Ngô Công Tình

1. 38
PhÇn thø nhÊt
TriÕt häc ph­¬ng ®«ng vµ øng dông trong y häc
Ch­¬ng I
häc thuyÕt ©m d­¬ng, häc thuyÕt ngò hµnh
a- häc thuyÕt ©m d­¬ng
I- §Þnh nghÜa.
C¸ch ®©y ®· mÊy ngh×n n¨m, ng­êi x­a ®· nhËn thÊy sù vËt lu«n lu«n cã m©u thuÉn,
nh­ng thèng nhÊt víi nhau, kh«ng ngõng vËn ®éng, biÕn ho¸ ®Ó ph¸t triÓn vµ tiªu vong, gäi lµ:
Häc thuyÕt ¢m- D­¬ng.
Trong Y häc, Häc thuyÕt ¢m - D­¬ng qu¸n triÖt tõ ®Çu ®Õn cuèi, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p
trong suèt qu¸ tr×nh cÊu t¹o c¬ thÓ, sinh lý, bÖnh lý, chÈn ®o¸n vµ c¸c ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh
b»ng §«ng y, (§«ng y cßn ®­îc gäi lµ Y häc cæ truyÒn, trong TËp th¬ nµy gäi lµ §«ng y), gåm:
Thuèc, ch©m cøu, xoa bãp, bÊm huyÖt, khÝ c«ng, d­ìng sinh....
II-C¸c quy luËt c¬ b¶n trong häc thuyÕt ¢m - D­¬ng.
1-¢m - D­¬ng ®èi lËp víi nhau.
§èi lËp lµ sù m©u thuÉn, chÕ ­íc vµ ®Êu tranh gi÷a hai mÆt ¢m- D­¬ng.
ThÝ dô: Ngµy vµ ®ªm, n­íc vµ löa, øc chÕ vµ h­ng phÊn
Hai mÆt ®èi lËp, ®Êu tranh,
M©u thuÉn, chÕ ­íc vÉn thµnh ¢m - D­¬ng.
VÝ nh­: N­íc- löa, ®o¹n - tr­êng,
H­ng phÊn - øc chÕ, nh­ng th­êng cã nhau.
2-¢m - D­¬ng hç c¨n.
Hç c¨n lµ sù n­¬ng tùa lÉn nhau. Hai mÆt ¢m - D­¬ng tuy ®èi lËp víi nhau nh­ng ph¶i
n­¬ng tùa lÉn nhau míi tån t¹i ®­îc, míi cã ý nghÜa. C¶ hai mÆt ®Òu lµ qu¸ tr×nh tÝch cùc cña sù
vËt, kh«ng thÓ ®¬n ®éc mµ ph¸t sinh, ph¸t triÓn ®­îc:
¢m- D­¬ng hç c¨n ®ã lµ:
Lµ sù n­¬ng tùa chóng mµ víi nhau.
¢m, D­¬ng tuy ®èi lËp nhau,
Nh­ng l¹i n­¬ng tùa lÉn nhau kh«ng rêi.
Lµ sù vËn ®éng kh«ng ng¬i,
Víi ý nghÜa ®ã, c¶ ®«i sinh tån.
Hai mÆt kh«ng kÐm, kh«ng h¬n,
Kh«ng thÓ ®¬n ®éc, giËn hên lµm nªn.
Sù vËt vËn ®éng ngµy, ®ªm,
Ph¸t sinh, ph¸t triÓn l©u bÒn cïng nhau.
ThÝ dô: Cã ®ång ho¸ míi cã dÞ ho¸, hay ng­îc l¹i nÕu kh«ng cã dÞ ho¸ th× qu¸ tr×nh ®ång
ho¸ kh«ng tiÕp tôc ®­îc. Cã sè ¢m míi cã sè D­¬ng. H­ng phÊn vµ øc chÕ ®Òu lµ qu¸ tr×nh tÝch
cùc cña ho¹t ®éng vá n·o:
NÕu cã ®ång ho¸ diÔn ra,
Míi cã dÞ ho¸ ®Ó mµ sinh ra.
Kh«ng cã dÞ ho¸ xÈy ra,
Qu¸ tr×nh ®ång ho¸ diÔn ra ®©u thµnh.
Cã ¢m, D­¬ng míi h×nh thµnh,
H­ng phÊn, øc chÕ rµnh rµnh ®èi nhau.

2. 39
Qu¸ tr×nh tÝch cùc víi nhau,
Ho¹t ®éng vá n·o, tr­íc sau b×nh th­êng.
3-¢m - D­¬ng tiªu tr­ëng.
Tiªu lµ sù mÊt ®i, tr­ëng lµ sù ph¸t triÓn, nãi lªn sù vËn ®éng kh«ng ngõng, sù chuyÓn ho¸
lÉn nhau gi÷a hai mÆt ¢m- D­¬ng:
¢m- D­¬ng tiªu, tr­ëng xÈy ra,
Tr­ëng sinh c¸i míi, tiªu lµ mÊt ®i.
Tiªu mµ biÕn mÊt mçi khi,
Tr­ëng th× ph¸t triÓn ®Õn khi ph¶i dõng.
¢m, D­¬ng vËn ®éng kh«ng ng­ng,
Chóng cïng chuyÓn ho¸, th­êng tõng cã nhau.
¢m, D­¬ng quan hÖ víi nhau,
D­¬ng tiªu, ¢m tr­ëng tr­íc sau ®iÒu hoµ.
Chóng cïng chuyÓn ho¸ vµo, ra,
MÊt ®i, l¹i cã míi lµ tù nhiªn….
* * *
III- øng dông trong y häc.
1- VÒ cÊu t¹o c¬ thÓ vµ sinh lý.
Thuéc ¢m, gåm: T¹ng, Kinh ©m, HuyÕt, bông, trong, d­íi...
Thuéc D­¬ng, gåm: Phñ, Kinh d­¬ng, KhÝ, l­ng, ngoµi, trªn...
T¹ng thuéc ¢m, do tÝnh chÊt trong ¢m cã D­¬ng nªn cßn ph©n ra: PhÕ ©m, PhÕ khÝ; ThËn
©m, ThËn d­¬ng; Can huyÕt, Can khÝ; T©m huyÕt, T©m khÝ; Phñ thuéc D­¬ng nh­ng v× trong
D­¬ng cã ¢m nªn cã VÞ ©m vµ VÞ ho¶...
VËt chÊt dinh d­ìng thuéc ¢m, c¬ n¨ng ho¹t ®éng thuéc D­¬ng.
2- VÒ qu¸ tr×nh ph¸t sinh vµ ph¸t triÓn cña bÖnh tËt.
a- BÖnh tËt ph¸t sinh do sù mÊt th¨ng b»ng vÒ ¢m, D­¬ng trong c¬ thÓ ®­îc biÓu hiÖn
b»ng sù thiªn th¾ng, hay thiªn suy.
+. Thiªn th¾ng:
D­¬ng th¾ng g©y chøng NhiÖt: Sèt, m¹ch nhanh, kh¸t n­íc, t¸o, n­íc tiÓu ®á.
¢m th¾ng g©y chøng Hµn: Ng­êi l¹nh, tay ch©n l¹nh, m¹ch trÇm, Øa láng, n­íc tiÓu trong:
D­¬ng th¾ng g©y chøng NhiÖt cao,
Sèt, t¸o, kh¸t n­íc uèng vµo th× ªm.
Chøng Hµn, ¢m th¾ng g©y nªn,
Toµn th©n l¹nh gi¸, l¹i thªm m¹ch trÇm.
Bông ®au, Øa ch¶y láng ph©n,
N­íc tiÓu trong v¾t, ®a phÇn Hµn g©y.
+. Thiªn suy:
D­¬ng h­: Nh­ c¸c tr­êng hîp n·o suy, héi chøng h­ng phÊn thÇn kinh gi¶m.
¢m h­: Nh­ mÊt n­íc, ®iÖn gi¶i, héi chøng øc chÕ thÇn kinh gi¶m.
D­¬ng h­ tr­êng hîp n·o suy,
ThÇn kinh, h­ng phÊn nã th× sinh ra.
¢m h­, n­íc mÊt g©y ra:
ThÇn kinh øc chÕ, nh÷ng lµ gi¶m suy…
* * *

3. 40
Häc thuyÕt ngò hµnh.
I - §Þnh nghÜa.
Häc thuyÕt Ngò hµnh lµ häc thuyÕt ¢m - D­¬ng, liªn hÖ cô thÓ h¬n trong viÖc quan s¸t
quy n¹p vµ sù liªn quan cña c¸c sù vËt trong thiªn nhiªn.
Trong Y häc, häc thuyÕt Ngò hµnh ®­îc øng dông ®Ó quan s¸t quy n¹p vµ nªu lªn sù
t­¬ng quan trong ho¹t ®éng sinh lý c¸c T¹ng, Phñ; ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh tËt, ®Ó t×m tÝnh n¨ng vµ t¸c
dông cña thuèc, ®Ó tiÕn hµnh c«ng t¸c bµo chÕ thuèc men.
Nãi vÒ Häc thuyÕt Ngò hµnh,
Còng lµ Häc thuyÕt nh­ ngµnh ¢m - D­¬ng.
Quan s¸t quy n¹p cho t­êng,
Thiªn nhiªn, sù vËt chóng th­êng liªn quan.
Trong Y häc còng t­¬ng quan,
Ngò hµnh Häc thuyÕt ®­îc lµm gièng nhau.
øng dông, quan s¸t tr­íc sau,
Ho¹t ®éng T¹ng, Phñ ®ín ®au thÕ nµo.
T×m thuèc cã tÝnh n¨ng cao,
TiÕn hµnh bµo chÕ, ch÷a vµo chç ®au.
II-Néi dung cña Häc thuyÕt Ngò hµnh.
1-Ngò hµnh lµ g×?
Ng­êi x­a thÊy cã 5 lo¹i vËt chÊt chÝnh: Kim (kim lo¹i), Méc (gç), Thuû (n­íc), Ho¶
(löa), Thæ (®Êt) vµ ®em c¸c hiÖn t­îng trong thiªn nhiªn vµ trong c¬ thÓ con ng­êi xÕp theo 5 lo¹i
vËt chÊt trªn gäi lµ Ngò hµnh.
Ngò hµnh cßn cã ý nghÜa n÷a lµ sù vËn ®éng, chuyÓn ho¸ cña c¸c chÊt trong thiªn nhiªn
vµ trong c¸c T¹ng, Phñ trong c¬ thÓ:
C¸c hiÖn t­îng trong thiªn nhiªn,
Méc, Kim, Thuû, Ho¶, Thæ liªn quan nhiÒu.
ThÓ ng­êi liªn ®íi còng nhiÒu,
XÕp n¨m loµi ®ã thµnh chiªu Ngò hµnh.
Sù vËn ®éng cña Ngò hµnh,
Thiªn nhiªn, T¹ng, Phñ vËn hµnh gièng nhau.
Ngò hµnh cßn ý nghÜa sau:
VËt chÊt chuyÓn ho¸ lÉn nhau kh«ng ngõng.
T¹ng, Phñ ho¹t ®éng kh«ng ng­ng,
VËn ®éng, chuyÓn ho¸ lu«n tõng xÈy ra.
2-Sù quy n¹p vµo Ngò hµnh trong thiªn nhiªn vµ trong c¬ thÓ con ng­êi
HiÖn
t­îng
Ngò hµnh
Méc Ho¶ Thæ Kim Thuû
VËt chÊt Gç, c©y Löa §Êt Kim lo¹i N­íc
Mµu s¾c Xanh §á Vµng Tr¾ng §en
VÞ Chua §¾ng Ngät Cay MÆn
Mïa Xu©n H¹ Cuèi h¹ Thu §«ng
Ph­¬ng §«ng Nam Trung
­¬ng
T©y B¾c
T¹ng Can T©m Tú PhÕ ThËn
Phñ §ëm TiÓu
tr­êng
VÞ §¹i
tr­êng
Bµng
quang
Ngò thÓ C©n M¹ch ThÞt Da l«ng X­¬ng, tuû
Ngò quan M¾t L­ìi MiÖng Mòi Tai
T×nh chÝ GiËn Mõng Lo Buån Sî

4. 41
- HiÖn t­îng vµ ngò hµnh:
VËt chÊt:
Kim (kim lo¹i), Méc (gç, c©y),
Thuû (n­íc), Ho¶ (löa), Thæ ®©y (®Êt nµy).
Mµu s¾c:
Kim (lµ tr¾ng), Méc (lµ xanh),
Thæ (vµng), Ho¶ (®á), thªm nhµnh Thuû (®en).
VÞ:
Kim (cay), Ho¶ (®¾ng), Méc (chua),
Thæ (ngät), Thuû (mÆn) h·y mua vÒ dïng.
Mïa:
Méc (xu©n), Ho¶ (h¹), Thuû (®«ng),
Thæ (lµ cuèi h¹), võa lßng Kim (thu).
Ph­¬ng:
Méc (®«ng), Thuû (b¾c), Kim (t©y),
Thæ (trung ­¬ng ®ã), nhËn thÇy Ho¶ (nam).
T¹ng - Phñ:
Thæ (Tú), Kim (PhÕ), Ho¶ (T©m),
Méc (Can), Thuû (ThËn) nÕu lÇn sÏ ra.
Ngò thÓ:
Kim (da, l«ng), Thuû (tuû, x­¬ng),
Ho¶ (m¹ch), Thæ (thÞt), (søc c­êng) Méc ®©y.
Ngò quan:
Méc (lµ m¾t), Thuû (lµ tai),
Ho¶ (l­ìi), Thæ (miÖng), cïng vµi (mòi) Kim.
T×nh chÝ:
Kim (buån), Méc (giËn), Ho¶ (mõng),
Thæ (lo), Thuû (sî) th­êng tõng xÈy ra…
* * *
III- øng dông trong y häc.
1-VÒ quan hÖ sinh lý.
Sù s¾p xÕp c¸c T¹ng, Phñ theo ngò hµnh vµ sù liªn quan cña chóng ®Õn ngò vÞ, ngò s¾c,
ngò quan, thÓ chÊt vµ ho¹t ®éng vÒ t×nh chÝ gióp cho viÖc häc vÒ c¸c hiÖn t­îng sinh lý c¸c T¹ng,
Phñ dÔ dµng, dÔ nhí:
XÕp T¹ng, Phñ theo ngò hµnh,
Liªn quan cña chóng ®ång hµnh víi nhau.
Ngò vÞ, cïng ngò s¾c mµu,
Ngò quan, thÓ chÊt n«ng s©u chÝ t×nh.
BiÕt c¸c hiÖn t­îng lý sinh,
Gióp häc T¹ng, Phñ qu¸ tr×nh tèt h¬n.
ThÝ dô: Can cã quan hÖ biÓu lý víi §ëm, chñ vÒ C©n, khai khiÕu ra m¾t, kÝch thÝch ®iÒu
®¹t, khi uÊt kÕt g©y giËn d÷:
§ëm cã quan hÖ víi Can,
Khai khiÕu ra m¾t, chñ C©n biÕt råi.
KÝch thÝch ®iÒu ®¹t kh«ng th«i,

5. 42
Khi mµ uÊt kÕt, sinh s«i giËn hên…
* * *
IV- Häc thuyÕt thiªn nh©n hîp nhÊt.
1-§Þnh nghÜa.
Häc thuyÕt thiªn nh©n hîp nhÊt nãi lªn gi÷a con ng­êi víi hoµn c¶nh thiªn nhiªn vµ x·
héi, lu«n lu«n m©u thuÉn nh­ng thèng nhÊt víi nhau. Con ng­êi thÝch nghi, chÕ ngù, c¶i t¹o hoµn
c¶nh thiªn nhiªn vµ x· héi ®Ó sinh tån vµ ph¸t triÓn:
Häc thuyÕt hîp nhÊt nh©n thiªn,
Nãi lªn quan hÖ thiªn nhiªn, con ng­êi.
HoÆc x· héi víi con ng­êi,
M©u thuÉn, thèng nhÊt kh«ng rêi ®­îc nhau.
Con ng­êi c¶i t¹o tr­íc, sau,
Thiªn nhiªn, x· héi cïng nhau sinh tån.
Trong Y häc ng­êi x­a øng dông Häc thuyÕt nµy ®Ó chØ ®¹o c¸c ph­¬ng ph¸p phßng vµ
ch÷a bÖnh. Gi÷ g×n søc khoÎ, t×m ra nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ ®Ò ra ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh toµn
diÖn:
Trong Y häc ng­êi x­a dïng,
Häc thuyÕt nµy ®Ó phßng chung bÖnh t×nh.
Gi÷ g×n søc kháe, con Tim,
BiÕt nguyªn nh©n bÖnh ®Ó t×m thuèc thang…
* * *
Ch­¬ng II
T¹ng phñ – kinh l¹c
Häc thuyÕt T¹ng - Phñ vµ Häc thuyÕt Kinh l¹c lµ bé phËn quan träng trong lý luËn §«ng
y, nh»m nghiªn cøu sù ho¹t ®éng cña c¸c T¹ng, Phñ, hÖ thèng Kinh l¹c vµ c¸c bé phËn kh¸c.
Néi dung gåm:
- Häc thuyÕt T¹ng - Phñ:
C¸c T¹ng: T©m, Can, Tú, PhÕ, ThËn;
C¸c Phñ: TiÓu tr­êng, §¹i tr­êng, VÞ, §ëm, Bµng quang, Tam tiªu.
C¸c ho¹t ®éng vÒ: Tinh, KhÝ, ThÇn, HuyÕt, T©n dÞch.
HÖ thèng Kinh l¹c: CÊu t¹o vµ t¸c dông cña hÖ Kinh l¹c.
a- Häc thuyÕt T¹ng - Phñ
V× Tinh, KhÝ, HuyÕt, T©n dÞch vµ ThÇn lµ c¬ së vËt chÊt cho sù ho¹t ®éng cña T¹ng - Phñ
nªn sÏ tr×nh bµy tr­íc, sau ®ã lµ c¸c T¹ng, c¸c Phñ vµ sau cïng lµ sù quan hÖ gi÷a c¸c T¹ng - Phñ
trong c¬ thÓ.
I- Tinh, KhÝ, HuyÕt, T©n dÞch vµ ThÇn.
1- Tinh.
Tinh lµ c¬ së vËt chÊt cña sù sèng con ng­êi vµ c¸c ho¹t ®éng c¬ n¨ng cña c¬ thÓ.
Nguån gèc cña Tinh:
- Tinh do bè mÑ ®em l¹i gäi lµ: Tinh tiªn thiªn.
- Tinh do chÊt dinh d­ìng cña ®å ¨n t¹o ra gäi lµ: Tinh hËu thiªn. Tinh cña hËu tiªn do Tú, VÞ
vËn ho¸ ph©n bæ ë c¸c T¹ng, Phñ nªn cßn gäi lµ: Tinh cña T¹ng - Phñ.
- Hai nguån Tinh Êy bæ sung cho nhau tham gia vµo viÖc sinh dôc vµ ph¸t dôc cña c¬ thÓ.
Tinh lµ vËt chÊt con ng­êi,

6. 43
C¬ n¨ng ho¹t ®éng ng­êi thêi sinh ra.
Tinh tiªn thiªn cña mÑ cha,
Tinh tõ dinh d­ìng gäi lµ hËu thiªn.
ChÊt Tinh thuéc cña hËu thiªn,
§­îc Tú vËn ho¸ kh¾p miÒn tø th©n.
Tinh cho T¹ng, Phñ rÊt cÇn,
Hai nguån Tinh Êy dÇn dÇn bæ sung.
Tham gia vµo nh÷ng viÖc chung,
Sinh dôc, ph¸t dôc ®i cïng víi nhau…
* * *
II- Ngò t¹ng.
T¹ng lµ c¸c bé phËn c¬ thÓ, cã nhiÖm vô chuyÓn ho¸ vµ tµng tr÷: Tinh, KhÝ, ThÇn, HuyÕt vµ T©n
dÞch. Cã 5 T¹ng: T©m (phô lµ T©m bµo l¹c), Can, Tú, PhÕ vµ ThËn:
C¸c T¹ng, bé phËn cña ng­êi,
Tµng tr÷, chuyÓn ho¸ chÊt thêi sinh ra.
Trong ng­êi c¸c chÊt ®ã lµ:
Tinh, ThÇn, KhÝ, HuyÕt, sau lµ chÊt T©n.
Ngò T¹ng gåm cã n¨m phÇn:
Can, Tú, PhÕ, ThËn, víi T©m lµ võa…
* * *
III- Lôc phñ.
Phñ lµ c¸c bé phËn cña c¬ thÓ cã nhiÖm vô thu n¹p, tiªu ho¸, hÊp thô, chuyÓn vËn c¸c chÊt
tõ ®å ¨n uèng vµ bµi tiÕt c¸c chÊt cÆn b· cña c¬ thÓ ra ngoµi.
Cã 6 Phñ: §ëm; VÞ; TiÓu tr­êng; §¹i tr­êng; Bµng quang vµ Tam tiªu.
Phñ, c¸c bé phËn cña ng­êi,
Thu n¹p, tiªu ho¸, b· thêi th¶i ra.
Gåm cã lôc phñ ®ã lµ:
TiÓu tr­êng, §ëm, VÞ tiÕp lµ Bµng quang.
Tam tiªu, §¹i tr­êng cïng hµng,
Bµi tiÕt cÆn b·, nhÞp nhµng th­êng xuyªn.
1- §ëm.
§ëm cã quan hÖ biÓu - lý víi Can. Chøa chÊt MËt (tinh chÊp) do Can bµi tiÕt. Cæ nh©n
nãi: “ KhÝ thõa cña Can trµn vµo MËt, tô l¹i thµnh Tinh chÊp”.
MËt gióp cho viÖc tiªu ho¸ ®å ¨n. ChÊt MËt cã mµu xanh, vµng vµ vÞ ®¾ng. Khi cã bÖnh ë
§ëm th­êng xuÊt hiÖn chøng vµng da, miÖng ®¾ng, n«n möa ra chÊt ®¾ng.
§ëm cßn cã chøc n¨ng vÒ tinh thÇn, chñ vÒ quyÕt ®o¸n.
§ëm cã quan hÖ víi Can,
Nã chøa chÊt MËt do Can cÊp ®Òu.
Gióp cho tiªu ho¸ nhanh tiªu,
§å ¨n nhõ nhuyÔn, sím chiÒu diÔn ra.
Xanh mµu chÊt MËt tiÕt ra,
L¹i cã vÞ ®¾ng, tan ra s¾c vµng.
Da vµng, §ëm bÖnh chuyÓn sang,
N«n ra chÊt MËt, miÖng cµng ®¾ng cay.
Can vµ §ëm cã quan hÖ biÓu - lý, Can chñ m­u lù, §ëm chñ vÒ quyÕt ®o¸n lµ c¬ së cña
lßng dòng c¶m, tinh thÇn d¸m nghÜ d¸m lµm. C¸c bÖnh vÒ Can - §ëm hay phèi hîp víi nhau:
Can, §ëm biÓu- lý liªn quan,
Can chñ m­u lù, §ëm mang tinh thÇn.
D¸m lµm, dòng c¶m hiÕn th©n,

7. 44
§ëm chñ quyÕt ®o¸n, khi cÇn hiÖn ra.
Can, §ëm quan hÖ mÆn mµ,
Cã bÖnh Can, §ëm nh÷ng lµ cã nhau…
* * *
IV- Quan hÖ gi÷a c¸c t¹ng- phñ.
Mçi mét T¹ng hay mét Phñ cã chøc n¨ng riªng biÖt, nh­ng chóng cã quan hÖ víi nhau
theo quy luËt: Võa ®èi lËp, võa n­¬ng tùa víi nhau ®Ó t¹o cho c¬ thÓ thµnh mét khèi thèng nhÊt
vÒ cÊu t¹o vµ chøc n¨ng:
T¹ng, Phñ cã chøc n¨ng riªng,
Chóng cã quan hÖ, g¾n liÒn víi nhau.
§èi lËp, nh­ng n­¬ng tùa nhau,
Thµnh khèi thèng nhÊt tr­íc, sau kh«ng rêi.
T¹ng, Phñ ho¹t ®éng kh«ng ng¬i,
KhÝ, HuyÕt th«ng suèt, ng­êi thêi khoÎ ra…
b- s¬ l­îc vÒ häc thuyÕt kinh l¹c.
I- §Þnh nghÜa.
Kinh l¹c lµ tªn gäi chung cña Kinh m¹ch vµ L¹c m¹ch trong c¬ thÓ. Kinh lµ ®­êng th¼ng,
lµ c¸i khung cña hÖ Kinh l¹c vµ ®i ë s©u. L¹c lµ ®­êng ngang, lµ c¸i l­íi, tõ Kinh m¹ch chia ra
nh­ m¹ng l­íi ®Õn kh¾p n¬i vµ ®i ë n«ng:
Kinh l¹c lµ tªn gäi chung,
Kinh m¹ch, L¹c m¹ch lµ dïng tªn riªng.
Kinh lµ ®­êng th¼ng t¹o nªn,
Khung cña Kinh l¹c nèi liÒn ®i s©u.
§­êng ngang, L¹c m¹ch tiÕp nhau,
KÓ tõ Kinh m¹ch, ®©u ®©u còng vµo.
Nã gièng c¸i l­íi biÕt bao,
§i n«ng ë ®ã, n¬i nµo còng qua…
II- cÊu t¹o cña hÖ kinh l¹c.
1- Kinh m¹ch vµ L¹c m¹ch.
1.1- M­êi hai Kinh m¹ch chÝnh.
III- t¸c dông cña hÖ thèng kinh l¹c.
1-VÒ sinh lý.
HÖ thèng Kinh l¹c th«ng hµnh KhÝ, HuyÕt trong c¸c tæ chøc cña c¬ thÓ chèng ngo¹i tµ,
b¶o vÖ c¬ thÓ:

8. 45
HÖ thèng Kinh l¹c ®ã lµ:
Th«ng hµnh KhÝ, HuyÕt vµo ra nhÞp nhµng.
Chèng ®ì tµ ngo¹i x©m l¨ng,
B¶o vÖ c¬ thÓ nãi r»ng tèt h¬n…
* * *
Ch­¬ng III
Nguyªn nh©n g©y bÖnh
§«ng y chia nguyªn nh©n g©y bÖnh ra lµm mÊy lo¹i sau ®©y:
- Hoµn c¶nh thiªn nhiªn (khÝ hËu, ®Þa lý) ¶nh h­ëng ®Õn con ng­êi qua 6 thø khÝ (lôc khÝ):
Phong, Hµn, Thö, ThÊp, T¸o, Ho¶, lµ nguyªn nh©n bªn ngoµi:
Nãi vÒ hoµn c¶nh thiªn nhiªn,
Con ng­êi ¶nh h­ëng, ph¶i nªn ®Ò phßng.
Thö, ThÊp, T¸o, Ho¶, Hµn, Phong,
Lôc khÝ g©y bÖnh, kh«ng trong mµ ngoµi.
- Hoµn c¶nh x· héi g©y ra nh÷ng rèi lo¹n vÒ T©m lý x· héi qua 7 thø t×nh chÝ (thÊt t×nh):
Vui, giËn, buån, lo, nghÜ, kinh, sî lµ nguyªn nh©n g©y bÖnh bªn trong:
Hoµn c¶nh x· héi ®ã lµ:
Gåm cã b¶y thø g©y ra bÖnh t×nh:
Vui, buån, giËn, nghÜ, lo, kinh,
Cïng sî võa ®ñ thÊt t×nh bªn trong.
- Cßn c¸c nguyªn nh©n kh¸c: §µm Èm, ø HuyÕt, ¨n uèng, lao ®éng, sang chÊn, t×nh dôc
Cßn cã mét sè nguyªn nh©n,
Lµ do ø HuyÕt, uèng, ¨n, Èm, §µm.
Sang chÊn, t×nh dôc l©y lan,
Th©n thÓ suy yÕu, bÖnh cµng nhiÒu thªm.
I- Nguyªn nh©n bªn ngoµi (lôc d©m, lôc tµ).
- S¸u thø KhÝ: Phong (giã), Hµn (l¹nh), Thö (n¾ng), ThÊp (®é Èm), T¸o (kh«), Ho¶ (nhiÖt)
khi trë thµnh nguyªn nh©n g©y bÖnh gäi lµ lôc d©m, hay lôc tµ:
ThÊp, Hµn, Thö, Ho¶, T¸o, Phong,
Nguyªn nh©n g©y bÖnh kh«ng trong mµ ngoµi.
Lôc d©m g©y bÖnh ®©u sai,
Cßn cã tªn gäi thø hai: Lôc tµ…
* * *
II- Nguyªn nh©n bªn trong (thÊt t×nh).
1- B¶y thø t×nh chÝ nã g©y ra do nh÷ng rèi lo¹n vÒ t©m lý, t×nh c¶m.
§ã lµ: Vui, GiËn, Buån, NghÜ, Lo, Kinh, Sî.
2- T×nh chÝ bÞ kÝch ®éng .
Hay nh÷ng sang chÊn tinh thÇn g©y ra sù mÊt th¨ng b»ng vÒ ¢m, D­¬ng, KhÝ, HuyÕt,
T¹ng, Phñ, Kinh l¹c mµ g©y ra c¸c bÖnh néi th­¬ng nh­: Cao HuyÕt ¸p, suy nh­îc thÇn kinh, loÐt
D¹ dµy, t¸ trµng:
Tinh thÇn sang chÊn g©y ra,
Th¨ng b»ng bÞ mÊt xÈy ra khã l­êng.
¢m, D­¬ng, KhÝ, HuyÕt bÊt th­êng,
Kinh l¹c, T¹ng, Phñ tæn th­¬ng mµ thµnh.

9. 46
* *
Nh­ cao HuyÕt ¸p hoµnh hµnh,
D¹ dµy ®au loÐt, viªm quanh t¸ trµng.
ThÇn kinh suy nh­îc chuyÓn sang,
KÝch ®éng t×nh chÝ, dÔ dµng sinh ra…
* * *
III- Nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c.
1- §µm Èm.
1.1- §µm Èm lµ s¶n phÈm bÖnh l ý.
§µm lµ chÊt ®Æc, Èm lµ chÊt lo·ng, §µm Èm sau khi sinh ra g©y nh÷ng bÖnh míi, ®Æc biÖt
ph¹m vi g©y bÖnh cña §µm rÊt réng (kh«ng ph¶i chØ cã ho kh¹c ra ®êm):
Èm lµ lo·ng, ®Æc lµ §µm,
G©y nh÷ng bÖnh míi do §µm sinh ra.
Ph¹m vi g©y bÖnh ®ã lµ:
G©y ho, hen suyÔn, kh¹c ra l¾m ®êm…
Ch­¬ng IV
ChÈn ®o¸n häc
ChÈn ®o¸n häc §«ng y lµ dïng c¸c ph­¬ng ph¸p: Nh×n, nghe, hái, sê n¾n ®Ó khai th¸c c¸c
triÖu chøng bÖnh, råi c¨n cø vµo vÞ trÝ, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i vµ xu thÕ chung cña bÖnh tËt ®Ó quy n¹p
thµnh c¸c héi chøng: T¹ng, Phñ, Kinh l¹c, KhÝ, HuyÕt…
Néi dung cña chÈn ®o¸n §«ng y gåm:
- Bèn ph­¬ng ph¸p ®Ó kh¸m bÖnh: Nh×n (Väng chÈn), nghe (V¨n chÈn), hái (VÊn chÈn),
xem m¹ch, sê n¾n (ThiÕt chÈn), gäi t¾t lµ Tø chÈn:
ChÈn ®o¸n häc cña §«ng y,
Khai th¸c chøng bÖnh mçi khi cÇn t×m.
Xem m¹ch, nghe, hái vµ nh×n,
Gäi lµ Tø chÈn, bÖnh t×m qua ®©y.
-T¸m c­¬ng lÜnh ®Ó chÈn ®o¸n vÞ trÝ, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i vµ xu thÕ chung cña bÖnh tËt, gäi
t¾t lµ: B¸t c­¬ng:
NhiÖm vô, T¸m c­¬ng lÜnh lµ:
ChÈn ®o¸n vÞ trÝ bÖnh mµ sinh ra.
TÝnh chÊt, tr¹ng th¸i bÖnh tµ,
Xu thÕ bÖnh tËt, nh÷ng lµ ®iÓm chung.
Cã tªn gäi t¾t vÉn dïng:
“ B¸t c­¬ng” tªn ®Êy, ®· tõng rÊt quen.
- C¸c héi chøng vÒ bÖnh tËt.
I- Bèn ph­¬ng ph¸p kh¸m bÖnh (tø chÈn).
1- Nh×n (Väng chÈn).
Nh×n ®Ó quan s¸t vÒ thÇn s¾c, h×nh th¸i, mÆt mòi, m«i, l­ìi cña ng­êi bÖnh ®Ó biÕt ®­îc
t×nh h×nh bÖnh tËt bªn trong cña c¬ thÓ ph¶n ¸nh ra ngoµi. §«ng y rÊt chó träng xem c¸c bé phËn
ë mÆt, l­ìi v× cã liªn quan nhiÒu víi c¸c T¹ng, Phñ:
Väng chÈn, quan s¸t vÒ thÇn,
H×nh th¸i, mÆt, mòi, thªm phÇn l­ìi, m«i.
§Ó biÕt T¹ng, Phñ suy tåi,
Tõ trong c¬ thÓ chóng thêi hiÖn ra.
§«ng y chó träng nhÊt lµ:

10. 47
T¹ng, Phñ, mÆt, l­ìi nh÷ng lµ liªn quan…
II- T¸m c­¬ng lÜnh ®Ó chÈn ®o¸n (B¸t c­¬ng).
Tr­íc t×nh h×nh phøc t¹p cña c¸c chøng bÖnh, ng­êi thÇy thuèc cÇn ph¶i dùa vµo c¸c
c­¬ng lÜnh ®Ó ®¸nh gi¸ ®­îc vÞ trÝ, tÝnh chÊt, tr¹ng th¸i vµ c¸c xu thÕ chung cña bÖnh tËt, gióp cho
viÖc chÈn ®o¸n nguyªn nh©n vµ ®Ò ra c¸c ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh chÝnh x¸c.
T¸m c­¬ng lÜnh gåm: BiÓu vµ lý (ngoµi vµ trong), Hµn vµ NhiÖt; h­ vµ thùc; ¢m vµ
D­¬ng. ¢m vµ D­¬ng lµ hai c­¬ng lÜnh tæng qu¸t nhÊt, nã ®­îc gäi lµ: Tæng c­¬ng…
Ch­¬ng V
nh÷ng nguyªn t¾c ch÷a bÖnh
vµ ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh b»ng thuèc ®«ng Y
Dùa trªn quan niÖm chØnh thÓ vµ biÖn chøng, sau khi ®· t×m ®­îc c¸c héi chøng bÖnh,
§«ng y ®Ò ra c¸c nguyªn t¾c ch÷a bÖnh ®Ó chØ ®¹o viÖc thùc hµnh c¸c ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh cho
chÝnh x¸c vµ ®¹t hiÖu qu¶ cao:
Dùa nh÷ng quan niÖm nh­ sau:
ChØnh thÓ, biÖn chøng cã nhau kh«ng rêi.
T×m héi chøng bÖnh ®­îc råi,
§Ò ra nguyªn t¾c, ch÷a thêi kh¸c nhau.
Ph­¬ng ph¸p ch÷a bÖnh cña §«ng y rÊt phong phó, bao gåm c¸c ph­¬ng ph¸p luyÖn tËp
c¬ thÓ ®Ó ch÷a bÖnh (D­ìng sinh, khÝ c«ng, th¸i cùc quyÒn), xoa bãp, ch©m cøu vµ thuèc:
§«ng y ch÷a bÖnh l­u truyÒn,
KhÝ c«ng, cïng th¸i cùc quyÒn, d­ìng sinh.
LuyÖn tËp c¬ thÓ c«ng minh,
Ch©m cøu, xoa bãp, vâ tinh, thÓ h×nh…
Trong ph­¬ng ph¸p dïng thuèc, cã 8 ph­¬ng ph¸p dïng thuèc uèng trong, ®­îc nãi nhiÒu
h¬n c¶ vµ gäi t¾t lµ:“ B¸t ph¸p" .
I- Nh÷ng nguyªn t¾c ch÷a bÖnh.
1- Ch÷a bÖnh ph¶i t×m gèc bÖnh (trÞ bÖnh cÇu kú b¶n).
Gèc bÖnh lµ nh÷ng nguyªn nh©n g©y bÖnh bao gåm: Nh÷ng nguyªn nh©n bªn ngoµi (tù
nhiªn, x· héi, ngo¹i nh©n) vµ nh÷ng thay ®æi bªn trong c¬ thÓ con ng­êi gäi lµ néi nh©n:
Gèc cña bÖnh do nguyªn nh©n:
Tù nhiªn, x· héi ngo¹i nh©n ®ã mµ.
BÖnh trong c¬ thÓ ph¸t ra,
Néi nh©n tªn gäi, nãi mµ ®©u sai…
* * *
II- T¸m ph­¬ng ph¸p dïng thuèc uèng (b¸t ph¸p).
T¸m ph­¬ng ph¸p dïng thuèc uèng trong cña §«ng y, gåm:
H·n ph¸p: Ph­¬ng ph¸p cho ra må h«i.
Thæ ph¸p: Ph­¬ng ph¸p g©y n«n.
H¹ ph¸p: Ph­¬ng ph¸p tÈy vµ nhuËn trµng.
Hoµ ph¸p: Ph­¬ng ph¸p hoµ gi¶i.
¤n ph¸p: Ph­¬ng ph¸p dïng thuèc nãng ®Ó ch÷a Hµn.
Thanh ph¸p: Ph­¬ng ph¸p dïng thuèc l¹nh ®Ó ch÷a NhiÖt.
Tiªu ph¸p: Ph­¬ng ph¸p lµm tiªu t¸n, chèng ø.
Bæ ph¸p: Ph­¬ng ph¸p ch÷a c¸c chøng bÖnh do chÝnh KhÝ h­…
* * *