępu do słowa pisanego dlatego, że nie
społecznej z kolei nie była zależna od wszystkim jako dyscyplinujące narzędzia umieli czytać, lub też dlatego, że mieli ogra-
dobrej woli patriotów, lecz wiązała się polityki państwowej (dotyczy to szczególnie niczony dostęp do periodyków. Uroczystości
w pierwszej kolejności z postępem proce- narodów państwowych), inną w środowi- te mogły się odbywać oczywiście dopiero po
sów modernizacyjnych. Do nich należała skach, gdzie „od dołu” wchodziły do obszaru ugruntowaniu najbardziej podstawowych
coraz większa ruchliwość pozioma – re- komunikacji agitacyjne elementy ruchów form praw obywatelskich. W wypadku
gularny ruch i wzajemny kontakt między narodowych. A więc na przykład obowiązek większości ruchów narodowych nastąpiło to
ludźmi, który przekracza granice wioski, szkolny mógł być wyłącznie zarządzeniem dopiero w drugiej fazie, kiedy idea naro-
posiadłości lub miasta. Mogły nim być państwowym, ale pozyskiwał znaczenie na- dowej tożsamości już została powszechnie
regularne uczęszczanie na targ, podróże rodowo agitacyjne tam, gdzie państwo było przyjęta. Znaczenie tych uroczystości dla
podejmowane w poszukiwaniu pracy, narodowo obojętne i tolerowało szerzenie przyjęcia symboli narodowych i szerzenia
podobnie jak i służba wojskowa. Do tego kultury narodowej lub też nauczanie w ję- narodowej retoryki wprawdzie nie podlega
należy także usprawnienie infrastruk- zyku nierządzącej grupy etnicznej. Dzięki dyskusji, jednak nie można ich uznać za
tury (łącznie z połączeniem pocztowym) temu mogła wejść do szkolnictwa także pro- główny czy też decydujący czynnik pro-
oraz wzmocnienie i racjonalizacja pozycja tożsamości narodowej dla członków cesu narodotwórczego. Przypomnijmy na
administracji państwowej i regionalnej. nierządzącej grupy etnicznej. przykład, że pogrzeb czy jubileusz jakiejś
Administracja wchodziła coraz częściej osobistości mogły mieć znaczenie dopiero
do codziennego życia obywateli czy to za Jak już mówiliśmy, alfabetyzacji nie należy wtedy, gdy przynajmniej podstawowa część
sprawą coraz bardziej skomplikowanej przeceniać. Jej znaczenie wzrosło dopiero obywateli – członków danego narodu in spe
polityki podatkowej, czy też coraz pręż- wówczas, gdy propozycja tożsamości naro- – daną osobę już znała i czciła, kojarzyła
niej działającego sądownictwa, dawała dowej dostała się do druku, przede wszyst- z nią pewne pozytywne wartości. Zastrze-
się odczuć także w rozwoju gospodarki kim dzięki liberalności rządzącego aparatu żenie to dotyczy jeszcze bardziej uroczysto-
i w służbie zdrowia. Kolejnym ważnym państwowego. Oczywiście wolność druku ści upamiętniających ważne wydarzenia
wyznacznikiem komunikacji był obowią- nie dawała automatycznie gwarancji suk- historyczne związane ze sławnymi czy też
zek szkolny, którego znaczenia nie da się cesu agitacji. Szanse pojawiły się dopiero niesławnymi epizodami w dziejach narodu.
sprowadzić wyłącznie do sprawy alfa- wówczas, gdy periodyki miały już wystar-
betyzacji, która była integralną częścią czająco szeroki krąg odbiorców. Również Badania uroczystości i innych działających
programu nauczania, choć jej głównym i tu niebagatelne znaczenie miała rosnąca na emocje narzędzi narodowej agitacji
celem było dyscyplinowanie w duchu majętność niektórych warstw nierządzącej pomagają nam wtedy zrozumieć, JAK
państwa (ale niekiedy także kraju) pro- grupy etnicznej. przebiegała narodowa agitacja, jakimi
stego ludu, należy także brać pod uwagę środkami dysponowała, ale nie DLACZEGO
dostęp do wiedzy o kraju i o zewnętrz- Zapewne znacząca rola narzędzia narodo- odniosła sukces. Na dodatek w badaniach
nym świecie. Znaczący był także rosnący wej agitacji i forma komunikacji społecznej (zachodnio)europejskich rozmach, z jakim
zasięg szkolnictwa wyższego, przede przypadła w udziale również uroczysto- uroczystości te były praktykowane przez
wszystkim miejskiego. ściom ludowym i publicznym zgromadze- wielkie i bogate narody – Francuzów czy
autoportret 3 [32] 2010 | 8

6. Niemców – bywa przenoszony na wszystkie dojrzewały ruchy narodowe w rozwiniętej giego, żyje liczna grupa ludzi, z którą po-
ruchy europejskie. To oczywisty błąd, gdyż Katalonii i na zacofanej Ukrainie. Dane dziela przynależność do narodu, że razem
przywódcy większości ruchów narodowych empiryczne pokazują, że pomyślne kształto- z nimi tworzy narodową wspólnotę, choć
nie dysponowali takimi środkami, jakie wanie się nowoczesnego narodu nie stano- z większością z nich nigdy się nie spotka
byłyby potrzebne do zorganizowania maso- wiło samo w sobie kryterium postępowości osobiście. Koncepcja imagined communities
wych uroczystości, ograniczali się zatem do czy zacofania. Intensywność komunikacji Andersona jest, moim zdaniem, przeko-
skromniejszych wydarzeń – jubileuszy bądź społecznej i stopień uprzemysłowienia nie nująca i zdecydowanie nie może zostać
pogrzebów ważnych osobistości narodowe- są dostatecznym wyjaśnieniem synchronii użyta jako argument na rzecz wyobrażenia
go ruchu, festiwali pieśni o zabarwieniu ruchów narodowych. Dlatego należy wrócić o narodzie jako o sztucznej konstrukcji,
narodowym, unarodowionych pielgrzymek do obszaru komunikacji społecznej i przede wręcz przeciwnie pomaga nam zrozu-
ludowych i nawet czasem uroczystości wszystkim do odwrotnej strony jej zasię- mieć znaczenie obiektywnych, to jest od
kościelnych. Żeby jednak wytłumaczyć gu: obieg informacji miał nie tylko swoje życzeń ówczesnych narodowych aktywi-
ukształtowanie się nowoczesnego narodu źródła i swoje narzędzia, lecz także swoich stów niezależnych stosunków i realiów.
w ogóle oraz powodzenie ruchów naro- adresatów. Na razie wychodziliśmy – jak W naszym konkretnym przypadku chodzi
dowych w szczególności nie wystarczy większość badaczy tematu – z przesłanki, że przede wszystkim o zdolność pojęciowego
wskazać na znaczenie komunikacji spo- jednostka, członek potencjalnej wspólnoty myślenia: termin naród bowiem, o ile go
łecznej. Najlepiej możemy to zilustrować narodowej, był mniej lub bardziej inten- rozumiemy jako wspólnotę, a nie jako
za pomocą zjawiska nierównomierności sywnie zasypywany narodowo ważnymi, instytucję, jest właśnie taką abstrakcją.
procesu kształtowania się narodu. Gdyby narodowo mobilizującymi informacjami,
bowiem paradygmat „modernizacyjny” innymi słowy, że był rodzajem „białej kart- Psychologia zaś nas uczy, że zdolność
obowiązywał bez wyjątków, narodowa ki”, lub też prostym przedmiotem zaintere- abstrakcyjnego myślenia nie jest dana
agitacja bardziej rozwiniętych (ba!, wręcz sowania dla narodowych aktywistów. człowiekowi od urodzenia, lecz rozwija
uprzemysłowionych) regionów powinna się dopiero w czasie przemiany dziec-
była przebiegać wcześniej i odpowiednio Taka przesłanka jest jednak nieścisła. ka w nastolatka, i to nie samowolnie,
wcześniej spotkać się z masowym zaintere- W rzeczywistości w dużej mierze decydu- lecz zwykle jako konsekwencja pewnego
sowaniem. Ruchy narodowe powinny były jące było to, jakimi zdolnościami i wła- wykształcenia. Jednostka pozbawiona
zacząć się w krajach bardziej rozwiniętych ściwościami była obdarzona jednostka, zdolności myślenia abstrakcyjnego i bez
wcześniej, w tych najbardziej zacofanych do której zwracał się ruch narodowy (ale elementarnego wykształcenia nie potrafi
później. Jednak tak się nie stało. Przypo- czasami też władze) z propozycją tożsa- przyjąć konstrukcji nowoczesnego narodu
mnijmy, że ruch narodowy i decydująca mości narodowej jako wiążącego stosunku jako obowiązku i wartości, jest za to raczej
faza w procesie kształtowania się nowocze- do wspólnoty narodowej. Przyjąć, oswoić zdolna przyjąć postawy atawistycznie kse-
snego narodu przebiegały synchronicznie sobie wyobrażenie, że należy do wspólno- nofobiczne. O takich postawach świadczą
(tzn. w tym samym czasie według chronolo- ty narodowej, że utożsamienie się z taką źródła już od wczesnego średniowiecza.
gii absolutnej) w rozwiniętych Niemczech wspólnotą jest wartością, mógł tylko czło- Możemy je odnaleźć w postaci niemalże
i w agrarnej Grecji, na protoindustrialnych wiek, który był zdolny sobie wyobrazić, że laboratoryjnej w niektórych konflik-
ziemiach czeskich, podobnie jak i na rol- na obszernym terytorium, którego nigdy tach toczących się w mniej rozwiniętych
niczych Węgrzech. W tym samym okresie nie przebędzie z jednego końca do dru- regionach świata, choć dziś otrzymują
autoportret 3 [32] 2010 | 9

7. one często etykietkę rodem z europejskiej Przytoczmy tu przykład konstrukcji narodu zakończyć, dla jej przyjęcia było w każdym
terminologii narodu i nacjonalizmu. czechosłowackiego, sięgającej przełomu wypadku ważne, by argumenty narodowe,
XVIII i XIX wieku i będącej oficjalną kon- określenie narodu w taki czy inny sposób,
Byłoby, owszem, uproszczeniem twierdzić, cepcją międzywojennej Republiki Czecho- były zgodne z tym, co dana jednostka czy
że „naród” był pierwszym abstrakcyjnym słowackiej. W końcu okazało się, że nie dana grupa społeczna uważały za swój
pojęciem, z jakim zetknęli się ludzie w do- ma dostatecznie mocnych historycznych interes. Tym samym sprzeczność interesów
bie kształtowania się nowoczesnego naro- i społecznych przesłanek dla tej konstrukcji stawała się dla kształcącego się narodu
du. Jeśli zostawimy z boku powtarzające się w porównaniu z konstrukcją samodzielnego doniosła. Dotyczyło to przede wszystkim
i rozmaicie aktualizowane biblijne opowie- słowackiego narodu, która wreszcie uzyska- określenia własnej grupy narodowej wobec
ści o narodzie wybranym lub o babilońskiej ła poparcie większości obywateli. Obywatele innych grup, konstrukcji NAS wobec NICH.
wieży, powinniśmy w pierwszej kolejno- należący do narodowości słowackiej, do Jeśli dało się uznać rywala, konkurenta,
ści przypomnieć koncepcję „ziemi” oraz których adresowana była propozycja toż- wroga, określonego na bazie społecznej, po-
dominującą w dobie oświecenia koncepcję samości czechosłowackiej, mieli tysiąc lat litycznej czy ekonomicznej, za konkurenta
„ojczyzny” jako pozytywnie nacechowanego wspólnych losów, które dzieliły ich od Cze- narodowego, nowa tożsamość z narodem ro-
pojęcia, z którym można się identyfikować. chów, podobnie jak położenie geograficzne zumianym jako wspólnota solidarna znacz-
Ośmielam się wręcz twierdzić, że abs- i ukierunkowanie komunikacji społecznej. nie zyskiwała na atrakcyjności. Z płasz-
trakcyjny termin „naród” mógł się rozpo- Jakkolwiek za kulisami samej walki poli- czyzny intelektualnej rozrywki bowiem
wszechniać znacznie łatwiej tam, gdzie już tycznej działały częściowo także ciemne siły przenosiła się na płaszczyznę codziennego
przedtem ludzie posługiwali się pojęciem polityczne, sama tożsamość narodowa Sło- życia szerokich warstw. Wróg lub konku-
„ojczyzny” – choć z reguły pojęcie to miało waków cieszyła się rosnącym powodzeniem rent narodowy mógł być w rozmaity sposób
podłoże dynastyczne i wpajane było za także wśród obywateli, którzy z faszyzmem definiowany w zależności od tego, o jaki typ
pośrednictwem szkolnej edukacji. nie mieli nic wspólnego. narodotwórczego procesu chodziło.
Nawet więc najlepsza jednolita konstrukcja Wróćmy wobec tego do pytania, jakie W kontekście nierządzącej grupy etnicznej
nowoczesnego narodu i narodowej tożsa- okoliczności, współzależności lub historycz- prędzej czy później w sytuację narodowego
mości była skazana na wegetację na gruncie ne procesy, oprócz wyżej wymienionego antagonizmu zamieniały się antagonizm
akademickim, jeśli nie wyprzedzały jej wa- wkładu poszczególnych osób i komunikacji między rolnikiem a jego językowo i kulturo-
runki dla jej przyjęcia wśród obywateli ze społecznej, stworzyły niezbędne podwaliny wo „obcym” zwierzchnictwem, jaki znamy
wszystkich warstw społecznych. Nie chodzi dla szerzenia narodowej tożsamości albo, z krajów nadbałtyckich czy wschodniej
zatem tylko o to, że konstrukcja zawsze ba- jeśli chcemy, dla konstrukcji wspólnoty Polski, antagonizm między wsią a etnicznie
zuje – jak już wyżej wspominaliśmy – „NA nowoczesnego narodu. Trzeba wymienić obcym (niemieckim, polskim, żydowskim)
CZYMŚ”, ale też o to, że może zacząć działać jeszcze dwa ważne czynniki: brzemienna miastem, między rzemieślnikami (z ich
dopiero tam, gdzie już zaistniały warunki dla narodu w skutki sprzeczność interesów lokalnym rynkiem zbytku) a produkcją
ku temu, by została przyjęta przez masy, oraz „czynnik zewnętrzny”. industrialną (z wielkim rynkiem), jeśli tą
innymi słowy: by była zrozumiała, przeko- ostatnią kierowali przedstawiciele rządzą-
nująca, możliwa do zastosowania w życiu Jeśli proces szerzenia propozycji nowej cego narodu państwowego. Mógł to być rów-
codziennym. narodowej tożsamości miał się pomyślnie nież antagonizm między centrum a elitami
autoportret 3 [32] 2010 | 10

8. na prowincji, niezadowolenie wynikające się także w sytuacji narodu państwowego. gólnie zaś nowych państw powstałych po
z egzystencjalnych trudności inteligencji Strzelcy łotewscy lub katalońscy anarchiści pierwszej wojnie światowej.
akademickiej, która pochodziła z nierzą- są raczej wyjątkiem potwierdzającym regułę.
dzącej grupy etnicznej. ***
Do kategorii czynnika zewnętrznego zali- Nowoczesne narody europejskie zatem
Inaczej to wyglądało w warunkach czamy cały szereg bardzo różnych okolicz- nie są tylko „produktem nacjonalizmu”
rządzącego narodu, kiedy rolę czynnika ności i stosunków, szczególnie w sferze czy dziełem intelektualnej pomysłowości.
mobilizującego odgrywał z reguły obraz politycznej, które były niezależne od życzeń Kształtowały się na przestrzeni całych
zewnętrznego wroga. Najskuteczniej mógł i wyobrażeń przywódców ruchów narodo- dziesięcioleci w ramach procesu mniej lub
taki obraz działać w kontekście wojny, wych. Z pewnością możemy tu wymienić bardziej „organicznej” interakcji między
albo zagrożenia wojną – jak to się działo wyżej wspomniane konflikty wojenne i an- mobilizacyjnymi dążeniami patriotów
na początku niemieckiego ruchu narodo- tagonizmy międzynarodowe, które miały („nacjonalistów”) i od nich niezależnymi
wego w dobie wojen napoleońskich, w Da- duże znaczenie w sytuacji narodów pań- stosunkami etnicznymi, reliktami prze-
nii w okresie niemieckiego zagrożenia, stwowych. Dla ruchu narodowego specyficz- szłości i modernizacyjnymi przemianami
we Włoszech w czasach austriackiej lub nym wyznacznikiem zewnętrznym stało się społeczeństwa europejskiego. Tożsamość
habsburskiej ekspansji. Klasycznym przy- poparcie z zewnątrz, wynikające z intere- narodowa zrodziła się ze specyficznie
kładem jest sytuacja „zagrożonej ojczyzny” su pewnych mocarstw w tym, by osłabić europejskiej kombinacji powyższych czyn-
w okresie rewolucji francuskiej i znowu po dane wielonarodowościowe imperium ników, a jej propagowanie przyczyniało
klęskach w wojnie 1870 roku i po zjedno- lub zdobyć sobie pozycję na terytorium się do stworzenia nowego typu wspólno-
czeniu Niemiec. ruchów narodowych. Najbardziej znane ty: nowoczesny naród rozumiany jako
w tym kontekście jest wielkomocarstwowe wspólnota równouprawnionych obywateli,
Różnicę w roli sprzeczności interesów wsparcie, jakie otrzymał grecki (później którzy mają do siebie bliżej niż do innych.
wynikających z modernizacji łatwo zilustro- też bułgarski) ruch narodowy ze strony Bez wątpienia taka wspólnota nie byłaby
wać na przykładzie nowej klasy społecznej władz wielkich europejskich mocarstw. możliwa bez narodowego uświadomienia jej
– proletariatu – w procesie kształtowania się W większości europejskich ruchów narodo- członków, co jednak nie oznacza, że wolno
nowoczesnego narodu. W kontekście naro- wych wsparcie z zewnątrz przyszło dopiero nam podwyższyć do rangi primus movens
dów państwowych dominującą ideologią ru- potem, kiedy faza agitacyjna pomyślnie całego procesu społecznego wędrówki
chu robotniczego stał się internacjonalizm, zakończyła się powstaniem ruchu narodo- idei, konkretnie jakiegoś „nacjonalizmu”.
który odrzucał mobilizację narodową jako wego, czyli tam, gdzie nowy ruch narodowy Tożsamość narodową można było w teorii
narzędzie burżuazji: ta bowiem należała do stał się siłą, z którą trzeba było się liczyć. wymyślić, ale wprowadzenie jej w życie nie-
obywateli tegoż narodu tak samo jak prole- Trzeba w związku z tym sobie uświadomić, zależnie od historycznych, kulturalnych,
tariat. Wbrew temu jednak klasa robotnicza, że zdecydowana większość nowo powsta- językowych i społecznych warunków nie
która w kontekście wielonarodowościowej łych państw narodowych w Europie była było możliwe.
monarchii należała do nierządzącej grupy tworzona na mocy decyzji europejskich
etnicznej, przeważnie solidaryzowała z „wła- mocarstw, albo przynajmniej nigdy wbrew tłumaczenie z czeskiego: emiliano ranocchi
snym” ruchem narodowym. W warunkach ich woli. Dotyczy to zarówno Belgii, jak
ilustracje: anna zabdyrska
wojennych przecież proletariat unaradawiał i państw bałkańskich w XIX wieku, szcze-
autoportret 3 [32] 2010 | 11