Gariinavlaga

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ßÀÌ
Äýëõèéí Áàíêíû Îëîí ñàëáàðûã õàìàðñàí òåõíèê
òóñëàëöààíû òºñºë

УЛСЫН САЛБАРЫН ДОТООД
АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА

2013 îí

DDC
657.45
Ó-315

УЛСЫН САЛБАРЫН ДОТООД АУДИТЫН ГАРЫН АВЛАГА

Зохиогчийн эрх хуулиар хамгаалагдсан. Сангийн яамны зөвшөөрөлгүйгээр хэвлэх,
олшруулах, худалдан борлуулах болон бусад хэлбэрээр хуулбарлахыг хориглоно.

Боловсруулсан:
Жигдэнгийн ЖАРГАЛСҮРЭН (ACCA, Монгол Улсын Мэргэшсэн нягтлан бодогч)
Батсуурийн БАТЦЭЦЭГ

(Монгол Улсын Мэргэшсэн нягтлан бодогч, Төрийн
удирдлагын магистр)

Хянасан:
Рэнчингийн БАТЖАРГАЛ

(Монгол Улсын Гавъяат эдийн засагч, Монгол Улсын
Мэргэшсэн нягтлан бодогч, Боловсролын доктор)

Дарьхүүгийн ОЮУН

(Эдийн засгийн ухааны магистр)

Áàäàð÷èéí ÌÀÉÍÁÀßÐ

(Ýäèéí çàñãèéí óõààíû ìàãèñòðàíò)

ISBN 978-99962-929-2-7

Хэвлэсэн тоо: 500 ширхэг
Öààñíû õýìæýý: 70x100 1/16
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 9 õ.õ

ӨМНӨХ ҮГ
Улсын салбарын дотоод аудитын тогтолцоог бий болгох, Засгийн газрын
төсөв, санхүүгийн үйл ажиллагаанд шинэчлэл хийх, төсвийн эрх мэдэл,
үүрэг хариуцлагыг дээшлүүлэх зорилгоор батлагдсан Төсвийн тухай
хуулинд төсвийн ерөнхийлөн захирагч бүр хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд
хяналт тавих, төсвийн хөрөнгө, өр, төлбөр, орлого, зарлага, хөтөлбөр, арга
хэмжээ, хөрөнгө оруулалтад санхүүгийн хяналт, шалгалт хийх, үнэлэлт,
дүгнэлт, зөвлөмж гаргах, эрсдэлийн удирдлагаар хангахад чиглэсэн дотоод
аудитын албыг байгуулж, дотоод аудитор ажиллуулна гэж заасан.
Дотоод аудитын тогтолцоог бүрдүүлэн хөгжүүлэх нь төрийн үйлчилгээний
чанар, хүртээмжийг нэмэгдүүлж, Засгийн газрыг илүү үр дүнтэй, үр ашигтай
ажиллахад нь дэмжлэг болдог. Дотоод аудитын үйл ажиллагаа улсын салбарт
хэрэгжиж эхэлснээр хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд тавих хяналт сайжрах,
төсвийн хөрөнгийг үр ашигтай, хэмнэлттэй зарцуулах, төсөвт байгууллагын
ил тод байдлыг хангах, удирдлагад дэмжлэг үзүүлэх, эрсдэлээс урьдчилан
сэргийлэх, аливаа байгууллагын дотоод хяналтын үр ашигтай байдлыг
үнэлэх, баталгаа өгөх зэрэг чухал үүргүүдийг гүйцэтгэх нь дамжиггүй юм.
Санхүү, төсвийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага нь
дотоод аудитын үр ашигт байдлыг нэмэгдүүлэх, ОУ-н стандартын хүрээнд
аливаа байгууллагын аудитор үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлэхэд зориулан
Төсвийн тухай хуулиар олгогдсон дотоод аудитын албыг үйл ажиллагааны
стандарт, арга зүйн удирдлагаар хангах эрхийн хүрээнд Сангийн яамны
Төсвийн хяналт, эрсдэлийн удирдлагын газар нь Дэлхийн банкны Олон
салбарыг хамарсан техник туслалцааны төслийн хүрээнд энэхүү “Улсын
салбарын дотоод аудитын гарын авлага”-ыг боловсрууллаа.
Энэхүү гарын авлагад дотоод аудитын албаны бүтэц зохион байгуулалт,
аудиторын ажлын чиг үүрэг, эрсдэлд суурилсан дотоод аудитыг хэрхэн
явуулах талаар түүнийг үе шат бүрээр нарийвчлан тусгаж өгснөөс гадна
нийцлийн болон гүйцэтгэлийн дотоод аудитыг хэрхэн хийх талаар арга зүйн
бүлгүүдийг тус тус багтаасан болно.
Мөн аудитын явцад ашиглагдах дотоод аудитын ажлын баримтын
загваруудыг хавсралтаар оруулж өгсөн болно.
Иймд дотоод аудиторууд аудитыг явуулахдаа тухайн байгууллага, нэгж,
үйл ажиллагааны онцлогт тохирох аудитын хөтөлбөрийг тус гарын авлагад
тусгасан ерөнхий зарчим, арга зүйд суурилан боловсруулах нь зүйтэй юм.
Аудитын төлөвлөлтийг хийх, хөтөлбөр боловсруулах болон горимуудыг
хэрэгжүүлэхэд гарын авлагад дурдсан зарчим, нарийвчилсан горимууд нь

дотоод аудиторуудад баримтлах аудитын арга зүйн суурь загвар гэж ойлгох
хэрэгтэй.
Энэхүү гарын авлагыг ашиглаж буй та бүхэн улсын салбарт хэрэгжүүлэх
дотоод аудитын үйл ажиллагааг үр дүнтэй хэрэгжүүлэн хяналтын тогтолцоог
шинэ арга барилаар нэвтрүүлэн бидэнтэй хамтарч ажиллана гэдэгт итгэлтэй
байна.
Цаашид дотоод аудитын хөгжлийн шинэ чиг хандлага, арга зүй,
стандартын өөрчлөлтийг тухай бүрд тусган энэхүү гарын авлагад нэмэлт
өөрчлөлт оруулах боломжтой. Тус гарын авлагын талаарх санал, хүсэлтээ
Сангийн яамны Төсвийн хяналт, эрсдэлийн удирдлагын газарт ирүүлэхийг
хүсье.
Сайн үйлс дэлгэрч, сайн засаглал бэхжих болтугай.

ТӨСВИЙН ХЯНАЛТ,
ЭРСДЭЛИЙН УДИРДЛАГЫН
ГАЗРЫН ДАРГА

Б.БАТЦЭЦЭГ


АГУУЛГА
ХУРААНГУЙЛСАН ҮГИЙН ТАЙЛБАР........................................................................................ 6
БҮЛЭГ 1. ДОТООД АУДИТЫН ТÓÕÀÉ ÎÉËÃÎËÒ.................................................................... 7
1.1 Дотоод аудит гэж юу вэ?....................................................................................................... 7
1.2 Дотоод аудитын үүрэг ба хамрах хүрээ................................................................................ 8
1.3 Дотоод аудит бусад хяналт шалгалт, үнэлгээний ажлаас ялгагдах нь.............................. 9
БҮЛЭГ 2. ДОТООД АУДИТЫН НЭГЖИЙГ УДИРДАХ ........................................................... 11
2.1 Дотоод аудитын нэгж, түүний үйл ажиллагаа .......................................................................... 11
2.2 Дотоод аудитын нэгж..............................................................................................................................12
2.3 Дотоод аудитад баримтлах үндсэн зарчимууд.................................................................. 14
2.4 Дотоод аудиторын хараат бус байдал ба бодитой хандлага......................................................15
2.5 Сургалт ба хөгжүүлэлт.............................................................................................................. 16
БҮЛЭГ 3. ЭРСДЭЛД СУУРИЛСАН ДОТООД АУДИТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ ................................17
3.1 Аудитын төлөвлөлтийн зорилго............................................................................................... 17
3.2 Аудитын төлөвлөгөөний төрөл ............................................................................................ 18
3.3 Аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөө................................................................................. 19
3.4 Аудитын жилийн төлөвлөгөө............................................................................................... 31
БҮЛЭГ 4. ДОТООД АУДИТЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНЫ ҮЕ ШАТ ........................................... 33
4.1 Дотоод аудитын ажлын зорилго ба үе шатууд................................................................... 33
4.2 Аудитын ажлын төлөвлөлт...................................................................................................... 33
4.3 Аудитын ажлын гүйцэтгэл.................................................................................................... 45
4.4 Аудитын ажлын тайлагнал....................................................................................................... 52
БҮЛЭГ 5. АУДИТЫН ЗӨВЛӨМЖИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙН МӨРӨӨРХ ҮЙЛ ЯВЦ ................. 57
5.1 Аудитыг зөвлөмжийн хэрэгжилтийг эргэн хянах ......................................................... 57
БҮЛЭГ 6. АУДИТЫН АЖЛЫН БАРИМТЖУУЛАЛТ ................................................................ 59
6.1 Аудитын ажлыг баримтжуулах ............................................................................................59
6.2 Аудитын ажлын баримтын төрөл............................................................................................ 59
6.3 Аудитын ажлын баримтыг бэлтгэх.......................................................................................... 61
БҮЛЭГ 7. АУДИТЫН АЖЛЫГ ХЯНАХ.......................................................................................63
БҮЛЭГ 8. НИЙЦЛИЙН АУДИТ....................................................................................................65
БҮЛЭГ 9. ГҮЙЦЭТГЭЛИЙН АУДИТ.......................................................................................... 77
ХАВСРАЛТУУД ......................................................................................................................... 89

5


ХУРААНГУЙЛСАН ҮГИЙН ТАЙЛБАР

БАБ

Байнгын Àжлын Áаримт

ТХЭУГ

Төсвийн Хяналт, Эрсдýлийн Удирдлагын Газар

ДАОУИ

Дотоод Аудиторуудын Олон Улсын Институт

ДАМПОУС

Дотоод Аудитын Мэргэжлийн Практикийн Олон Улсын Стандарт

ЗГ

Засгийн Газар

INTOSAI

Аудитын Дээд Áайгууллагуудын Олон Улсын Байгууллага

COSO

Ивээн Тэтгэгч Áайгууллагуудын Хороо

СЯ

Сангийн Яам

ТЕЗ

Төсвийн Ерөнхийлөн Захирагч

ТААБ

Тухайн Àудитын Àжлын Áаримт

ТНБД

Төрийн Нарийн Бичгийн Дарга

6


БҮЛЭГ 1. ДОТООД АУДИТЫН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ

1.1 Дотоод аудит гэж юу вэ?
Дотоод Аудиторуудын Олон Улсын Институт (ДАОУИ)-ээс гаргасан Дотоод
Аудитын Мэргэжлийн Практикийн Олон Улсын Стандарт (ДАМПОУС)-д
“Дотоод аудит”-ыг дараах байдлаар тодорхойлсон.
“Дотоод аудит нь байгууллагын үйл ажиллагааг сайжруулах,
түүний үнэ цэнийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн хараат бус,
бодитой баталгаа өгөх ба зөвлөх үйл ажиллагаа юм. Энэ
нь системтэй, оновчтой арга хандлагаар байгууллагын
эрсдэлийн удирдлага, засаглал ба дотоод хяналтын үйл
явцыг үнэлэх ба сайжруулахад тусàëдаг.
Мөн стандартаар “баталгаа өгөх гэдэг нь байгууллагын эрсдэлийн
удирдлага, засаглал ба дотоод хяналтын үйл явцад хараат бус үнэлгээ өгөх
зорилгоор зохих нотолгоонд үндэслэн хийгдэж байгаа бодитой шалгалт
бөгөөд санхүүгийн, нийцлийн, системийн аюулгүй байдлын шалгалт зэрэг
багтана” гэж заасан. Засаглал, эрсдэлийн удирдлага ба дотоод хяналтын
системийн талаар дотоод аудитын нэгж хэрхэн авч үзэхийг стандартад
дараах байдлаар заасан байдаг.
2110 - Çàñàãëàë - Äîòîîä àóäèòûí íýãæ áàéãóóëëàãûí
çàñàãëàëûí ¿éë ÿâöûã ¿íýëýí, ñàéæðóóëàõ çºâëºìæèéã ºãºõ
¸ñòîé.

2120 - Ýðñäýëèéí óäèðäëàãà - Äîòîîä àóäèòûí íýãæ
áàéãóóëëàãûí ýðñäýëèéí óäèðäëàãûí ¿éë ÿâöûí ¿ð íºëººòýé
áàéäëûã ¿íýëýí, ñàéæðóóëàõàä õóâü íýìýð îðóóëàõ ¸ñòîé.

2130 - Äîòîîä õÿíàëò - Äîòîîä àóäèòûí íýãæ äîòîîä
õÿíàëòûí ¿ð íºëººòýé áà ¿ð àøèãò áàéäàëä ¿íýëãýý õèéõ,
òýäãýýðèéí áàéíãûí ñàéæðóóëàëòàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çàìààð
¿ð íºëººòýé äîòîîä õÿíàëòûí ñèñòåìèéã áèé áîëãîõîä
áàéãóóëëàãàä òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé.

7


1.2 Дотоод аудитын үүрэг ба хамрах хүрээ
Дотоод аудит нь оршин байгаа алдаа зөрчлүүдийг тайлагнахаас илүүтэй
байгууллагын үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх, гарч болох алдаанаас урьдчилан
сэргийлэх, дотоод хяналтын сул талыг сайжруулахад чиглэдэг. Дотоод
аудитыг улсын салбарт хэрэгжүүлснээр дараах давуу талтай.
• Холбогдох хууль тогтоомжийг мөрдөх, үйл ажиллагааны үр дүнтэй,
хэмнэлттэй, үр ашигтай байдлыг хангах, дотоод хяналтыг зохистой
байдлаар хэрэгжүүлэх талаар хүлээх байгууллагын удирдлагын
хариуцлагыг нэмэгдүүлэх;
• Удирдлагын бэлтгэсэн санхүүгийн болон гүйцэтгэлийн тайлангуудын
үнэн зөв ба найдвартай байдлын талаар эрх бүхий талуудûã бодитой
баталгаагаар хангах;
• Байгууллагын явуулж байгаа үйл ажиллагаа болон ашиглаж байгаа
системийг сайжруулахад туслах;
• Залилан, зүй бус ашиглалт, шамшигдал зэргээс урьдчилан сэргийлэх
замаар төрийн өмч, хөрөнгийг хамгаалах;
• Ажилтнуудын ажил үүргийн биелэлтийг сайжруулах, удирдлагаас
тавьсан хяналтуудыг дагаж мөрдөхөд нөлөөлөх.
Дотоод аудитын ажил нь дараах үндсэн үйл ажиллагаануудаас бүрддэг.
• Эрсдэлүүдийг тодорхойлж үнэлэх, эрсдэлийн удирдлага ба хяналтын
системийг сайжруулахад туслах;
• Эрсдэлийн үнэлгээний үр дүнд суурилан байгууллагын засаглал,
үйл ажиллагаа, мэдээллийн системд ашиглагддаг дотоод хяналтын
зохистой ба үр дүнтэй байдлыг үнэлэх;
• Санхүү ба бүхий л үйл ажиллагаатай холбоотой мэдээллийн
итгэлтэй, шударга байдал, үйл ажиллагааны үр дүнтэй, үр ашигтай
байдал, хөрөнгийн хадгалалт хамгаалалт, хууль тогтоомж, гэрээний
хэрэгжилтийг хангах байдал зэргийг үнэлэх;
• Байгууллагын доторх соёл, тэдгээрийн ёс зүй, үнэ цэнийг дээдлэх,
үр дүнтэй гүйцэтгэлийн удирдлага ба хариуцлагатай байдлыг хангах,
бүх түвшинд эрсдэл ба хяналтын талаар мэдээлэх зэргийг багтаасан
засаглалын үйл явцыг үнэлж, сайжруулах талаар зөвлөмж өгөх.
Дотоод аудитаар удирдлагаас хэрэгжүүлж байгаа дотоод хяналтын
системийн үр нөлөөтэй байдлыг шалгаж үнэлэн, байгууллагын үйл
ажиллагаа нь холбогдох бодлого, горим, төлөвлөгөөний дагуу хэрэгжиж
байгаа эсэхийг авч үздэг. Мөн дотоод аудитаар эрсдэлийн удирдлага ба
засаглалын бусад асуудлуудаар зөвлөмж өгдөг.
Дотоод аудитын нэгж нь байгууллагын бүх үйл ажиллагаа, мэдээлэл,
бүртгэл, өмч хөрөнгө зэрэгтэй танилцах эрхтэй байдаг. Мөн дотоод
8


аудитын үйл ажиллагаанд хэрэгцээтэй бүх төрлийн мэдээллийг холбогдох
эх сурвалжаас иж бүрэн байдлаар олж авахыг зөвшөөрсөн байдаг. Иймд
аудит хийгдэж байгаа байгууллагын бүх ажилтнууд дотоод аудитын нэгжийг
шаардлагатай бүх мэдээллээр бүрэн хангах үүрэгтэй.
1.3 Дотоод аудит бусад хяналт шалгалт,
үнэлгээний ажлаас ялгагдах нь
Улсын салбарын төдийгүй хувийн хэвшлийн байгууллагад дотоод аудит
болон дотоод хяналт, хяналт шалгалт гэх мэт ижил төстэй нэр томüёог
удирдлагын түвшинд ойлгож хэрэгжүүлэхэд хүндрэлтэй байдаг. Иймээс
эдгээрийн хоорондын ялгаа, уялдаа холбоог сайтар ойлгон зөв хэрэгжүүлэх
нь чухал юм. Тухайлбал:
Дотоод аудит ба Дотоод хяналт
Засгийн газрын хариуцлагатай, ил тод, үр дүнтэй удирдлага нь
байгууллагын бүхий л үйл ажиллагааг хамарсан дотоод хяналтын системийг
хэрхэн бүрдүүлж байгаагаас шууд хамаардаг. Дотоод хяналтын систем нь
“хяналт” ба “дотоод аудит” гэсэн үндсэн ойлголтуудыг агуулдаг. Хэдий
тийм боловч зарим орнуудад энэхүү ойлголтуудыг ижил мэтээр ойлгож,
хэрэглэж ирсэн байна. Учир нь хэл зүйн хувьд энэхүү ойлголтууд нь нэг нэр
томüёогоор ашигладаг, харин энэ нь англи хэлний хувьд хоёр өөр ялгаатай
тусдаа үйл ажиллагааг тодорхойлдог. Ихэнх улсуудад энэхүү хоёр ялгаатай
ойлголтыг зардлын хяналт гэдэг утгаар илүү ойлгож ирсэн байна.
Гэтэл хяналт ба дотоод аудитын хооронд нилээд чухал ялгаанууд бий.
Хяналт нь дотоод аудитыг гүйцэтгэх үүргийг хүлээхгүй, мөн дотоод аудит
нь хяналтын гүйцэтгэх үүргийг õ¿ëýýäýãã¿é болно. Хяналт гэдэг нь хууль,
тогтоомж, тэдгээртэй нийцүүлэн гаргасан дүрэм, журмын äàãàí ìºðäºëò,
òºñºâ, ñàíõ¿¿ãèéí ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ áàéäëûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí íÿãòëàí
øàëãàõ ¿éë àæèëëàãàà þì. Хяналт нь байнгын шинж чанартай, тасралтгүй
үргэлжлэх үйл явц юм. Хяналтыг мэргэшсэн ажилтан эсвэл мэргэжилтэн
ч хийж болно, технологи ашиглан гүйцэтгэж болно. Харин дотоод аудитыг
зөвхөн технологиор орлуулан гүйцэтгэж болохгүй. Дотоод хяналт нь хууль
тогтоомж, дүрэм журмын хэрэгжилтийг хангахын тулд хэрэгжүүлж буй
үйл ажиллагаа бол дотоод аудит нь энэхүү дотоод хяналтын систем нь
зөв, найдвартай ажиллаж байгаа эсэхэд дүгнэлт өгч, баталгаа гаргах үйл
ажиллагаа юм.
Дотоод аудит нь тухайн байгууллага дахь хяналтын үйл ажиллагааг
үнэлэх, байгууллагын удирдлагад хяналтын систем, байгууллагын зохион
байгуулалтын болон захиргааны тогтолцоог оролцуулан, эрсдэлийн
удирдлагыг хангах зорилгоор мэргэжлийн түвшинд хийгдэж буй бие даасан
хараат бус баталгаажуулах, зөвлөх үйлчилгээ юм. Ихэвчлэн эдийн засгийн
9


хэмнэлт, үр дүн, үр ашигт түлхүү анхаарч, тухайн байгууллагын тавьсан
зорилгодоо хамгийн үр дүнтэйгээр хүрэх арга замыг тодорхойлоход тус
дөхөм болдог байна. Энэ нь байгууллагын өдөр тутмын үйл ажиллагаанд
оролцдоггүй бие даасан хараат бусаар тайлагнадгаараа хяналтын үйл
ажиллагаанаас ялгаатай. Мөн стандартын хүрээнд үйл ажиллагаа явуулж,
аудитын горимыг хэрэгжүүлэн тайлагнадаг.
Дотоод аудит ба Хяналт-шинжилгээ, үнэлгээ
Хяналт-шинжилгээ нь шалгуур үзүүлэлтийн талаарх мэдээллийг
системтэйгээр цуглуулах замаар хуваарилагдсан төсвийн хүрээнд
хэрэгжүүлж буй хөгжлийн арга хэмжээний дүнд гарах ахиц өөрчлөлт,
зорилтын хэрэгжилтийн талаар удирдлага болон оролцогч талуудад
мэдээлж байх тасралтгүй үйл ажиллагаа юм.
Үнэлгээ нь хэрэгжиж буй болон хэрэгжсэн төсөл, хөтөлбөр эсвэл бодлого,
түүний загвар, хэрэгжилт, үр дүнг системтэй, бодитой үнэлж дүгнэн төсөл,
хөтөлбөрийн зорилгын уялдаа холбоо, хэрэгжилт, үр ашиг, үр дүнтэй
байдал, үр нөлөө болон цаашид тогтвортой байх эсэхийг тодорхойлох үйл
ажиллагаа юм.
Дотоод аудитыг хийж гүйцэтгэх эхний шатанд хяналт-шинжилгээтэй адил
системтэй мэдээллийг цуглуулж дүн шинжилгээ хийж цаашид ямар горим,
арга зүйг хэрэгжүүлэхийг шийдэх алхмын нэг болдог. Харин үнэлгээ нь
дотоод аудитын сүүлийн шатанд буюу өгсөн зөвлөмжийн мөрөөр мөшгºх
зөвлөмжийн хэрэгжилтийн үнэлж, дүгнэхэд ашигладаг үйл ажиллагаа юм.
Иймд эдгээр үйл ажиллагааны нэгдэл нь үр дүнтэй хяналтын системийг
бүрдүүлэх нарийн уялдаа холбоо бүхий үйл ажиллагаанууд юм.
Дотоод аудит ба Төрийн õяналт шалгалт
Төрийн хяналт шалгалт гэж төрийн болон төрийн өмчийн байгууллагуудын
үйл ажиллагаа хууль тогтоомжид заасан шаардлагыг хангаж байгаа эсэхийг
дүгнэхэд чиглэсэн хянан шалгах арга хэмжээний цогц ажиллагаа юм.
Дотоод аудитын үйл ажиллагааны нэг хэсэг нь энэхүү хууль тогтоомжийн
нийцэлд дүгнэлт гаргаж, тухайн удирдлагыг баталгаагаар хангахад чиглэдэг.
Харин төрийн хяналт шалгалт нь тухай байгууллагын үйл ажиллагаа хууль
тогтоомжийн хүрээнд байгаа эсэхэд чиглэсэн хянан шалгах үйл ажиллагааг
явуулж, хууль тогтоомж зөрчсөн этгээдэд хуульд заасны дагуу захиргааны
шийтгэл ногдуулдаг.
Дотоод аудит ба Санхүүгийн тайлангийн (Хөндлөнгийн) аудит
Аудитыг тухайн байгууллагын хувьд хамаарал бүхий байгууллагын
дотоод нэгжийн этгээд гүйцэтгэж байна уу ýñâýë хөндлөнгийн байгууллагаас
гүйцэтгэж байíà óó ãýäãýýñ шалтгаалан дотоод ба хөндлөнгийн гэж ангилдаг.
Ерөнхийдөө аудитыг хийж гүйцэтгэх үе шат, хэрэглэх горим, үйл ажиллагааны
10


зорилго, хамрах хүрээний хувьд ижил төстэй. Санхүүгийн тайлангийн аудитаар
байгууллагын санхүүгийн тайлан нь холбогдох стандарт, хууль тогтоомжийн
дагуу үнэн зөв, шударгаар илэрхийлэгдсэн эсэхийг баталгаажуулах зорилготой
байдаг. Харин дотоод аудит нь байгууллагын үйл ажиллагааг сайжруулж, үнэ
цэнийг нэмэгдүүлэхийн тулд байгууллагын эрсдýлийн удирдлага, засаглал ба
дотоод хяналтын үйл явцыг үнэлэхэд чиглэгддэг.
БҮЛЭГ 2. ДОТООД АУДИТЫН НЭГЖИЙГ УДИРДАХ
2.1 Дотоод аудитын нэгж, түүний үйл ажиллагаа
ДАМПОУС-д дотоод аудитын нэгжийг хэрхэн удирдах талаар дараах
заалтууд байдаг.
2000 - Äîòîîä àóäèòûí íýãæèéã óäèðäàõ - Áàéãóóëëàãûí
¿íý öýíèéã íýìýãä¿¿ëýõýä õóâü íýìðýý îðóóëàõ ¿¿äíýýñ äîòîîä
àóäèòûí íýãæèéí ãîë óäèðäëàãà òóñ íýãæèéã ¿ð ä¿íòýé
óäèðäàõ ¸ñòîé.

2030 - Íººöèéí óäèðäëàãà - Äîòîîä àóäèòûí íýãæèéí
ãîë óäèðäëàãà äîòîîä àóäèòûí íýãæ íü çîõèñòîé áà
õàíãàëòòàé íººöòýé ýñýõ, íººöèéã áàòëàãäñàí òºëºâëºãººã
õýðýãæ¿¿ëýõýä çîðèóëàí ¿ð íºëººòýé áàéäëààð õóâààðèëñàí
ýñýõ òàëààð áàòëàõ ¸ñòîé.
Дотоод аудитын үйл ажиллагааг Äотоод аудитын нэгж хэрэгжүүлнэ.
Дотоод аудитын нэгж нь “Äотоод аудитын дүрэм”-ийн хүрээнд үйл
ажиллагаагаа явуулна. Дотоод аудитын дүрэм нь дотоод аудитын нэгжийн
зорилго, эрх ба үүргийг тодорхойлсон байдаг.
Монгол Улсын Засгийн газрын 2012 оны 11 дүгээр сарын 17-ны өдрийн
129 дүгээр тогтоолоор Äотоод аудитын дүрмèéã баталсан ба энэ дүрэм нь
ТЕЗ-ийн дотоод аудитын үйл ажиллагааны зорилго, хамрах хүрээ, зарчим,
зохион байгуулалт болон дотоод аудиторын эрх, үүргийг тодорхойлж, дотоод
аудитын үйл ажиллагааг явуулах, хөндлөнгийн аудитын байгууллагатай
хамтран ажиллах харилцааг зохицуулñàí юм.
Дотоод аудитын дүрэмд зааснаар ТЕЗ-ийн дотоод аудитын үйл
ажиллагаа нь хууль тогтоомжийн хэрэгжилтэд хяналт тавих, төсвийн
хөрөнгө, өр төлбөр, орлого, зарлага, хөтөлбөр, арга хэмжээ, хөрөнгө
оруулалтад санхүүгийн хяналт шалгалт хийх, үнэлэлт, дүгнэлт, зөвлөмж
гаргах, эрсдэлийн удирдлагаар хангах чиглэлээр тухайн байгууллагын үйл
ажиллагааг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэхэд чиглэгдэнэ. Мөн дүрэмд ТЕЗ
нь өөрийн эрхлэх асуудлын хүрээнд хуульд заасан чиг үүргийг хэрэгжүүлэх
11


дотоод аудитын нэгжтэй байх ба дотоод аудитын нэгж нь ТЕЗ-ийн харьяанд
ажиллаж ТЕЗ-д ажлаа тайлагнахаар заасан. Дотоод аудитын нэгжгүй
байгууллага дотоод аудитор ажиллуулж болно. Дотоод аудитор нь тухайн
байгууллагын үйл ажиллагаанд аудит явуулж, үр дүнг байгууллагын
удирдлагад шууд тайлагнана.
2.2 Дотоод аудитын нэгж
Дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагааг Дотоод аудитын нэгжийн дарга
удирдана. Дотоод аудитыг хараат бус хөндлөнгийн аудиттай адил багаар
хэрэгжүүлж болох бөгөөд баг нь багийн ахлагч болон аудиторуудаас
бүрдэнэ. Дотоод аудитын нэгжийн дарга болон дотоод аудитын багийн
гишүүд нь дор дурдсан нийтлэг үүрэг хариуцлагатай байна.
Дотоод аудитын нэгжийн дарга
Дотоод аудитын нэгжийн дарга нь дотоод аудитын нэгжийн удирдлагын
үүргийг хүлээхээс гадна дараах зорилгуудыг хангаж байхаар үйл ажиллагааг
удирдан зохион байгуулна.
• Дотоод аудитын ажил нь холбогдох хууль тогтоомж, дүрэм, журмын
дагуу хийгдсэн байх;
• Дотоод аудитын нэгжийн нөөцийг үр дүнтэй ба үр ашигтайгаар
бүрдүүлсэн байх;
• Дотоод аудитын ажлыг ДАМПОУС-ын дагуу хийсэн байх.
Дотоод аудитын нэгжийн дарга нь дараах үүргийг хэрэгжүүлнэ.
• Дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагаа ба ажилтнуудыг удирдах,
хянах, нөөцийг үр дүнтэй, үр ашигтай ба хэмнэлттэйгээр ашиглах;
• Дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагааг чиглүүлэх зохистой бодлого
чиглэлээр хангах;
• Дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагааны нэн тэргүүнд хандах
асуудлуудыг гаргаж ирэхийн тулд эрсдэлд суурилсан дотоод аудитын
дунд хугацааны төлөвлөгөө бэлтгэх;
• Дотоод аудитын үйл ажиллагааны төлөвлөгөө ба нөөцтэй холбоотой
асуудлаар Дотоод аудитын хороотой харилцах;
• Дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэхэд хангалттай,
зохистой нөөцтэй эсэхийг батлах, батлагдсан төлөвлөгөөг
хэрэгжүүлэхэд нөөцийг үр дүнтэй байдлаар хуваарилах;
• Дотоод аудитын ажлыг мэргэжлийн стандартын дагуу цаг хугацаанд
нь дуусгаж, тайлагнах явцыг хянаж удирдах;
• Дотоод аудитын хороо болон байгууллагын удирдлагын шийдвэрээр
тодорхой үйл ажиллагаанд тусгайлсан аудит хийх;
12


• Удирдлагад өгсөн зөвлөмж хэрэгжсэн эсэх, үр нөлөөтэй хариу арга
хэмжээ авсан эсэх талаар Дотоод аудитын хороонд тогтмол тайлагнах;
• Дотоод аудитын нэгжийн үйл ажиллагаанд чанарын хяналтын
баталгаажуулалтыг бий болгох, байнгын сайжруулалт хийх;
• Дотоод аудитын нэгж нь дотоод аудитын мэргэжлийн стандартын дагуу
үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа талаар Дотоод аудитын хороонд жил
бүр тайлагнадаг байх;
• Байгууллагын засаглал, эрсдэлийн удирдлага ба хяналтын үйл явцын
үр нөлөөтэй ба зохистой байдлын талаар нэгдсэн дүгнэлтийг жил
тутам Дотоод аудитын хороонд гаргадаг байх;
• Дотоод аудитын хороогоор дамжуулан аливаа чухал нөлөө бүхий
эрсдэл, хяналтын үйл явцын талаар ТЕЗ-ийг мэдээллээр хангах;
• Дотоод аудитын үйл ажиллагаанд чанарын баталгаажуулалтын
хөтөлбөр хэрэгжүүлэх
Дотоод аудитын багийн ахлагч
Дотоод аудитын багийн ахлагч нь аудитын ажлыг төлөвлөх, дотоод
аудитыг хэрэгжүүлэх болон дотоод аудитын тайланг бэлтгэх гол үүргийг
хүлээж, дараах ажлуудыг хийж гүйцэтгэнэ.
• Аудит хийгдэх нэгжийн үйл ажиллагаанд эрсдэлийн удирдлага, дотоод
хяналт ба засаглалын үйл явцыг үнэлэх;
• Дотоод хяналтын үр нөлөөтэй ба үр ашигтай байдлыг үнэлэх;
• Санхүүгийн болон үйл ажиллагааны мэдээллийн үнэн зөв байдлыг
хянах;
• Аудит хийгдэх нэгжийн нөөцийн хуваарилалт нь хэмнэлттэй ба үр
ашигтай эсэхийг үнэлэх;
• Хууль тогтоомж, дүрэм журмыг дагаж мөрдөж байгаа эсэхийг үнэлэх;
• Дотоод аудитын хороонд дотоод аудитын үр дүнг тайлагнах;
• Дотоод аудитын жилийн төлөвлөгөөнд тусгагдсан дотоод аудитын
ажлыг хэрэгжүүлэх;
• Аудитын ажил бүрийн хувьд төлөвлөлтийг хийж гүйцэтгэх, аудитын
гүйцэтгэл ба тайлагналын үр нөлөөтэй ба үр дүнтэй эсэхийг батлах;
• Аудитын ажлын төлөвлөлтийн баримт бичиг, аудитын хөтөлбөрийг
бэлтгэх, аудит эдгээр баримт бичгийн дагуу хэрэгжиж байгаа эсэхэд
хяналт тавих;
• Аудитын батлагдсан хөтөлбөрийн хүрээнд аудитын ажлын гүйцэтгэлд
багийн гишүүдийг хянан удирдах;
• Аудитын ажлын төлөвлөлтийн баримт бичиг, аудитын хөтөлбөрийг
боловсруулахад оролцох;
• Аудитын нотолгоо баримтууд нь аудитаар олж илэрсэн зүйлс ба
дүгнэлтийг нотолж байгаа эсэхэд баталгаа өгөх;
13


• Аудитын ажлын төгсгөлд аудит хийгдсэн нэгжийн удирдлагыг товч
мэдээллээр хангах.
Аудитор
• Дотоод аудитын ажлыг мэргэжлийн стандартын дагуу хэрэгжүүлэх;
• Багийн ахлагчаас өгөгдсөн зааварчилгааны дагуу аудитын
хөтөлбөрийн холбогдох хэсгүүдийг хэрэгжүүлэх;
• Аудитаар олж илрүүлсэн асуудлуудыг багийн ахлагчид цаг тухайд нь
тайлагнах.
2.3 Дотоод аудитад баримтлах үндсэн зарчмууд
ДАМПОУС-д зааснаар дотоод аудитын нэгж болон дотоод аудиторууд нь
дараах зарчмуудыг баримталж ажилладаг.
Үндсэн зарчмууд
Шударга
байх
Бодитой
байх
Нууцыг
хадгалах

Дотоод аудиторын шударга байдал нь “итгэл”-ийг бий болгох ба тэдний
гаргасан дүгнэлтэд тулгуурлах үндэслэл болно.
Дотоод аудитор мэдээлэл цуглуулах, үнэлэх, таниëцуулахдаа бодитой
байх хандлагыг баримтална. Шийдэл гаргахдаа гадны нөлөө болон
өөрийн ашиг сонирхлын нөлөөг оруулахгүйгээр холбогдох нөхцөл
байдлыг тэнцвэртэй үнэлнэ.
Дотоод аудитор олж авсан мэдээллийн үнэ цэнэ, өмчлөлд хүндэтгэлтэй
хандан, хуулиар хүлээсэн эсвэл мэргэжлийн хувьд хүлээсэн үүрэг
хариуцлагаас бусад тохиолдолд зөвшөөрөлгүйгээр бусдад дэлгэхгүй.

Ур
Дотоод аудитор ажлаа гүйцэтгэхэд шаардлагатай мэдлэг, ур чадвар,
чадвартай
туршлагатай байна.
байх

Ø
Дотоод аудитор шударга байх зарчмыг хэрхэн хангах вэ?
1. Ажлаа шударга, хичээнгүй, хариуцлагатайгаар хийж гүйцэтгэх
2.
Хуулийг мөрдөж, хууль болон мэргэжлийн шаардлагын хүрээнд
нийтэд мэдээллийг хүргэх
3. Аливаа хууль бус үйл ажиллагаанд болон дотоод аудитын мэргэжил,
байгууллагын нэр хүндэд харшлах үйлдэлд оролцохгүй байх
4. Байгууллагын хууль ёсны болон ёс зүйн зарчмуудад хүндэтгэлтэй
хандаж, зохих хувь нэмрээ оруулах
Ø
Дотоод аудитор бодитой байх зарчмыг хэрхэн хангах вэ?
1. Бодитой байх хандлагыг алдагдуулж болзошгүй буюу алдагдуулсан
гэж ойлгогдох аливаа үйл ажиллагаа буюу харилцаанд оролцохгүй
байх. Үүнд байгууллагын ашиг сонирхолтой зөрчилдөж болох үйл
ажиллагаа ба харилцааг хамааруулж ойлгоно.
2. Мэргэжлийн дүгнэлтийг алдагдуулж болзошгүй буюу алдагдуулсан
14


гэж ойлгогдох аливаа зүйлийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх
3.
Шалгаж байгаа үйл ажиллагааг тайлагнах байдлыг гажуудуулж
болзошгүй бүх материаллаг зүйлсийг дэлгэх
Ø
Дотоод аудитор нууцыг хадгалах зарчмыг хэрхэн хангах вэ?
1. Ажлаа гүйцэтгэх явцад олж авсан мэдээллийг хамгаалах, ашиглахдаа
хашир болгоомжтой байх
2. Мэдээллийг хувийн ашиг сонирхлын төлөө, эсвэл аль нэг хуульд
харш буюу байгууллагын хууль ёсны ба ёс зүйн зорилгуудад хор
учруулахуйц байдлаар ашиглахгүй байх
Ø
Дотоод аудитор ур чадвартай áàéõ зарчмыг хэрхэн хангах вэ?
1. Шаардлагатай мэдлэг, ур чадвар, туршлагыг нь эзэмшсэн үйлчилгээнд
зөвхөн оролцох
2. Дотоод аудитын мэргэжлийн практикийн олон улсын стандартуудын
дагуу дотоод аудитын үйлчилгээг үзүүлэх
3. Өөрсдийн мэдлэг чадвар, үйлчилгээний үр нөлөө, чанарыг тасралтгүй
сайжруулах
2.4 Дотоод аудиторын хараат бус байдал ба
бодитой хандлага
ДАМПОУС-д дотоод аудитын нэгж ба аудиторын хараат бус байдал ба
бодитой хандлагын талаар дараах заалтууд байдаг.
1100 - Хараат бус байдал ба бодитой хандлага - Äîòîîä
àóäèòûí íýãæ хараат бус байх, äîòîîä àóäèòîðóóä àæëàà
ã¿éöýòãýõäýý áîäèòîé õàíäàõ ¸ñòîé.

1110 - Áàéãóóëëàãûí äîòîîä äàõü õàðààò áóñ áàéäàë
- Äîòîîä àóäèòûí íýãæèä ¿éë àæèëëàãààãàà õýðýãæ¿¿ëýõ
áîëîìæèéã îëãîäîã òóõàéí áàéãóóëëàãûí äýýä óäèðäëàãàä
äîòîîä àóäèòûí óäèðäëàãà íü àæëàà òàéëàãíàäàã áàéõ
¸ñòîé.

1120 - Õóâü õ¿íèé áîäèòîé áàéõ õàíäëàãà - Äîòîîä
àóäèòîðóóä òºâ ãîë÷, ¿íýí÷ øóäàðãà õàíäëàãàòàé áàéæ,
àëèâàà ñîíèðõëûí çºð÷ëººñ àíãèä áàéõ ¸ñòîé. Õýðýâ õàðààò
áóñ áàéäàë ýñâýë áîäèòîé õàíäëàãà àëäàãäñàí ýñâýë àëäàãäñàí
ãýæ ¿çýõýýð áîë ¿¿íèéã õîëáîãäîõ òàëóóäàä ìýäýýëýõ ¸ñòîé.

15


Дотоод аудитын нэгжийн ажилтан бүр аудитын ажлыг гүйцэтгэхдээ
өөрийн хараат бус байдал ба бодитой хандлагын талаарх мэдэгдлийг албан
ёсоор гаргахдаа ажлын баримт 1018-д гарын үзэг зурж баталгаажуулна.
Хавсралт 21. Ажлын баримт 1018 – Аудиторын Мэдэгдэл
2.5 Сургалт ба хөгжүүлэлт
Дотоод аудитын олон улсын стандартад дотоод аудитын ажлын ур
чадвартай байх, мэргэжлээ тасралтгүйгээр хөгжүүлэх талаар дараах
заалтууд тусгагдсан байдаг. Энэ хүрээнд дотоод аудитор нь бэлтгэгдсэн
байвал зохино.
1210 - Óð ÷àäâàð - Äîòîîä àóäèòîð ººðèéí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõýä
øààðäàãäàõ ìýäëýã, óð ÷àäâàð, áóñàä ÷àäâàðûã ýçýìøñýí áàéõ
¸ñòîé.

1220 - Ìýðãýæëèéí óð ä¿é - Õàøèð, ÷àäâàðëàã äîòîîä
àóäèòîðò áàéâàë çîõèõ àíõààðàë, áîëãîîìæ áà óð ÷àäâàðûã
äîòîîä àóäèòîð ãàðãàõ ¸ñòîé.

1230 - Ìýðãýæëèéí òàñðàëòã¿é õºãæèë - Äîòîîä àóäèòîð
ìýðãýæëýý òàñðàëòã¿éãýýð õºãæ¿¿ëýõ çàìààð ìýäëýã, óð
÷àäâàð, áóñàä ÷àäâàðàà ñàéæðóóëàõ ¸ñòîé.
Дотоод аудитор нь өөрт шаардлагатай мэдлэг, ур чадвар, туршлагаас
гадна дотоод аудитын мэргэжлийн хүрээний хамгийн сүүлийн үеийн хөгжил
дэвшлийг даган хөгжиж байх үүрэгтэй. Дотоод аудитын нэгжийн нийт
ажилтнуудын мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэхийн тулд нэгжийн удирдлага
жил бүр сургалт ба хөгжүүлэлтийн төлөвлөгөө боловсруулан хэрэгжүүлэх
нь зүйтэй. Уг төлөвлөгөөнд дотоод аудитын ажилтнуудыг ажилд авах,
сургах, хөгжүүлэх талаар бодлогуудыг тусгана. Ажилтнуудыг сургах,
хөгжүүлэхдээ албан ёсны эсвэл ажил дээрх сургалтын хэлбэрийг ашиглаж
болох ба дотоод аудитын ажлыг гүйцэтгэх, эрсдэлийн удирдлага, аудитын
төлөвлөлт гэх мэт чиглэлээр шаардлагатай үед нь нэмэлт мэдлэг ба чадвар
эзэмшүүлэх зорилгоор хийгдэхээр төлөвлөх нь зүйтэй.
Америкийн Íýãäñýí Óëñûí Флорида мужид байрладаг Дотоод
Аудиторуудын Институт нь олон улсын түвшинд дотоод аудитын мэргэжлийн
16


гол байгууллага юм. Энэ байгууллагаас Дотоод Аудитын Мэргэжлийн
Практикийн Олон Улсын Стандартыг боловсруулан ãаргасан ба жил тутам
эдгээр стандартуудад шаардлагатай өөрчлөлтүүдийг хийж албан ёсоор
дэлхий нийтэд зарладаг. Тус институтээс олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн
Мэргэшсэн Дотоод Аудитор ( “Certified Internal Auditor (CIA)”), Мэргэшсэн
Засгийн Газрын Аудитор (“Certified Government Auditing Professional
(CGAP)”), Мэргэшсэн Санхүүгийн Үйлчилгээний Аудитор (“Certified Financial
Services Auditor (CFSA)”) зэрэг олон төрлийн мэргэшлийн сертификатуудыг
олгодог. Энэ мэргэшлийн сертификатыг авахын тулд зарим улс орнуудад
байрладаг Дотоод Аудиторуудын Институтээс эрх авсан шалгалтын төвүүд
дээр очиж, олон улсын зэрэг олгох мэргэшлийн шалгалтуудыг өгдөг байна.

БҮЛЭГ 3. ЭРСДЭЛД СУУРИЛСАН ДОТООД
АУДИТЫН ТӨЛӨВЛӨЛТ
3.1 Аудитын төлөвлөлтийн зорилго
Улсын болон хувийн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аль ч
байгууллага нь тавьсан зорилгоо биелүүлэхийн төлөө оршин байдаг.
Байгууллага нь газар, хэлтсийн зохион байгуулалтаар үйл ажиллагаагаа
явуулдаг бол эдгээр газар, хэлтэс тус бүрийн стратегийн зорилго, зорилт,
төлөвлөгөө нь байгууллагын үндсэн зорилгыг биелүүлэхэд чиглэдэг.
Дотоод аудитыг төлөвлөж гүйцэтгэх талаар ДАМПОУС-д дараах
байдлаар заасан.
2010 - Òºëºâëºëò - Äîòîîä àóäèòûí íýãæèéí íýí òýðã¿¿íä
õàíäàõ ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõûí òóëä äîòîîä àóäèòûí
óäèðäëàãà áàéãóóëëàãûí çîðèëãî, çîðèëòòîé óÿëäóóëàí
ýðñäýëä ñóóðèëñàí òºëºâëºãººã áýëòãýõ ¸ñòîé.

2020 - Ìýäýýëýõ áà áàòëàõ - Àóäèòûí ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà
äîòîîä àóäèòûí íýãæèéí òºëºâëºãºº áîëîí íººöèéí õýðýãöýý
øààðäëàãà, õîëáîãäîõ ººð÷ëºëò¿¿äèéã õÿíóóëæ, áàòëóóëàõààð
àõëàõ óäèðäëàãà áà çºâëºëä òàíèëöóóëàõ ¸ñòîé.

2030 - Íººöèéí óäèðäëàãà - Àóäèòûí ã¿éöýòãýõ óäèðäëàãà
áàòëàãäñàí òºëºâëºãººã áèåë¿¿ëýõýä äîòîîä àóäèòûí
íººöèéã çîõèñòîé, õàíãàëòòàé áºãººä ¿ð íºëººòýé
õóâààðèëàõ ¸ñòîé.

17


Дээрх стандартын дагуу дотоод аудитын ажлыг төлөвлөж гүйцэтгэхийн
ач холбогдол нь:
• Дотоод аудитын нэгж үйл ажиллагааны зорилго ба нэн тэргүүнд хандах
чиглэлүүдийг тодорхойлох;
• Дотоод аудитын нэгж зорилгоо биелүүлэхийн тулд нөөцөө хэмнэлттэй
ба үр нөлөөтэй ашиглах;
• Дотоод аудитад ашиглах нөөцийг тодорхойлох;
• Аудиторуудын ажлыг чиглүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө гаргах;
• Дотоод аудитын ажил үүргийг удирдах арга замыг тодорхойлох;
• Байгууллагын хамгийн èõ эрсдэлтэй нэгж ба үйл ажиллагаанд аудитын
ажлыг чиглүүлэх
Анхаарах: Төлөвлөлт нь дотоод аудитын хамгийн чухал хэсэг юм. Учир
нь төлөвлөлтөд суурилан аудитын үйл ажиллагааг явуулдаг. Муу төлөвлөлт
нь үр дүнгүй, үрэлгэн, чанар муутай аудит хийгдэхэд хүргэдэг.
3.2 Аудитын төлөвлөгөөний төрөл
Дотоод аудитын үйл ажиллагааны төлөвлөлтийн үе шатанд дараах 3
төрлийн хоорондоо ялгаатай зорилго бүхий төлөвлөгөөг нийтлэг ашигладаг.
1. Аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөө
Энэ төлөвлөгөөг эхлээд бэлтгэх ба дотоод аудитын зорилго ба цар хүрээг
дараагийн гурваас таван жилийн хугацаанд урьдчилан төлөвлөдөг. Энэ
төлөвлөгөөнд байгууллагын стратегийн зорилго, ирээдүйн чиг хандлагыг
тусгахаас гадна учирч болох эрсдэлд дүн шинжилгээ хийснээр нэн тэргүүнд
хандах чиглэлийг тодорхойлдог.
2. Аудитын жилийн төлөвлөгөө
Аудитын жилийн төлөвлөгөө нь дараагийн 12 сард хийгдэх аудитын
ажлуудыг тодорхойлдог. Аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөөнд суурилан
аудитын жилийн төлөвлөгөөг бэлтгэнэ.
3. Аудитын ажлын төлөвлөгөө
Аудитын ажлыг эхлэхийн өмнө аудитын ажлын зорилго, хамрах хэмжээ,
зарцуулах хугацаа, ашиглах нөөц зэргийг харуулсан ажлын төлөвлөгөө
буюу удирдамжийг бэлтгэнэ.
Дотоод аудитад ашиглах эдгээр төлөвлөгөөнүүдийг бэлтгэхдээ дараах
шаардлагуудыг хангасан байвал зохино.
18


Аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөө, аудитын жилийн
төлөвлөгөөг бэлтгэхдээ эрсдэлийн үнэлгээг хамгийн
багадаа жилдээ нэг удаа хийнэ. Уг эрсдэлийн үнэлгээ нь
Эрсдэлийн
байгууллагын стратегийн зорилго, зорилтод хүрэхэд учирч
үнэлгээнд
болох эрсдýлүүдийг голчлон авч үздэг. Аудитын ажлын
суурилсан байх
төлөвлөгөөг бэлтгэхэд тухайн аудит хийгдэх газар, нэгж
хэлтэс, үйл ажиллагаа, үйл явцын зорилгыг хангахад учирч
болох эрсдýлүүдийг авч үзнэ.
Аудитын төлөвлөсөн үйл ажиллагаа нь байгууллагын
зорилго, зорилттой нийцэж байх ёстой. Байгууллагын
зорилго нь урт хугацааны стратегийн зорилго, дунд ба
богино хугацааны үйл ажиллагааны зорилгоос бүрдэх ба
Байгууллагын
аудитыг эдгээр зорилгуудтай уялдаатай байдлаар бэлтгэнэ.
стратеги
зорилготой
Дотоод аудитаар байгууллагын зорилгыг хангахын төлөө
уялдсан байх
хэрэгжүүлж байгаа үйл ажиллагаа ба үйл явц, эрсдэлийн
удирдлага ба дотоод хяналт зэрэг нь үр дүнтэй байгаа
эсэхийг үнэлэхээс гадна тэдгээрийг сайжруулахтай
холбоотой зөвлөмжийг өгдөг.
Төлөвлөгөөг дэмжиж байгаа төлөвлөлтийн үйл явц ба
холбогдох мэдээллийг зохистойгоор баримтжуулсан
Баримтжуулагдсан
байна. Учир нь дотоод аудитаас гарч байгаа асуудлууд нь
байх
байгууллагын удирдлагын шийдвэр гаргалтад чухал байр
суурийг эзэлдэг.
Хангалттай, үнэн Төлөвлөгөөг хийхдээ ¿íýí çºâ, хамааралтай, хэрэгцээтэй
зөв мэдээлэлд
мэдээллийг ашигласан байна. Эдгээр мэдээллийг шийдвэр
үндэслэгдсэн байх гаргаõàä ашиглахын тулд дүгнэн шинжилж үнэлсэн байна.
Шинэ систем нэвтрүүлсэн, удирдах ажилтны нэр хүндэд
Мэдээллийг байнга
нөлөөлөх мэдээлэл нийтэд түгээгдсэн гэх мэт тухайн жилийн
цуглуулах
туршид эрсдэл үүсгэх асуудлуудыг цуглуулж шинжилнэ.

3.3 Аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөө
Эрсдэлд суурилсан аудит нь орчин үеийн аудитын арга хандлага бөгөөд
өмнөх үеийн уламжлалт аргаар аудитын тогтсон үе шатуудыг дагадаг
байсан бол орчин үеийн шинэ арга хандлагаар эрсдэлийг авч үзсэнээр их
эрсдэлтэй хэсгүүдэд аудитыг чиглүүлдэг болсон.
Аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөө нь дараагийн гурваас таван жилийн
хугацааг хамарсан байдлаар бэлтгэгддэг гэж өмнө дурдсан. Уг төлөвлөгөөг
бэлтгэхийн тулд нэлээд хэмжээний цаг хугацаа шаардах боловч дараах ач
холбогдол бүхий давуу талуудтай байдаг.
ü
Аудитын баг байгууллагын зорилго, үйл ажиллагаа, эрсдэл ба
хяналтын талаар цогц ойлголттой болдог.
ü
Байгууллагын зорилгыг хангахад учирч байгаа болон учирч болох
эрсдэлүүдийг тодорхойлдог.
19


ü
Аудитад ашиглах шаардлагатай нөөцүүдийг тодорхойлдог.
ü
Төлөвлөсөн аудит нь байгууллагын хувьд өндөр эрсдэлтэй, хамгийн
чухал хэсгүүдэд чиглэдэг.
ü
Байгууллагын талаар үнэ цэнэтэй мэдээллүүдийг олж цуглуулдаг ба
ирээдүйн төлөвлөлтөнд тэдгээрийн зөвхөн өөрчлөлтүүдийг авч үздэг.
ü
Аудитын нөөцийг илүү хэмнэлттэй ашиглахын тулд аудитад зарцуулах
цаг хугацааг багасгах боломжтой.
ü
Дотоод аудитын үүргийг удирдах боломжтой.
ü
Аудитын чанарыг хангах боломжтой.
Аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөө нь байгууллагын зорилго, зорилт, нэн
тэргүүнд хандах чиглэл, эрсдэлийн үнэлгээний үр дүн зэргийг харуулдаг. Уг
төлөвлөгөөг эрсдэлийн үнэлгээнд суурилан дотоод аудитын нэгжийн дарга
бэлтгэх ба ихэнхдээ гурван жилийн хугацааг хамарсан байдаг. Аудитын
дунд хугацааны төлөвлөгөөнд тусгасан нэн тэргүүнд хандах чиглэлүүд нь
байгууллагын зорилго, зорилттой уялдсан байх ёстой. Энэ төлөвлөгөөг
байгууллагын удирдлагатай хэлэлцсэний үндсэн дээр эцэслэн бэлтгэх
ба Дотоод аудитын хороогоор заавал батлуулсан байна. Мөн жил тутам
хийгдэх эрсдэлийн үнэлгээ ба томоохон өөрчлөлтүүдийн үр дүнд аудитын
дунд хугацааны төлөвлөгөөг байнга шинэчилнэ.
Аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөө
бэлтгэх үе шат

Аудитын дунд
хугацааны
төлөвлөгөө
5. Àóäèòûí íººöèéã
òîäîðõîéëîõ
4. Àóäèòûí äàâòàìæ áà
õóãàöààã òîäîðõîéëîõ
3. Ýðñäýëèéã òîäîðõîéëæ
¿íýëãýý õèéõ
2. Àóäèòûí õàìðàõ õ¿ðýýã
òîäîðõîéëîõ
1. Áàéãóóëëàãûí òàëààð
îéëãîëò îëæ àâàõ

Аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөөг бэлтгэх үе шатыг дэлгэрүүлэн авч
үзье.
20


1. Байгууллагын талаар ойлголт олж авах
Аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөө бэлтгэх үйл явц нь байгууллагын
зорилго, явуулж байгаа үйл ажиллагааны талаар ойлголт олж авахаас
эхэлнэ. Энэ үе шатанд дараах ойлголтуудыг олж авсан байх шаардлагатай.
• Байгууллагын гол стратегийн зорилго ба үйл ажиллагааны талаарх
мэдээлэл;
• Байгууллагын үйл ажиллагаанд гол мөрдлөг болгодог хууль тогтоомж,
тушаал шийдвэр, дүрэм журмууд;
• Байгууллагын бүтэц, дотоод газар, нэгж хэлтсүүд, тэдгээрийн үүрэг,
үйл ажиллагаа, хоорондын хамтын ажиллагаа;
• Удирдлагын шийдвэр гаргалтын үйл явц;
• Өмнөх аудитын ажлын баримт ба үр дүн.
Байгууллагын зорилго ба үйл ажиллагааны талаар мэдээллийг олж авахын
тулд дотоод аудитын нэгжийн дарга ба аудиторууд тухайн байгууллагаас
гаргасан стратегийн баримт бичиг, удирдлагын бодлого, стратегийн ба
жилийн төлөвлөгөө зэрэг баримт бичгүүдийг олж авч танилцан дээд түвшний
удирдлагатай уулзалт, ярилцлага, хэлэлцүүлэг хийнэ. Уулзалт, ярилцлага,
хэлэлцүүлэгт авч үзэх асуудлуудыг аудиторууд урьдчилан тодорхойлж,
дотоод аудитын нэгжийн удирдлагатай заавал хэлэлцэж тохирсон байна.
Уулзалт, хэлэлцүүлэг, ярилцлагыг заавал тэмдэглэл хөтлөн баримтжуулна.
Гол хэлэлцэх шаардлагатай дараах асуудлууд байдаг.
• Удирдлагын зүгээс дотоод хяналтыг авч үзэх байдал;
• Байгууллагын түвшинд хэрэгждэг дотоод хяналтууд;
• Байгууллагын удирдлагын эрсдэл хүлээн зөвшөөрөх түвшин;
• Өөрчлөлт, шинэчлэлтийг удирдлагаас дэмжих байдал.
Дотоод аудитын нэгж нь аудитын дунд хугацааны төлөвлөгөөнд
дараагийн гурван жилд ямар зорилгод хүрэхийг зорьж байгаагаа
тусгадаг. Жишээлбэл: дараах зорилгыг дэвшүүлж болно.
- Бодит үнэлгээг хийж, сайжруулах зөвлөмж өгснөөр байгууллагын
дотоод хяналтыг улам сайн болгох;
- Дотоод хяналтын үүргийн талаар ойлголтыг нэмэгдүүлэх;
- Байгууллагын эрсдэлийн удирдлагын үйл явцыг улам боловсронгуй
болгоход туслах;
- Байгууллагын дотор эрсдэл ба хяналтын талаар мэдээлэл
түгээлтийг нэмэгдүүлэх;
- Байгууллагын мониторингийн үйл явцыг сайжруулахад туслах
гэх мэт.
Хавсралт 1: Дотоод Аудитын Дунд Хугацааны Төлөвлөгөөний загвар
21


2. Аудитын хамрах хүрээг тодорхойлох
Аудитын хамрах хүрээ гэдэгт дотоод аудитад хамруулж болох бүх зүйлс
(цаашид аудитын объект ãýõ)-ийг багтаадаг. Тухайлбал: газар, хэлтэс, үйл
ажиллагаа, үйл явц, хөтөлбөр, систем, үүрэг даалгаврын биелэлт, хөрөнгө
гэх мэт.
Гэхдээ дараах хүчин зүйлсийг харгалзан үзсэнээр аудитын хамрах хүрээг
хязгаарлаж болно.
• Аудитын объект нь байгууллагын зорилго, зорилтыг хангахад чухлаар
нөлөө үзүүлж байгаа бол аудитын хамрах хүрээнд заавал оруулна.
• Аудитын объект нь байгууллагад чухлаар нөлөөлөх мөнгөн дүнг
агуулж байгаа бол аудитын хамрах хүрээнд заавал оруулна.
• Аудитын объект нь их эрсдэлтэй хүчин зүйлээс хамаарч байгаа гэж
удирдлагаас үзсэн бол аудитын хамрах хүрээнд оруулна.
Дотоод аудитын нэгжийн дарга аудитын хамрах хүрээнд оруулах аудитын
объектуудын тодорхойлох ба эдгээрт өөрчлөлт гарах үед шинэчèëнэ.
Аудитын хамрах хүрээнд оруулсан аудитын объектуудыг харьцуулах,
удирдах боломжтой байхын тулд дараах аргуудын аль нэгийг ашиглан
бүлэглэнэ.
Дотоод хяналтын үүрэгтэй уялдуулах арга – Тухайлбал:
мониторингийн систем, үйл ажиллагааны систем, удирдлагын систем гэх
мэт.
Байгууллагын бүтэцтэй уялдуулах арга – Тухайлбал: Стратеги
төлөвлөлтийн газар, Хүний нөөцийн хэлтэс гэх мэт.
Холимог арга – Байгууллагын бүтэц ба дотоод хяналтын үүрэг
функцүүдийг уялдуулах
3. Эрсдэлийг тодорхойлж, үнэлгээ хийх
Энэ нь аудитын хамрах хүрээнд багтсан аудитын объектын хувьд учирч
болох эрсдýлүүдийг тодорхойлж, үнэлэх үе шат юм. Эрсдýлийг тодорхойлж,
үнэлэхэд түгээмэл ашиглагддаг COSO-ийн Байгууллагын эрсдýлийн
удирдлагын загварыг энэхүү гарын авлагад тусган орууллаа. Энэ нь
ашиглахад энгийн ойлгомжтой, улсын салбарт илүү тохиромжтой загвар юм.
COSO-ийн Байгууллагын Эрсдэлийн Удирдлагын Çагвар
Эрсдэлийг “ирээдүйд тохиолдох тодорхой бус байдал”, эсвэл “хүлээгдэж
байгаагүй сөрөг үр дагавар”, “хүлээж байгаагүй гарз хохирол” гэх зэргээр
тодорхойлсон байдаг. Байгууллагын хувьд эрсдэл гэдэг нь зорилго
зорилтдоо хүрэхийн тулд зайлсхийх шаардлагатай тодорхой бус байдал,
22


үр дагавар, гарз хохирол гэж ойлгож болно. Байгууллагыг удирдах явцад
удирдлага олон төрлийн эрсдэлтэй тулгарч байдаг. Удирдлага тэдгээр
эрсдэлийг (а) хүлээн зөвшөөрөх, (б) зайлсхийх, (в) бусдад шилжүүлэх эсвэл
(г) хяналтыг хэрэгжүүлэх замаар эрсдэлийг бууруулах зэрэг нийтлэг арга
замаар удирддаг. Дотоод хяналт сайн байснаар эрсдэл ба тодорхой бус
зүйлсийн тохиолдох магадлал болон сөрөг нөлөөллийг бууруулах бүрэн
боломжтой.
COSO (Ивээн тэтгэгч байгууллагуудын хороо) нь байгууллагын эрсдэлийг
удирдах, дотоод хяналтыг хэрэгжүүлэх, залилан илрүүлэх талаар дэлхий
нийтэд ашиглаж болох хүрээ ба аргачлалыг гаргахад гол үйл ажиллагаагаа
чиглүүлдэг олон улсын байгууллага юм. Дотоод Аудиторуудын Институт
(Institute of Internal Auditors “IIA”), Америкийн Нягтлан бодогчдын Нийгэмлэг
(American Accounting Association “AAA”), Америкийн Мэргэшсэн Нягтлан
бодогчдын Институт (American Insitute of Certified Public Accountants
“AICPA”) зэрэг байгууллагууд нь COSO-ийн ¿¿ñãýí áàéãóóëàã÷, дэмжигчýýð
ажилладаг. COSO-оос гаргасан Бизнесийн Байгууллагын Эрсдэлийн
Удирдлага (Enterprise Risk Management “ERM”) загварыг байгууллагууд
нийтлэг ашигладаг. Энэ загвар нь байгууллагын зорилго, зорилтод нөлөөлөх
эрсдýлүүдийг тодорхойлж, тэдгээрийн тохиолдох магадлал ба нөлөөллийг
үнэлснээр эрсдэлд хариу өгөх арга хэмжээг тодорхойлох, эрсдэлийг
үнэлэх үйл явцад мониторинг хийх зэрэг асуудлуудыг багтаасан эрсдэлийн
удирдлагын хүрээг тодорхойлоход чиглэсэн байдаг.
COSO-ийн Эрсдэлийн Удирдлагын Үйл ßвц
Эрсдэлийг үнэлэх
Эрсдэлийг
тодорхойлох

Шалгуурыг
тодорхойлох

Эрсдэлийг
хэмжих

Эрсдэлийн
харилцааг
үнэлэх

Эрсдэлийг
зэрэглэх

Эрсдэлд
хариу өгөх

Эрсдэлийг тодорхойлох:
Эрсдэлийг тодорхойлохдоо санхүүгийн эрсдэл, үйл ажиллагааны эрсдэл,
стратегийн эрсдэл, нийцлийн эрсдэл гэсэн үндсэн төрөлд ангилахаас
гадна зах зээлийн, хуулийн, технологийн, төлбөрийн чадварын гэх мэт дэд
ангиллаар харуулж болно.
Эрсдэлийг тодорхойлоход дараах шинж чанаруудыг анхаарна.
• Байгууллагын зорилгыг хангахад саад учруулах үйл явц эсвэл
шалтгаан;
• Үйл явц эсвэл шалтгаан нь тохиолдох боломжтой эсвэл магадлалтай
байх;
• Үйл явц эсвэл шалтгаан нь байгууллагын зорилгыг хангахгүйд хүргэх
сөрөг нөлөөтэй
23


Эрсдэлийг тодорхойлдог дараах нийтлэг аргууд байдаг.
Баримт
бичгийг
шалгах

Мэдээлэл
цуглуулах

Шалгах
хуудсыг
ашиглах
Урьдчилан
таамагласан
нөхцөлийг
ашиглан
шинжлэх
Диаграмì
ашиглах

Хамаарал бүхий баримт бичгийг шалгах замаар тэдгээрт тусгагдсан
шаардлага, заалт, нөхцөл зэрэгтэй холбоотой эрсдэл учирч болохыг
шинжилж үзнэ. Жишээлбэл: байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой
хууль тогтоомжуудыг судлах замаар хууль тогтоомжийг дагаж
мөрдөөгүйгээс учирч болох эрсдэлийг тодорхойлох г.м. Энэ аргыг
ашиглахад тоо ба чанарын шинжилгээ хийх шаардлагагүй байдаг учраас
эрсдэлийг тодорхойлох хялбар аргад тооцогддог.
Мэдээлэл цуглуулахад ашигладаг Хамтран шийдвэрлэх (Brainstorming),
Хөндлөнгөөс магадлах үнэлгээний арга (Delphi Technique), Ярилцлага
хийх (Interviewing), Учир шалтгааны шинжилгээ (Root Cause Analysis),
давуу ба сул тал, боломж аюулын шинжилгээ (SWOT Analysis) зэрэг
аргууд байдаг. Хамтран шийдвэрлэх ба ярилцлага хийх аргаар эрсдэлийг
тодорхойлсноор их хэмжээний мэдээлэл, санал зэргийг олж авахаас гадна
дотоод ба хөндлөнгийн олон талыг хамардаг учраас хамгийн үр дүнтэй
аргад тооцогддог. Хөндлөнгөөс магадлах үнэлгээний аргыг сүүлийн үед
үр дүнтэй гэж үзэхгүй байгаа. Учир шалтгааны шинжилгээ ба SWOT
шинжилгээний аргууд нь маш нийтлэг хэрэглэдэг аргууд бөгөөд хамтран
шийдвэрлэх ба ярилцлага хийх аргыг хэрэгжүүлсний дараа ашиглавал
илүү үр дүнтэй байдаг.
Ижил төстэй үйл явцуудаас эрсдэлийг тодорхойлохдоо тодорхой асуулт
бүхий шалгах хуудсыг бэлтгэж, тэдгээр үйл явцуудад нэгэн зэрэг ашиглаж,
үр дүнг нэгтгэх байдлаар ашиглахад оновчтой арга юм.
Энэ нь баримт бичгийг шалгах аргатай төстэй бөгөөд үнэн зөв, нийцтэй,
иж бүрэн байгаа эсэх талаар урьдчилан таамагласан нөхцөлүүдийг гарган
баримт бичгийг шалгах арга юм.
Шалтгаан ба үр дагаврыг урсгал диаграмì ашиглан эрсдэлийн учир
шалтгааныг баримтжуулах арга юм.

Эрсдэлийн шалгуурыг тодорхойлох:
Эрсдэлийг үнэлэхийн тулд эрсдэлийн үнэлгээний шалгууруудыг
тодорхойлно. Эрсдэлийн үнэлгээний шалгуурыг байгууллагын түвшинд,
дотоод нэгжийн түвшинд, үйл ажиллагааны түвшинд тодорхойлох нь зүйтэй.
Эрсдэлийг гол төлөв түүний тохиолдох магадлал ба үзүүлэх нөлөөлөл зэрэг
шалгууруудын хувьд үнэлдэг. Мөн зарим байгууллагууд эрсдэлд өртөмтгий
байдал болон эрсдэлийн тархалтын хурд зэргийг нэмэлт байдлаар
үнэлгээний шалгуур болгон ашигладаг.
Эрсдэлийг хэмжих:
Эрсдэлийн шалгууруудад үндэслэн эрсдэл нэг бүрийг хэмжинэ. Ингэхдээ
эрсдэл бүрийг чанарын ба тоон үзүүлэлтээр хэмжинэ.
Эрсдэл хоорондын харилцааг үнэлэх:
Эрсдэл нь дангаараа оршин байдаггүй. Иймд эрсдэл хоорондын
харилцааг үнэлж үзнэ. Зарим эрсдэл нь дангаараа чухал биш боловч өөр
бусад үйл явц, нөхцөлтэй холбоотой байдлаараа чухал нөлөө бүхий эрсдэл
24


болж болно. Иймд эрсдэл хоорондын харилцааг үнэлэхэд эрсдэлийн
харилцан хамаарлын матриц (Risk interaction matrix)-ийг ашигладаг.
Эрсдэлийг ач холбогдлоор нь зэрэглэх:
Эрсдэлийн түвшинг зорилтот эрсдэлийн түвшин болон хүлээн зөвшөөрөх
хязгаартай харьцуулан эрсдэлийг ач холбогдлоор нь зэрэглэдэг. Эрсдэлийг
ач холбогдлоор нь зэрэглэхдээ тохиолдох магадлал, үзүүлэх нөлөөлөл
зэргийг авч үзэхээс гадна нэр хүндэд үзүүлэх нөлөөлөл, эрсдэлд өртөмтгий
байдал, эрсдэлийн хурд зэргийг авч үздэг.
Эрсдэлд хариу арга хэмжээ авах:
Эрсдэлийн үнэлгээний үр дүнд эрсдэлд үзүүлэх хариу арга хэмжээг
тодорхойлох ба эдгээр арга хэмжээ нь оновчтой, үр дүнтэй эсэхийг шалгаж,
хариу арга хэмжээний төлөвлөгөөг гаргана.
Дотоод аудитын төлөвлөлтөд эрсдэлийн үнэлгээг ашиглах
Эрсдэлийн үнэлгээг аудитын дунд хугацааны ба жилийн төлөвлөлт,
аудитын ажлын төлөвлөлтийн аль алинд нь хийх ба дараах шинж чанараараа
ялгаатай байдаг.
Аудитын äунд хугацааны ба
Жилийн òөлөвлөлт
Байгууллагыг бүхэлд нь хамарна.
Эрсдэлийн талаар ерөнхий мэдээллийг
ашигладаг.
Эрсдэлийн талаар хамгийн сүүлийн
мэдээллийг ашиглах албагүй.
Эрсдэлийг аудитор дангаараа эсвэл
удирдлагатай хамтран үнэлнэ.
Аудитор дээд буюу стратегийн түвшний
эрсдэлд анхаарлаа хандуулна.
Эрсдэлийн үнэлгээг хийх явцад дотоод
хяналтыг харгалзан үзэхгүйгээр зөвхөн
уламжлалт эрсдýлүүдийг авч үзнэ.

Аудитын ажлын
төлөвлөлт
Аудит хийгдэх объектыг зөвхөн хамарна.
Эрсдэлийн талаар илүү дэлгэрэнгүй
мэдээллийг ашигладаг.
Эрсдэлийн талаар хамгийн сүүлийн үеийн
мэдээллийг ашиглана.
Эрсдэлийг аудитор дангаараа үнэлнэ.
Аудитор доод буюу үйл ажиллагааны
түвшний эрсдэлд анхаарна.
Эрсдэлийн үнэлгээ хийх явцад аудит
хийгдэх үйл ажиллагаа эсвэл үйл явцад
ашигладаг дотоод хяналтын системийг
мөн үнэлж үздэг.

Эрсдýлүүдийг тодорхойлсоны дараа тэдгээрийн тохиолдох магадлал ба
үзүүлэх нөлөөллийг авч үзнэ. Үүний тулд тохиолдох магадлал ба нөлөөллийг
ямар түвшинг ашиглан хэмжихээ дотоод аудитын нэгжийн удирдлага шийдэх
хэрэгтэй. Практикт эрсдэлийг хэмжих түвшинг гурав (их, дунд, бага г.м.)
эсвэл таван түвшин (маш их, их, дунд, бага, маш бага г.м.)-ээр тодорхойлдог.
Хэтэрхий олон хэмжих түвшин ашиглахгүй байх нь зүйтэй. Учир нь тэдгээр
түвшин хоорондын ялгааг нарийвчлан тодорхойлоход төвөгтэй байхаас
түвшин бүрээр үнэлгээ хийхэд цаг хугацаа их зарцуулдаг сул талтай.
25


Тохиолдох магадлал ба хэмжилтийн түвшин
Эрсдэл тохиолдох боломж хэр байгааг харуулдаг шалгуур юм. Тохиолдох
магадлалыг чанарын талаас нь (байнга, боломжтой, заримдаа, боломж
бага, ховор г.м.) хэмжихээр харуулж болно. Мөн хувь процентоор эсвэл
давтамжаар буюу тоон үзүүлэлтээр хэмжиж болно. Хэрэв хувь процент эсвэл
давтамж зэрэг тоон үзүүлэлт ашиглаж байгаа бол хугацааны хамаарлыг
дараах хүснэгтэд харуулсантай адилаар маш тодорхой заах хэрэгтэй.
Тохиолдох магадлалыг хэмжих жишээ
Тоон
түвшин
5
4
3
2
1

Жилийн давтамж
Чанарын
Тайлбар
түвшин

Боломжийн хүрээ
Чанарын
түвшин

Тайлбар

Жилд заавал нэгээс
дээш удаа

Байнга
тохиолдох
Тохиолдох
бүрэн
боломжтой
Заримдаа
тохиолдох
Тохиолдох
боломж бага
Маш ховор
тохиолдох

Бүрэн
боломжтой

Нийт хугацааны 90%
ба түүнээс дээш хувьд
тохиолдох

Жилд заавал нэг
удаа

Боломжтой

Нийт хугацааны 65% 90% тохиолдох

Жилд нэг удаа байх
магадлалтай
магадлал бага
нь ховор

Заримдаа
боломжтой
Боломж
багатай
Бараг
боломжгүй

Нийт хугацааны 10%
хүртэл тохиолдох

Нөлөөлөл ба хэмжилтийн түвшин
Эрсдэл нь байгууллагад ямар нөлөө ба үр дагавар үзүүлэхийг харуулдаг
шалгуур юм. Нөлөөллийг санхүүгийн, хууль зүйн, нэр хүндийн, эрүүл
ахуй аюулгүй байдлын, байгаль орчны, харилцагчийн, үйл ажиллагааны
гэх зэргээр ангилж авч үзэж болно. Учир нь зарим эрсдэл байгууллагын
санхүүгийн хувьд нөлөөлөл ихтэй байхад, зарим нь хууль зүйн хувьд
нөлөөлөл ихтэй байж болно.
Нөлөөллийг хэмжих жишээ
Тоон Чанарын
түвшин түвшин
5

4

26

Маш их

Их

Тайлбар
·
·
·
·
·
·
·
·

Төсвийн хэмжээ 10 тэрбум төгрөгөөс дээш
Үйл ажиллагаанд ашиглагдах хуулиудад байнга өөрчлөлт ордог
Байгууллагын гол үйл ажиллагаанууд үндсээрээ өөрчлөгдсөн
Гол удирдлагын ажилтан солигдсон
Төсвийн хэмжээ 5-10 тэрбум төгрөгийн хооронд
Үйл ажиллагаанд ашиглагдах хуулиуд голдуу өөрчлөгдөж байдаг
Байгууллагын дийлэнх гол үйл ажиллагаанд өөрчлөлтүүд гарсан
Ажилтнуудын халаа сэлгээ маш их


3

2

1

· Төсвийн хэмжээ 1-4 тэрбум төгрөгийн хооронд
· Үйл ажиллагаанд ашиглагдах хуулиуд олон боловч тэр болгон
өөрчлөлт ороод байдаггүй
Дунд
·
Байгууллагын зарим гол үйл ажиллагаанд бага зэргийн
өөрчлөлтүүд гарсан
· Ажилтнуудын халаа сэлгээ их, ёс зүйгүй үйлдэл их гардаг
· Төсвийн хэмжээ 0.5-1 тэрбум төгрөгийн хооронд
· Үйл ажиллагаанд ашиглагдах хуулиуд цөөхөн боловч заримдаа
өөрчлөлтүүд гардаг
Бага
· Байгууллагын үйл ажиллагаа эсвэл бүтцэд сүүлийн 3 жилийн
туршид бага зэргийн өөрчлөлтүүд гарсан
· Ажилтнуудын халаа сэлгээ нэмэгдэж байгаа, зарим ажилтнууд ёс
зүйгүй үйлдэл гаргадаг
· Төсвийн хэмжээ 0.5 тэрбум төгрөгөөс доош
· Байгууллагын үйл ажиллагаа эсвэл бүтцэд сүүлийн 3 жилийн
Маш бага туршид томоохон өөрчлөлт гараагүй
· Үйл ажиллагаанд ашиглагдах хуулиуд цөөн, бараг өөрчлөгдäөггүй
· Ажилтнуудын халаа сэлгээ бага

Дотоод аудитын нэгж нь эрсдэлийн шалгууруудыг тодорхойлохдоо
байгууллагын цар хэмжээ, үйл ажиллагаа, нарийн төвөгтэй байдал зэрэг
хүчин зүйлсийг харгалзан үзэх шаардлагатай.
Эрсдэл тус бүрийн хувьд тохиолдох магадлал ба нөлөөллийн түвшнүүдийг
хооронд нь үржүүлж эрсдэлийн нийт түвшинг гаргана. Эрсдэлийн нийт
түвшнүүдийг нэмж аудит хийгдэх объектын эрсдэлийн нийт түвшинг
тодорхойлно.
Тодорхойлсон эрсдэл бүрийн хувьд тохиолдох магадлал ба
нөлөөллийн түвшин тус бүрийг хооронд нь үржүүлж, тухайн
эрсдэлийн нийт түвшинг гаргана.
Тухайн эрсдэлийн
Эрсдэлийн тохиолдох
Эрсдэлийн нөлөөллийн
Х
=
нийт тоон түвшин
магадлалын түвшин
түвшин

Эрсдэл бүрийн нийт тоон түвшнүүдийг нэмж аудит хийгдэх
объектын хувьд эрсдэлийн нийт тоон түвшинг тодорхойлно.
Аудит хийгдэх зүйлийн
=
+

Эрсдэлийг хэмжих хүснэгт (жишээ)
Аудит
хийгдэх
объект
А үйл
ажиллагаа

Эрсдэл 2
Эрсдэл 3
Эрсдэл 4
Эрсдэл 1
Ажил
Үйл
Эрсдэл 5
Бүтцийн
Төсвийн цар
гүйлгээний ажиллагааны
Мэдээллийн
болон үйл
хүрээ/хэмжээ хэмжээ ба
нарийн
системийн
ажиллагааны
(тэрбум төг) ажилтнуудын
төвөгтэй
ашиглалт
өөрчлөлт
тоо
байдал
5х5=25

4х4=16

4х3=12

2х3=6

4х3=12
27


Б үйл
ажиллагаа
В үйл
ажиллагаа
Г үйл
ажиллагаа

4х4=16

3х4=12

3x4=12

4x4=16

3x2=6

4x5=20

4x4=16

2x3=6

2x3=6

4x3=12

3x2=6

4x2=8

2x2=4

3x3=9

2x2=4

Тодорхойлсон эрсдýлүүдийн нийт тоон түвшинг ашиглан аудит хийгдэх
объектын нийт эрсдэлийн түвшинг гаргана. Эрсдэлийн үнэлгээг хийхийн
гол ач холбогдол нь аудит хийгдэх хэсгүүдээс алийг нэн тэргүүнд аудитад
хамруулах шаардлагатайг тодорхойлох боломжтой юм.
Дотоод аудитын практикт ‘risk heat map’ буюу эрсдэлийн
түвшний зураглалыг өргөн ашигладаг. Энэ зураглалыг эрсдэлийг
хэмжих хүснэгтийг ашиглан бэлтгэдэг. Босоо тэнхлэгт эрсдэлийн
тохиолдох магадлалын тоон түвшинг, хэвтээ тэнхлэгт эрсдэлийн
нөлөөллийн тоон түвшинг авч үзнэ. Эрсдэлийн нийт тоон түвшинг
зураглалд тэмдэглэх замаар эрсдэлийн түвшинг хэмждэг. Зураглалын
баруун дээд булан буюу улаанаар их эрсдэлтэй хэсгүүдийг, ÿãààíààð
дунд эрсдэлтэй хэсгүүдийг, óëáàð шараар бага эрсдэлтэй хэсгүүдийг
øàðààð хүлээн зөвшөөрөх эрсдэлтэé хэсгүүдийг харуулàâ.

ТОХИОЛДОХ МАГАДЛАЛ

Эрсдэлийн түвшний зураглал
(эрсдэлийг хэмжих хүснэгтийн жишээг ашиглав)
5
4
3
2
1

25
A1
20
В1

10

15

20

8
Г2
6
Г1, Б5
4
Г3, Г5

12
A3, A5, В5
9
Г4
6
A4, В3, В4

16 A2, Б1,
Б4, В2
12
Б2, Б3
8

10

2

3

4

5

15

НӨЛӨӨЛӨЛ

Эрсдэлийн түвшний зураглалаас харвал ИХ ба ДУНД эрсдэлтэй
хэсгүүдийг нэн тэргүүнд аудитад хамруулна. Харин БАГА эрсдэлтэй
хэсгийн хувьд аудитын нөөц хангалттай байгаа нөхцөлд аудитад хамруулж
болно. Хүлээн зөвшөөрөх эрсдэлийн түвшинд байгаа хэсгүүдийг аудитад
хамруулах шаардлагагүй. Үүнийг аудитûí эрсдэлийг ач холбогдлоор нь
зэрэглэх гэж үзнэ.
28


Эрсдэлийн түвшний зураглалыг эрсдэлийг хэмжих хүснэгттэй холбон
авч үзвэл, А үйл ажиллагааны 1-р эрсдэл буюу “төсвийн цар хүрээ/хэмжээ”
нь хамгийн их эрсдэлийг агуулж байгаа учраас үүнд хамгийн нэн тэргүүнд
аудит хийх шаардлагатай гэж үзнэ. Мөн улаан тэмдэглэлийн бүсэд байгаа
В үйл ажиллагааны 1-р эрсдэл буюу “төсвийн цар хүрээ/хэмжээ”, А үйл
ажиллагааны 2-р эрсдэл буюу “ажил гүйлгээ ба ажилтнуудын тоо”, Б үйл
ажиллагааны 1-р эрсдэл буюу “төсвийн цар хүрээ/хэмжээ”, 4-р эрсдэл буюу
“бүтцийн ба үйл ажиллагааны өөрчлөлт”, В үйл ажиллагааны 2-р эрсдэл
буюу “ажил гүйлгээ ба ажилтнуудын тоо” зэрэгтэй уялдуулан нэн тэргүүнд
аудит хийх шаардлагатай гэж үзнэ.
Харин үйл ажиллагааг бүхэлд нь авч үзвэл эрсдэлийг хэмжих хүснэгтэд
авч үзсэн 5 төрлийн эрсдэлийн хувьд А ба Б үйл ажиллагаа нь ИХ ба
ДУНД эрсдэлтэй хэсгүүдийг, В үйл ажиллагаа нь зарим нь ДУНД, зарим
нь БАГА эрсдэлтэй хэсгүүдийг агуулж байхад Г үйл ажиллагаа нь ихэвчлэн
БАГА болон ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨХ эрсдýлүүдийг агуулж байна. Иймд үйл
ажиллагаа тус бүрийн хувьд А ба Б үйл ажиллагааг заавал аудит хийгдэх,
В үйл ажиллагаанд нөөц боломжтой үед аудит хийхээр, Г үйл ажиллагаанд
аудит хийх шаардлагагүй гэж үзэж болно.
Эрсдэлийг ач холбогдлоор нь зэрэглэх хүснэгт
Аудит хийгдэх
объектууд

Эрсдэлийн
нийт тоо
түвшин

Ач
холбогдлын
зэрэг

Аудит хийгдэх эсэх

A1
В1
A2,Б1,Б4,В2
A3,A5,В5,Б2,Б3
Г4
Г2
A4,В3,В4,Г1,Б5
Г3,Г5

25
20
16
12
9
8
6
4

1
1
1
2
2
3
3
4

Хамгийн их баталгаа өгөхөөр аудит хийх
Ердийн баталгаа өгөхөөр аудит хийх
Ердийн баталгаа өгөхөөр аудит хийх
Нөөц боломжтой үед аудит хийх
Нөөц боломжтой үед аудит хийх
Аудит хийгдэхгүй

Аудит хийгдэх байгууллагын эрсдэлийг тодорхойлж, хэмжих ба эрсдэлийн
түвшний зураглалыг ашиглан ямар зүйлийг нэн тэргүүнд аудитад хамруулах
шаардлагатайг тодорхойлох талаар авч үзлээ.
Энэхүү аргачлал нь эрсдэлийг хооронд нь харьцуулах, аль эрсдэлд илүү
анхаарлаа хандуулах шаардлагатайг харах боломжийг олгодог боловч
эрсдэлийн үнэлгээг илүү бодитой болгохын тулд аудит хийгдэх байгууллагын
удирдлага, холбогдох ажилтнуудыг өргөнөөр хамруулж, хэлэлцүүлгийн
аргыг хамт ашиглах нь зохистой байдаг.
Мөн эрсдэлийн үнэлгээний үр дүнгийн зохистой байдалд байнга дүн
шинжилгээ хийж байх, шинэ төрлийн эрсдэл, тодорхой бус зүйлс гарсан
тохиолдолд эрсдэлийн үнэлгээг байнга шинэчилдэг байх нь зүйтэй.
29

Gariinavlaga

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to Gariinavlaga

Similar to Gariinavlaga (20)

More from Amaraa Bat

More from Amaraa Bat (20)

Gariinavlaga