More Related Content
Similar to лекц 4 гаот уул газар хөдлөлт
Similar to лекц 4 гаот уул газар хөдлөлт (20)
More from Davaa-Ochir Azzaya
More from Davaa-Ochir Azzaya (8)
лекц 4 гаот уул газар хөдлөлт
- 1. Галт уул, газар хөдлөлт газрын
гадаргыг өөрчлөх хүчин зүйл
Газарзүйн багш: Д.Аззаяа
- 2. Газар хөдлөлт
Газар хөдлөлт нь газрын давхаргын чичирхийлэн
доргих хөдөлгөөн юм.
Дэлхийн дотоод энергийн нөлөөгөөр газрын
давхаргад тэлэх, агших үзэгдэл явагдаж уулын
чулуулаг асар их хүчдэлд автана. Тэрхүү хүчдэлийн
хүч уулын чулуулгийн бат бэхээс давах үед
чулуулаг хагарч цуурна. Бодис халж тэлэх, хөрч
агших, хагарч цуурах үед ялгарсан энерги нь газрын
давхаргыг чичирүүлэх, шилжүүлэн нүүлгэх,
чичирхийллийг зайд дамжуулах үйлдэлд
зарцуулагдаж газар хөдөлдөг байна.
- 4. Газар хөдлөл анх эхэлсэн газрын гүн дэх хэсгийг
газар хөдлөлийн дотоод голомт буюу төв гэнэ.
Энэ голомтын харалдаа газрын гадарга дээр
орших хэсгийг газар хөдлөлийн гадаад голомт
буюу эпицентр гэдэг. Дотоод голомт нь ердийн
(0-60) завсрын (60-300км) гүний (300-км цааш)
гэж 3 янз байдаг. Газар хөдлөийн дотоод
голомтоос үүссэн энерги нь чичирхийллийн
долгион байдлаар тал тал тийш тархах бөгөөд
түүний хүч нь гадаад төвд хамгийн их байна.
Газар хөдлөлийн хүч янз бүр.
- 5. Галт уулшил
Галт уулшил бол газрын давхарга руу магма
нэвчих, газрын гадарга дээр бялхаж гарахтай
холбоо бүхий үзэгдлүүдийн нэгдэл юм. Галт
уулшлын явц магмаас хамаардаг.
Магма бол гүнд орших халуун хайлмал чулуулаг
бөгөөд температур нь 15000С хүрнэ. Магмын
голомт 5-6 км-ээс 50-70 км хүртэл гүнд ошино.
Магмын бүрэлдэхүүнд олон химийн элемент
оролцох боловч цахиурын ислүүд зонхилох
хувийг эзэлнэ.
- 6. 1. Магм
2. Хучаас чулуулаг
3. Цорго
4. Хормой
5. Силл
6. Салбарласан цорго
7. Галт уулын үнснээс
үүссэн давхрагууд
8. Хажуу
9. Галт уулын лааваас
үүссэн давхрагууд
10. Хоолой
11. Паразит тогоо
12. Халуун лаавын
урсгал
13. Хавхлага
14. Тогоо
15. Үнс
- 7. Галт уулшлыг шургамал ба бялхамал
гэж ангилна. Магма их хүчээр шахагдан
газрын давхаргын ан цаваар нэвчихийг
шургамал галт уулшил гэнэ. Ийм үед
магма газрын гадарга дээр ил гарч
ирэхгүй замдаа царцаж, лакколит,
батолит гэж нэрлэгдэх шургамал
чулуулгийн биетүүд газрын гүнд үүсдэг.
Ингэж царцсан биетүүдийн харалдаа
газрын гадарга гүдийж өндөрлөгүүд үүснэ
- 8. Магма газрын гадарга дээр ил гарч ирвэл бялхамал
галт уулшил болно. Энэ нь лаав бялхах, чулуулаг
дэлбэрэн бутарч цацагдах, усны уур, хийнүүд дэгдэх
замаар илэрнэ. Бялхмал галт уулшлийн дүнд
бөмбөгөр, шовх галт уулс үүсдэг бөгөөд оройд
ньгалт уулын тогоо (кратер) байдаг. Ан цавын
галт уул нь газрын давхаргын тектоник
ангалыг дагаж үүснэ. Ангал, хагарлаар хөөрч
бялхаж буй лаав түүний амсраас хоѐр тийш
тарж урсан, царцаж өндөрлөг үүсгэнэ.
- 9. Төв бялхалтын галт уул нь магма урсан
гарах, үнс, чандруу бусад зүйлс цацагдах суваг
болон өрх үүсгэнэ. Өрх нь хэдэн арван метрээс
хэдэн км диамтертэй байдаг.
Бялхааж буй галт уул нь үе үе дэлбэрэн
лаав урсах ба усны уур, хий дэгдүүлж байдаг.
Урд нь бялхаж байсан боловч одоо нэгэнт
зогссон бол унтарсан галт уул гэнэ. Галт
уулын дэлбэрэлт хэдэн цагаас олон хоног ч
үргэлжилж болно.
- 10. Лаавын буюу Бамбайн галт уул: Дэлбэрэлт нь
тогтуун. Суваг даган шингэн магма өгсөж тогоо
дүүрэн бялхана. Доороос лаав түрэх үе?д
түрүүчийн лаад нь тогооноосоо хальж, уулын
хажуу даган урсана.
Давхраат гал уул: Холимог бялхалттай. Өөрөөр
хэлбэл, тайван бялхалтын үе, дэлбэрэлтийн үетэй
ээлжлэн явагдаж байдаг галт уулыг ингэж нэрлэнэ.
Бамбайн галт уултай адилхан шингэн даав аажим
бялхаж байснаа дэлбэрэлт болж галт уулын
бөмбөг, элс шороо, үнс цацагдана.
- 11. Бөмбөгөр маягийн галт уул нь
зууралдамтгай магмаас үүсдэг. Ийм магма
галт уулын өрх рүү шахагдан аажуухан
хөөрч, ил гарангуут цацарна. Энэ нь тогоо
дүүрэн царцаж бөмбөгөр, түүгээр ч
барахгүй шовгор оройтой уул бүрэлдүүлдэг
байна. Одоо манай дэлхийн дээр бялхаж
байгаа галт уул хуурай газарт 600 орчим,
далай 60 гаруй унтарсан галт уул 5000
орчим байна.
- 12. Үүсэх байдлаар нь
• Ан цавын
• Төв бялхалтын
Дэлбэрэх хугацаагар нь
• Унтарсан
• Бялхаж буй
Бялхах байдал ба магмын
найрлагаар нь
• Лаавыг буюу бамбайн
• Давхраат
• Бөмбөгөр маягийн
- 13. Газрын гадаргыг өөрчлөх гадаад,
дотоод хүчин зүйлс
Дэлхийн гадарга нь түүнд нөлөөлөх гадаад ба
дотоод хүчин зүйлийн харилцан үйлчлэлийн үр
дүнд бүрэлдэн тогтдог.
Дотоод буюу эндоген хүчин зүйлт дээр үзсэн
дэлхийн дотоод энергийн нөлөөгөөр явагдах
тектоник хөдөлгөөн, газар хөдлөл, галт уушил
зэрэг орно.
Гадаад буюу экзоген явц нь нарны энерги ба
хүндийн хүчний нөлөөн дор явагддаг.
- 14. Экзоген явцад уул нурууд өндөрлөгүүд эвдрэх,
элэгдэн бутарч суларсан чулуулаг хонхор хотгор
луу зөөгдөх, тэнд тунах замаар газрын гадарга
тэгширдэг. Эндоген явц эрчимтэй байвал уул
нурууд, гүн хонхрууд болон бусад хотгор гүдгэр
үүсэж гадаргын өндөр намын зөрүү улам ихсэнэ.
Экзоген явц зохиолоход газрын гадаргын
томоохон гүдгэр хэлбэрүүд эвдэрч элэгдэн
тэгширч, хотгор гүдгэрийн зөрүү багасч гадаргуу
жигдэрдэг байна.
- 15. УУЛЫН ЧУЛУУЛГИЙН ӨГӨРШИЛТ
Дэлхийн гадаргын уулын чулуулаг, эрдсүүд
эвдрэн бутрах, химийн урвалд орж өөр
найрлагатай болж байдаг үзэгдлийг өгөршилт
гэнэ. Уулын чулуулгийн өгөршилтийн эрчим нь
тэдгээрийн химийн найрлага бүтэц, ан цавын
байдал, гадаргын хотгор, гүдгэр, уур
амьсгалаас хамаарна. Зонхилж буй хүчин
зүйлээс нь хамаарч өгөршлийг физикийн,
химийн, органик гэж ангилна.
- 16. ФИЗИК ӨГӨРШИЛТ
Уулын чулуулаг, эрдсиын химийн найрлага
өөрчлөгдөхгүй боловч том, жижиг янз бүрийн
хэсгүүдэд бутрахыг физик өгөршилт гэнэ.
Уулын чулуулгийн хэлсщтэрхийнүүд
хоорондоо үрэлдэх, нурж унан бутрах,
голыгщн урсгалаар зөөгдөн урсах, далай
тэнгисийн долгионд илэгдэх, мөсөн голоор
зөөгдөх замаар эвдэрч, хэмхрэх нь физик
өгөршилт юм.
- 17. ХИМИЙН ӨГӨРШИЛТ
Уулын чулуулаг, эрдэс хувиран химийн
найрлага нь өөрчлөгдөхийг хэлнэ. Жишээ нь:
Боржин өгөршихөд “явшир” хэмээх шаазангийн
нарийн шавар болон хувирч өөр чулуулаг
үүснэ. Магмын исэллэг чулуулаг хувирч
өөрчлөгдвөл боксит болж хувирна. Химийн
өгөршлийн гол хүчин зүйл бол ус, хүчилтөрөгч,
нүүрсхүчлийн хий, амьд организмууд юм.
Чийглэг, дулаан уур амьсгалтай газар нутагт
химийн өгөршил маш эрчимтэй явагдана.
- 18. ОРГАНИК ӨГӨРШИЛТ
Амьтан, ургамал, элдэв бактерийн амьдрах үйл
ажиллагааны явцад уулын чулуулаг задрач
бутрах, түүний химийн наырлага өөрчлөгдөх
үзэгдэл болно. Жишээ нь: Хадны завсар ургасан
модны томорсноос болж хад нурдаг. Ургамал
амьтны ялгаруулж буй бодисууд бас уулын
чулуулаг, хөрс шороотой химийн урвалд орж
тэдгээрийннайрлагыг өөрчилнө. Уулын чулуулаг
үүсэх, ба түүний өгөршилт, хувиралт бол чулуун
мандал дахь бодисын эргэлтийн үе шатууд болно.