1. ГАДААД ВАЛЮТЫН ХАНШИЙН ҮР НӨЛӨӨНИЙ БҮРТГЭЛ
МУИС-ийн Орхон сургуулийн НББ-ийн багш Э.Вандандулам
Нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандарт 21-т зааснаар гадаад валютын ханшийн үр
нөлөөны бүртгэлийг гадаад валютаар гарсан ажил гүйлгээ ба үлдэгдлийг бүртгэх үед, гадаад дахь
хамтарсан үйлдвэр, салбар болон охин компанийн санхүүгийн тайлан ба үр дүнг хөрвүүлж нэгтгэх үед,
аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн тайланг толилуулгын валют руу хөрвүүлэх үед тус тус хэрэглэнэ.
Гадаад валютаар гарсан ажил гүйлгээ ба үлдэгдлийн бүртгэл:
Манай улсын ихэнх компаниуд гадаадаас түүхий эд материал, бараа бүтээгдэхүүн, тоног
төхөөрөмжөө импортолж байгаа энэ үед нягтлан бодогч бүр гадаад валютаар гарсан ажил гүйлгээг
бүртгэдэг, тайлагнадаг чадвартай байх ёстой. Монголын бүх компанийн санхүүгийн тайлангийн
толилуулгын валют нь төгрөг байдаг учраас бусад валютаар илэрхийлэгдсэн ажил гүйлгээг нягтлан
бодох бүртгэлд тусгахын тулд төгрөгөөр илэрхийлэх шаардлагатай.
Тухайн аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа явуулдаг эдийн засгийн анхдагч орчны буюу бараа
үйлчилгээний борлуулалтын үнийг ихэвчлэн тодорхойлдог, хөдөлмөр, материал болон үзүүлсэн бараа,
үйлчилгээний бусад зардалд голдуу нөлөөлдөг валютыг бүртгэлийн валют гэнэ. Бүртгэлийн
валютаас бусад валютыг гадаад валют гэнэ. Тухайн улсын хуульд заасан санхүүгийн тайланг
толилуулах валютыг толилуулгын валют гэнэ.
Валютын ханш гэдэг нь хоёр валютын солилцооны коэффициент юм. Хоёр улсын валютын
ажил гүйлгээг гарч байгаа үеийн солилцооны ханшийг спот ханш гэнэ. Тайлант хугацааны эцсийн
өдрийн спот ханшийг хаалтын ханш гэнэ.
Бүртгэлийн валютаас бусад валютаар илэрхийлэгдсэн эдийн засгийн үйл явцыг гадаад
валютын ажил гүйлгээ гэнэ. Эдгээрт дараах ажил гүйлгээ багтана.
1. Импорт ба экспортын ажил гүйлгээ
2. Гадаад валютаарх зээлийн өр эсвэл авлага
3. Гадаад валют тогтсон ханшаар худалдах, худалдан авах форвард гэрээ
4. Гадаад валютыг худалдан авах, эсвэл борлуулах гэх мэт...
Хүлээн авах болон төлөх гадаад валютын хэмжээгээр тогтоосон авлага болон өглөгийг
барагдуулах үед гадаад валютын ажил гүйлгээний олз, гарз үүсдэг. Өөрөөр хэлбэл гүйлгээ гарсан
өдрийн ханш ба мөнгөн төлбөр хийсэн өдрийн ханш хоорондоо ялгаатай байх тохиолдолд ханшийн
зөрүү үүснэ. Ханшны зөрүүг валютын ханшны зөрүүгийн олз, эсвэл гарз дансанд бүртгэж, орлогын
тайлангийн үйл ажиллагааны бус орлого, зардлын хэсэгт тусгадаг.
Монгол улсын аж ахуй нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуульд зааснаар ханшийн
зөрүүгийн олз гарзыг бодит болон бодит бус гэж ангилахыг шаарддаг.
1. Тайлангийн өдөр үүссэн ханшийн зөрүүг бодит бус гэж бүртгэн, татвар ногдох орлого болон
татвараас хасагдах зардалд оруулдаггүй.
2. Төлбөр барагдуулах өдөр үүссэн ханшийн зөрүүг бодит гэж бүртгэн, татвар ногдох орлого,
болон татвараас хасагдах зардалд оруулдаг.
Жишээ нь: 2014.02.01-нд “А” компани 500 ш бараа материалыг нэг бүрийг нь 200$-оор АНУ-ын “Б”
компаниас зээлээр худалдан авсан. Энэ өдөр 1$=1723₮ байсан. А компанийн нэгдүгээр улирлын
санхүүгийн тайланг бэлтгэх үед буюу 2014.03.31-нд Монгол банкнаас зарласан хаалтын ханш 1$=
1782₮ , 2014.04.15-нд нийт өр төлбөрийг барагдуулсан энэ өдөр 1$= 1779₮ гэж үзвэл журналд тусга.
Ажил гүйлгээ гарсан өдөр Тайлангийн өдөр Төлбөр барагдуулах өдөр
2014.02.01 2014.03.31 2014.04.15
1$=1723₮ 1$=1782₮ 1$= 1779₮
А компани ажил гүйлгээг дараах байдлаар бүртгэнэ.
1. Ажил гүйлгээ гарсан өдөр:
Дт: Бараа материал /500*200*1723/ 172300000₮
Кт: Дансны өглөг 172300000₮
2. 2014.03.31-нд тайлан гаргах өдөр:
Дт: Ханшны зөрүүгийн бодит бус гарз 590000₮
Кт: Дансны өглөг/500*200*(1782-1723)/ 590000₮
3. 2014.04.15-нд төлбөрийг барагдуулах өдөр:
А. Дт: Дансны өглөг /500*200*(1782-1779)/ 300000₮
Кт: Ханшийн зөрүүний бодит олз 300000₮
Б. Дт: Дансны өглөг (172300000+590000-300000) 172590000₮

2. Кт: Харилцах 172590000₮
Гадаад дахь салбар ба охин компанийн санхүүгийн тайланг бүртгэлийн валют руу хөрвүүлэх:
Монголын компаниуд өөр улс оронд салбар болон охин компанитай бол үндэстэн дамнасан
компани болно. Салбар болон охин компаниудын оршин байгаа улс орнуудын эдийн засаг, боловсрол,
хууль, улс төрийн соёл зэрэг нь харилцан адилгүй өөр өөр байдаг тул гадаад дахь аж ахуй нэгжийн
санхүүгийн тайланг хөрвүүлэхийн тулд дараах зүйлсийг анхаарч, үзэх хэрэгтэй.
1. Уг санхүүгийн тайлан СТОУС-д нийцэж байгаа эсэхэд үнэлгээ өгөх
2. Гадаад валютаар илэрхийлэгдсэн санхүүгийн тайланг ямар ханшаар хөрвүүлэх, өөрөөр хэлбэл
данс бүрийг төгрөг рүү ямар ханшаар хөрвүүлэхийг тогтооно.
3. Уг хөрвүүлсэн санхүүгийн тайланг толгой компанийн санхүүгийн тайлантай хэрхэн нэгтгэх.
НББОУС 21-т зааснаар Гадаад дахь охин болон салбар компанийн санхүүгийн тайланг
хөрвүүлэхдээ
1. Охин компанийн хөрөнгө, өр төлбөрийг хаалтын ханшаар, салбар компанийн хөрөнгө өр
төлбөрийг хөрвүүлэх үед төвөөс шилжүүлсэн мөнгөн бус зүйлсийг ажил гүйлгээ гарсан өдрийн
спот ханш буюу түүхэн ханшаар
2. Орлогын тайлангийн орлого, зардлыг ажил гүйлгээ гарсан өдрийн спот ханшаар, тухайн
тайлант жилд ханш мэдэгдэхүйц хэмжээнд өөрчлөгдөөгүй бол тайлант жилийн дундаж
ханшаар,
3. Охин компанийн энгийн хувьцааг худалдан авалт хийсэн өдрийн спот ханшаар, төлсөн ноогдол
ашгийг төлбөр хийсэн өдрийн спот ханшаар тус тус бүртгэлийн валютад шилжүүлнэ. Салбар
компанийн төв компанийн санхүүжилтыг ажил гүйлгээ гарсан өдрийн спот буюу түүхэн ханшаар
Ийнхүү охин компанийн санхүүгийн тайлангийн данс бүрийг өөр өөр ханшаар бүртгэлийн валют
руу хөрвүүлснээс үүссэн ханшийн зөрүүг эзний өмчийн тайланд тусгана.
Харин салбар компанийн санхүүгийн тайланг хөрвүүлэх үед үүссэн ханшийн зөрүүг тайлант
хугацааны ашиг алдагдалаар хүлээн зөвшөөрч орлогын тайланд тусгана.
Жишээ нь: АПУ ХК нь 2014-1-1-нд ОХУ-ын Буриад улсад өөрийн салбарыг АПУ-Буриад нэртэйгээр
нээсэн. Энд төв компани эргэлтийн бус хөрөнгийг бүртгэдэг.
Санхүүгийн байдлын тайлан
АПУ ХК
2014-1-1 / төгрөг/
Хөрөнгө:
Мөнгө 28,835,248,000
Бараа материал 46,441,115,000
Бусад эргэлтийн хөрөнгө 22820154000
Үндсэн хөрөнгө 163225584000
Бусад эргэлтийн бус хөрөнгө 5743037000
Өртөлбөр ба эзний өмч
Богино хугацаат өр төлбөр 57678294000
Урт хугацаат өр төлбөр 124460868000
Энгийн хувьцаа 74287700
Халаасны хувьцаа (120700)
Хөрөнгийн дахин үнэлгээний 14349191200
нэмэгдэл
Хуримтлагдсан ашиг 70502617800
Нийт хөрөнгө 267065138000 Нийт өр Эзнийиөмч 267065138000
Төв болон салбар компанийн хооронд 1-р сард дараах ажил гүйлгээ гарсан.
1. 2014.1.1-нд 829512000 ₮ -ийг салбар руу рубль рүү хөрвүүлэн шилжүүлсэн. 1 рубль=50,58₮
АПУ ХК (төв компани) / төгрөг/ АПУ –Буриад (салбар компани) /рубль/
Дт: Салбарт оруулсан хөрөнгө оруулалт 829512000
Кт: Мөнгө 829512000
Дт: Мөнгө 16400000
Кт: Төв компанийн санхүүжилт 16400000*
*16400000=829512000/50,58
2. 2014.1.5-нд салбар компани 400000 рублиэр бусад эргэлтийн бус хөрөнгө худалдан авсан. Мөн
салбар 2014 оны жилийн түрээсийн төлбөрт 7920000 рубль төлсөн бөгөөд түрээслүүлэгч тал 1-
р сарын түрээсийн төлбөрөөс чөлөөлсөн. 1 рубль=51,14₮
АПУ ХК (төв компани) / төгрөг/ АПУ –Буриад (салбар компани) /рубль/
Дт:Бусад эргэлтийн хөрөнгө-Буриад сал 20456000
Кт: Салбарт оруулсан хөрөнгө оруулалт 20456000*
20456000*=400000*51,14
Дт: Төв компанийн санхүүжилт 400000
Дт: Урьдчилж төлсөн түрээсийн зардал7920000
Кт: Мөнгө 8320000
3. 2014.1.10-нд төв компани 799947400₮ -ийн өртөг бүхий бараа материалыг 1036000 төгрөг
тээврийн зардалд төлж ачуулав. 1 рубль=51,80₮

3. АПУ ХК (төв компани) / төгрөг/ АПУ –Буриад (салбар компани) /рубль/
Дт: Салбарт оруулсан хөрөнгө оруулалт 800983400
Кт: Бараа мтериал 799947400
Кт: Мөнгө 1036000
Дт: Бараа материал 15463000
Кт: Төв компанийн санхүүжилт 15463000*
*1546300=800983400/51,80
4. 2014.1.18-нд төв компани 644115000₮ -ийн өртөг бүхий бараа материалыг 1500000000₮ -өөр
борлуулав. Харин салбар компани 15000000 рублийн өртөг бүхий бараа материалыг 23000000
рублиэр борлуулав.
АПУ ХК (төв компани) / төгрөг/ АПУ –Буриад (салбар компани) /рубль/
Дт: Борлуулса бүтээгдэхүүний өртөг 644115000
Кт: Бараа мтериал 644115000
Дт: Мөнгө 1500000000
Кт: Борлуулалтын орлого 1500000000
Дт: Борлуулса бүтээгдэхүүний өртөг 15000000
Кт: Бараа мтериал 15000000
Дт: Мөнгө 23000000
Кт: Борлуулалтын орлого 23000000
5. 2014.1.30-нд төв компани 85000000₮ -ийг үйл ажиллагааны зардалд төлөв. Харин салбар
компани 400000 рублийг үйл ажиллагааны зардалд төлсөн.
АПУ ХК (төв компани) / төгрөг/ АПУ –Буриад (салбар компани) /рубль/
Дт: Үйл ажиллагааны зардал 85000000
Кт: Мөнгө 85000000
Дт: Үйл ажиллагааны зардал 400000
Кт: Мөнгө 400000
Төв болон салбар компаниудын 2014-1-31-ээрх шалгах балансыг дээрх ажил гүйлгээнд үндэслэн
бэлтгэвэл
Шалгах баланс
АПУ ХК (төв компани) / төгрөг/
2014.1.30
№ Дансны нэр Дт Кт
1 Мөнгө 29,419,700,000
2 Бараа материал 44,997,052,600
3 Бусад эргэлтийн
хөрөнгө
22,820,154,000
4 Үндсэн хөрөнгө 163,225,584,000
5 Бусад эргэлтийн бус
хөрөнгө
5,763,493,000
6 Салбарт оруулсан
хөрөнгө оруулалт
1,610,039,400
7 Богино хугацаат өр
төлбөр
57,678,294,000
8 Урт хугацаат өр төлбөр 124,460,868,000
9 Энгийн хувьцаа 74,287,700
10 Халаасны хувьцаа 120,700
11 Хөрөнгийн дахин
үнэлгээний
нэмэгдэл
14,349,191,200
12 Хуримтлагдсан ашиг 70,502,617,800
13 Борлуулалтын орлого 1,500,000,000
14 Борлуулсан
бүтээгдэхүүний өртөг
644,115,000
15 Үйл ажиллагааны
зардал
85,000,000
Нийт дүн 268,565,258,700 268,565,258,700
Шалгах баланс
АПУ- Буриад (салбар компани) / рубль/
2014.1.30
№ Дансны нэр Дт Кт
1 Мөнгө 30,680,000
2 Бараа материал 463,000
3 Урьчилж төлсөн
түрээсийн зардал
7,920,000
4 Төв компанийн
санхүүжилт
31,463,000
5 Борлуулалтын орлого 23,000,000
6 Борлуулсан
бүтээгдэхүүний өртөг
15,000,000
7 Үйл ажиллагааны
зардал
400,000
Нийт дүн 54,463,000 54,463,000
Салбар компанийн шалгах балансыг төгрөгт хөрвүүлэхийн тулд дараах зүйлсийг анхаарах ёстой.
1. Мөнгөн хөрөнгө болон урьдчилж төлсөн түрээсийн зардлыг хаалтын ханшаар буюу 2014-1-31-ээрх 1
рубль=48.92₮ , бараа материалыг зөвхөн төвөөс авдаг тул түүхэн ханшаар
2. Төв болон салбар компаниудын ажил гүйлгээ гарсан өдрийн ханшаар буюу түүхэн ханшаар төв
компанийн санхүүжилт дансыг илэрхийлнэ.
3. Рублийн ханш 1-р сард хэлбэлзэл багатай байсан тул орлого зардлын дансуудыг дундаж ханшаар
буюу 1 рубль=50.93₮ , энд борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг нь төвөөс ирсэн бараа материалын өртөг
тул түүхэн ханшаар илэрхийлнэ.
Шалгах баланс
АПУ- Буриад (салбар компани) / хөрвүүлэлт/
2014.1.31
№ Дансны нэр
Рубль
Ханш
Төгрөг
Дт Кт Дт Кт
1 Мөнгө 30,680,000 48.92 1,500,865,600
2 Бараа материал 463,000 51.80 23,983,400

4. 3
Урьчилж төлсөн түрээсийн
зардал
7,920,000 48.92 387,446,400
4 Төв компанийн санхүүжилт 31,463,000 1,610,039,400*
5 Борлуулалтын орлого 23,000,000 50.93 1,171,390,000
6
Борлуулсан бүтээгдэхүүний
өртөг
15,000,000 51.80 777,000,000
7 Үйл ажиллагааны зардал 400,000 50.93 20,372,000
8 Ханшийн зөрүүний гарз 71,762,000**
Нийт дүн 54,463,000 54,463,000 2,781,429,400 2,781,429,400
Төв компанийн санхүүжилт =16400000*50,58-400000*51.14+1546300*51,80=1610039400*
Ханшийн зөрүүний гарз= ( 1,610,039,400+1,171,390,000) - (1,500,865,600+23,983,400+387,446,400+
+777,000,000+ 20,372,000 )= 71,762,000**
Төв болон салбар компанийн нэгтгэсэн тайланг бэлтгэхэд зориулсан ажлын хүснэгт
2014.1.31 төгрөг
№ Дансны нэр
АПУ ХК (төв компани)
АПУ –Буриад (салбар
компани)
Устгах бичилт Санхүүгийн нэгдсэн тайлан
Дт Кт Дт Кт Дт Кт Дт Кт
Орлогын тайлан
1 Борлуулалтын орлого 1,500,000,000 1,171,390,000 2,671,390,000
2
Борлуулсан
бүтээгдэхүүний өртөг
644,115,000 777,000,000 1,421,115,000
3 Нийт ашиг 855,885,000 394,390,000 1,250,275,000
4
Үйл ажиллагааны
зардал
85,000,000 20,372,000 105,372,000
5
Ханшийн зөрүүний
гарз
71,762,000 71,762,000
6 Цэвэр ашиг 770,885,000 302,256,000 1,073,141,000
Хуримтлагдсан ашгийн
тайлан
1
Хуримтлагсан ашгийн
С1
70,502,617,800 70,502,617,800
2 Цэвэр ашиг 770,885,000 302,256,000 1,073,141,000
3 Ногдол ашиг
4
Хуримтлагсан ашгийн
С2
71,273,502,800 302,256,000 71,575,758,800
Санхүүгийн байдлын
тайлан
1 Мөнгө 29,419,700,000 1,500,865,600 30,920,565,600
2 Бараа материал 44,997,052,600 23,983,400 45,021,036,000
3
Бусад эргэлтийн
хөрөнгө
22,820,154,000 387,446,400 23,207,600,400
4 Үндсэн хөрөнгө 163,225,584,000 163,225,584,000
5
Бусад эргэлтийн бус
хөрөнгө
5,763,493,000 5,763,493,000
6
Салбарт оруулсан
хөрөнгө оруулалт
1,610,039,400 1,610,039,400
7
Богино хугацаат өр
төлбөр
57,678,294,000 57,678,294,000
8
Урт хугацаат өр
төлбөр
124,460,868,000 124,460,868,000
9 Энгийн хувьцаа 74,287,700 74,287,700
10 Халаасны хувьцаа 120,700 120,700
11
Хөрөнгийн дахин
үнэлгээний
нэмэгдэл
14,349,191,200 14,349,191,200
12 Хуримтлагдсан ашиг 71,273,502,800 302,256,000 71,575,758,800
13
Төв компанийн
санхүүжилт
1,610,039,400 1,610,039,400
Дүн (СБТ-ийн) 267,836,143,700 267,836,143,700 1,912,295,400 1,912,295,400 1,610,039,400 1,610,039,400 268,138,399,700 268,138,399,700
Санхүүгийн нэгдсэн тайланд зориулсан устгах бичилт:
Дт: Төв компанийн санхүүжилт 1,610,039,400
Кт: Салбарт оруулсан хөрөнгө оруулалт 1,610,039,400
Санхүүгийн байдлын нэгтгэсэн тайлан
АПУ ХК
2014-1-1 /төгрөг/
Хөрөнгө:
Мөнгө 30,920,565,600
Бараа материал 45,021,036,000
Бусад эргэлтийн хөрөнгө 23,207,600,400
Үндсэн хөрөнгө 163,225,584,000
Бусад эргэлтийн бус хөрөнгө 5,763,493,000
Өр төлбөр ба эзний өмч
Богино хугацаат өр төлбөр 57,678,294,000
Урт хугацаат өр төлбөр 124,460,868,000
Энгийн хувьцаа 74,287,700
Халаасны хувьцаа (120,700)
Хөрөнгийн дахин үнэлгээний 14,349,191,200
нэмэгдэл
Хуримтлагдсан ашиг 71,575,758,800
Нийт хөрөнгө 268,138,279,000 Нийт өр Эзний өмч 268,138,279,000