το έγγραφο περιέχει περίληψη ολόκληρου του πλατωνικού έργου Πρωταγόρας που διδάσκεται στη Γ λυκείου

1. 1
Πλάτωνος Πρωταγόρας
Ο Πρωταγόρας, ένας από τους πλατωνικούς διαλόγους, είναι, κατά κάποιον τρόπο,
φιλοσοφικό δράμα που αντιτίθεται στις Νεφέλες του Αριστοφάνη, στις οποίες
διακωμωδείται η διδασκαλία του Σωκράτη.
Ο κύριος σκοπός του πλατωνικού διαλόγου Πρωταγόρας είναι να αποδειχτεί η
εσφαλμένη διδακτική μέθοδος των σοφιστών.
Το παραπάνω απόσπασμα, όπως και αυτά που θα ακολουθήσουν, είναι ειλημμένα
από το βιβλίο για τον πλατωνικό διάλογο Πρωταγόρας , εισαγωγή, μετάφραση,
σχόλια Β. Τατάκης, επιμέλεια έκδοσης Ευάγγελος Παπανούτσος, Βιβλιοθήκη
Αρχαίων Συγγραφέων «Ι. Ζαχαρόπουλος», τ.13, εκδόσεις «Δαίδαλος»-Ι.
Ζαχαρόπουλος Α.Ε. χ.χ.
Η επιλογή των αποσπασμάτων και η επεξεργασία τους έγιναν από την φιλόλογο
Δήμητρα Βεργιώτη.

2. 2
Ιστορική διερεύνηση
Η συνάντηση του Σωκράτη με τον Πρωταγόρα και η συζήτηση που ακολούθησε έγινε
στο αθηναϊκό αρχοντόσπιτο του Καλλία του γιου του Ιππόνικου. Τελειώνει η
συζήτηση και ο Σωκράτης βγαίνοντας από το σπίτι του Καλλία με γεμάτη την ψυχή
από ό, τι είδε, άκουσε και είπε, φαίνεται να πηγαίνει κάπου, όπου συναντά έναν
γνωστό του με συντροφιά, και , αφού κάθεται, τους διηγείται όσα έγιναν πριν λίγο
στο σπίτι του Καλλία (310a). Το όνομα του συντρόφου/συνομιλητή του Σωκράτη
στον οποίο αφηγείται όσα είδε, άκουσε και είπε στο σπίτι του Καλλία δεν μας το λέει
ο Πλάτωνας, διότι δεν επιθυμεί να σταματήσουμε καθόλου στο άμεσο παρόν, αλλά
να στραφούμε ολοκληρωτικά στον Σωκράτη και στη διήγησή του την οποία θα
παρακολουθήσουμε. Η συγκεκριμένη διήγηση του Σωκράτη κλείνει στο τέλος με τη
φράση : «Ταῦτ’ εἰπόντες και ἀκούσαντες ἀπῇμεν». Νιώθουμε σαν να ήμαστε και
εμείς στο σπίτι του Καλλία και ας παρακολουθήσαμε μια διήγηση. και αισθανόμαστε
ότι φεύγουμε από εκεί, αφού είδαμε και ακούσαμε ό, τι ειπώθηκε.

3. 3
Περίληψη
Ο Σωκράτης συνομιλεί με ένα φίλο του (309a-310a)
Αρχίζει η διήγηση του Σωκράτη. Πριν ξημερώσει εκείνη η ημέρα, φτάνει στο σπίτι
του Σωκράτη ο νεαρός Ιπποκράτης και αναγγέλλει στο φιλόσοφο τον ερχομό του
Πρωταγόρα και επιμένει να οδηγήσει τον Σωκράτη στο σπίτι του Καλλία, όπου
διαμένει ο μεγάλος σοφιστής και να ζητήσει ο φιλόσοφος από τον Πρωταγόρα να
δεχτεί για μαθητή του τον νεαρό Ιπποκράτη.
Ο Σωκράτης θέλοντας να διερευνήσει την επιθυμία του νέου τον ρωτά για τον
Πρωταγόρα. Ο νεαρός Ιπποκράτης γνωρίζει ότι ο Πρωταγόρας είναι σοφιστής και
κάνει τους άλλους να είναι ικανοί να μιλούν. Ωστόσο ο μελλοντικός μαθητής του
σοφιστή δεν ξέρει να πει στον Σωκράτη για ποιο πράγμα είναι ικανοί να μιλούν οι
άλλοι μαθητές του Πρωταγόρα. Στο σημείο αυτό ο Σωκράτης του αναπτύσσει τις
σοβαρές συνέπειες τις οποίες ενδέχεται να έχει αυτό που ζητά ο Ιπποκράτης για την
υγεία της ψυχής του (310a-314e).
Ο Σωκράτης και ο Ιπποκράτης φτάνουν στο σπίτι του Καλλία. Βρίσκουν εκεί και
άλλους σοφιστές και ένα πλήθος θαυμαστών τους. Ο Σωκράτης ανακοινώνει στον
Πρωταγόρα τον σκοπό του ερχομού τους και ο σοφιστής προτιμά να γίνει η συζήτηση
πάνω στο θέμα μπροστά σε όλους (314e-317e).
Ο Σωκράτης ρωτά τον Πρωταγόρα για το όφελος που θα έχει ο Ιπποκράτης από τη
διδασκαλία του σοφιστή. Ο Πρωταγόρας απαντά στον φιλόσοφο πως ο Ιπποκράτης
θα γυρίζει κάθε μέρα καλύτερος στο σπίτι του. Ο Σωκράτης αμέσως ζητά να μάθει
από το σοφιστή σε τι θα γυρίζει καλύτερος ο νεαρός στο σπίτι του. Ο Πρωταγόρας
προσθέτει ότι θα διδάξει τον Ιπποκράτη «εὐβουλίαν» και για τα ζητήματα του σπιτιού
και για τα ζητήματα της πόλης. Όμως ο φιλόσοφος δεν πιστεύει ότι η πολιτική αρετή
διδάσκεται (317e-320c).

4. 4
Ο Πρωταγόρας έχοντας την συγκατάθεση όλων των ακροατών διηγείται τότε ένα
μύθο για να άρει τις αμφισβητήσεις του Σωκράτη για τα λεγόμενά του. Πρόκειται για
τον μύθο της διανομής των ικανοτήτων στα έμψυχα όντα, πριν οι θεοί τα βγάλουν
στο φως από τα έγκατα της γης. Ο Επιμηθέας ξεχνά τον άνθρωπο κατά τη διανομή
των ικανοτήτων και ο Προμηθέας, για να μη αφανιστεί το ανθρώπινο γένος, το
εφοδιάζει με την «ἔντεχνον σοφίαν σύν πυρί». Ο Δίας από τη δική του πλευρά
προικίζει όλους τους ανθρώπους με την «αἰδῶ καί τήν δίκην». Ο Πρωταγόρας μετά
τον συγκεκριμένο μύθο επιχειρεί με συνεχή λόγο να αποδείξει ότι και οι γονείς και η
πολιτεία προσπαθούν με κάθε τρόπο να διδάξουν στους νέους την αρετή. Το έργο
τους στηρίζεται στη φύση κάθε ατόμου και γι’ αυτό δεν έχει πάντα τα ίδια
αποτελέσματα σε όλους τους νέους (320c-328d).
Ο Σωκράτης, για να δεχτεί ως δεδομένο ότι η αρετή είναι διδακτή, ζητά από τον
σοφιστή να του λύσει την απορία του σχετικά με το αν η αρετή είναι μία ή πολλές. Ο
Πρωταγόρας απαντά πως οι επιμέρους αρετές αποτελούν μέρη της μιας αρετής και
έχουν ομοιότητες μεταξύ τους. Δύσκολος ωστόσο ο καθορισμός των σχέσεων αυτών
που θα καταδείκνυε τι είναι στο βάθος η αρετή. Στη συζήτηση που ακολουθεί ο
Πρωταγόρας τελικά αντί να απαντήσει συγκεκριμένα στο ερώτημα καταφεύγει σε
πλατύστομη ρητορική απάντηση (328d-334c).
Ο Σωκράτης σηκώνεται να φύγει, γιατί μόνο με σύντομες απαντήσεις είναι,
υποστηρίζει, σε θέση να συνεχίσει τη συζήτησή τους. Πολλοί από τους παρόντες
επεμβαίνουν, στο τέλος επεμβαίνουν και ο Πρόδικος και ο Ιππίας, πείθοντας τον
Πρωταγόρα να συνεχίσει τη συζήτηση με τον τρόπο που ζήτησε ο Σωκράτης (334c-
338e).
Ο Πρωταγόρας ρωτά με τη σειρά του τον Σωκράτη σχετικά με στίχους του Σιμωνίδη
για την αρετή. Ο Σωκράτης αρνείται ότι στους συγκεκριμένους στίχους ο ποιητής
πέφτει σε αντίφαση και αναλαμβάνει να αναπτύξει πώς ερμηνεύει ο ίδιος το ποίημα
του Σιμωνίδη (338e-347a).
Ο Σωκράτης φρονεί πως είναι μάταιος κόπος η ερμηνεία των ποιημάτων. Για τον
φιλόσοφο άξια συγκέντρωση καλλιεργημένων ανθρώπων είναι εκείνη στην οποία
καταθέτουν οι ίδιοι καλλιεργημένοι άνθρωποι τα δικά τους πνευματικά κεφάλαια και
ερευνούν το θέμα που ανακύπτει. Ο Σωκράτης προτείνει να αφήσουν τον Σιμωνίδη
και να συνεχίσουν την έρευνα που άρχισαν για την αρετή. Ο Πρωταγόρας με
δυσκολία πείθεται να λάβει μέρος ξανά στη συζήτηση (347a-349a).

5. 5
Ο Σωκράτης κατευθύνει τώρα τη συζήτηση. Η ενότητα της αρετής θα είναι το θέμα.
Ο σοφιστής δέχεται την ενότητα για τις τέσσερις αρετές (δικαιοσύνη, οσιότητα,
σωφροσύνη και σοφία). Ωστόσο χωριστή από αυτές θέλει την ανδρεία. Η θέση του
σοφιστή είναι πως υπάρχουν άνθρωποι άδικοι, ακόλαστοι, άφρονες και ανόητοι και
όμως ανδρείοι. Πρώτο βήμα στη λύση του δύσκολου αυτού προβλήματος αποτελεί η
ομολογία του Πρωταγόρα ότι υπάρχει ανδρεία την οποία φωτίζει και την οποία
ενισχύει η γνώση και την ονομάζει έλλογη ανδρεία και μια άλλη ανδρεία η οποία
είναι τυφλή και είναι θράσος, μανία και όχι αρετή. Το δεύτερο βήμα είναι να δεχτεί ο
σοφιστής ότι ο άνθρωπος που κάνει το κακό πιστεύοντας πως έτσι εξασφαλίζει την
ευτυχία του πέφτει θύμα της αμάθειάς του. Το γενικό συμπέρασμα, ύστερα από αυτά,
είναι ότι η ανδρεία, όπως και οι άλλες αρετές, έχει ανάγκη την σοφία για να
ξεχωρίσει ποιο είναι το λιγότερο κακό και να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ευτυχία
του. Η σοφία λοιπόν συνιστά την ενότητα της αρετής (349a-361a).
Στο σημείο αυτό θα παρατηρήσει ο Σωκράτης την περίεργη εναλλαγή θέσεων που
σημειώθηκε κατά τη συζήτηση και η συγκέντρωση, ύστερα από αυτό, θα διαλυθεί με
εγκαρδιότητα (361a-362a).
Υπόθεση και πρόσωπα
Πριν ακόμα ξημερώσει, ένα αρχοντόπουλο της Αθήνας, ο νεαρός Ιπποκράτης,
προσέρχεται στο σπίτι του Σωκράτη, τον σηκώνει από το κρεβάτι και του ζητά να
πάνε στον Πρωταγόρα για να τον συστήσει ο Σωκράτης ως μαθητή.
Όταν ο Σωκράτης ρωτά τον Πρωταγόρα στο σπίτι του Καλλία, όπου φιλοξενείται ο
σοφιστής, τι ωφέλεια θα έχει ο Ιπποκράτης από τα μαθήματά του, ο διάσημος
σοφιστής δεν διστάζει να απαντήσει ότι «τό μάθημά ἐστιν εὐβουλία περί τε τῶν

6. 6
οἰκείων, ὅπως ἄν ἄριστα τήν αὑτοῦ οἰκίαν διοικοῖ, καί περί τῶν τῆς πόλεως, ὅπως τά
τῆς πόλεως δυνατώτατος ἄν εἴη καί πράττειν καί λέγειν» (318a). Με άλλα λόγια,
όπως παρατηρεί αμέσως ο Σωκράτης, ο Πρωταγόρας υπόσχεται ότι είναι ικανός να
φτιάχνει «ἀγαθούς πολίτας» (319a). Ωστόσο, ο Σωκράτης δεν πιστεύει ότι η αρετή
είναι διδακτή. Αυτό ακριβώς το ζήτημα, το αν η αρετή είναι διδακτή, και το ποια
είναι η ουσία της θα καλύψουν με τις πολλές φάσεις και τους ελιγμούς που θα πάρει η
έρευνα την όλη συζήτηση που θα ακολουθήσει.
Η συζήτηση θα γίνει μπροστά σε αρκετά μεγάλο αριθμό ακροατών. Τα πιο γνωστά
αρχοντόπουλα της Αθήνας έχουν συγκεντρωθεί στο σπίτι του Καλλία, όπου εκτός
από τον Πρωταγόρα, φιλοξενούνται και δυο άλλοι διάσημοι σοφιστές, ο Ιππίας ο
Ηλείος και ο Πρόδικος ο Κείος. Εκτός από τα κύρια πρόσωπα του διαλόγου, τον
Σωκράτη και τον Πρωταγόρα, μικρό ρόλο θα πάρουν στη συζήτηση και ο Ιππίας και
ο Πρόδικος και εντελώς βοηθητικά οι Ιπποκράτης, Αλκιβιάδης, Κριτίας και Καλλίας.
Η συμμετοχή των τελευταίων, αν και είναι σύντομη, αρκετές φορές είναι και
καθοριστική για τη συνέχιση της πορείας της συζήτησης, καθώς ελλοχεύει ο κίνδυνος
να διακοπεί, αλλά και σημαντική με δεδομένο ότι δίνει την ευκαιρία σε άνεση με τα
διαλείμματα που καλύπτει. Συμπερασματικά, η συμμετοχή των ακροατών στον
διάλογο Σωκράτη- Πρωταγόρα εξυπηρετεί κατά κύριο λόγο την δραματικότητα του
διαλόγου. Πολύτιμο στοιχείο επίσης για την δραματικότητα του συγκεκριμένου
διαλόγου είναι μια άλλη αρετή που ο Πλάτωνας κατέχει σε υψηλό βαθμό, η
ηθογραφία των προσώπων. Έτσι, στο πρόσωπο του νεαρού Ιπποκράτη για
παράδειγμα, ο οποίος αντιπροσωπεύει τους εκλεκτούς νέους των Αθηνών, ο
Πλάτωνας βρίσκει την αφορμή να θίξει την έντονη δίψα για μάθηση των νέων, τις
υψηλές απαιτήσεις τους από τους σοφούς δασκάλους και την ίδια στιγμή να δείξει τις
δυσκολίες αλλά και τους κινδύνους που περικλείνει το διάβημα αυτό του κάθε νέου,
όταν ο εκπαιδευόμενος παραδίνει την ψυχή του στα χέρια ενός δασκάλου την στιγμή
που στο βάθος δεν γνωρίζει το αντικείμενο που ο μελλοντικός του δάσκαλος
διδάσκει. Η όλη παρουσίαση του ήθους του Ιπποκράτη από τον Πλάτωνα διεγείρει
στο έπακρο την προσμονή και την περιέργεια αν θα ανταποκριθεί ο σοφιστής στις
απαιτήσεις που τίθενται από τους νέους σχετικά με την παιδεία τους.
Συμπερασματικά, ο συγκεκριμένος διάλογος αποτελεί έλεγχο της παρεχόμενης από
τους σοφιστές παιδείας.
Αλλά και η επιλογή του Πρωταγόρα ως συνομιλητή του Σωκράτη δεν είναι τυχαία.
Και δεν είναι μόνο η φήμη του, αλλά και η ουσία των φιλοσοφικών θέσεων που
υποστηρίζει, που τον κάνουν σοβαρό και σεβαστό αντίπαλο. Με το γνωσιολογικό
σχετικισμό του «πάντων χρημάτων μέτρον ἄνθρωπος…» ο Πρωταγόρας είναι ο
σοβαρότερος αντίπαλος του πλατωνικού ιδεαλισμού. Από το άλλο μέρος, έξοχος
χειριστής του λόγου, όπως το βλέπουμε καθαρά στον μύθο που διηγείται στον
συγκεκριμένο πλατωνικό διάλογο και στον λόγο που συμπληρώνει τον μύθο, ο
Πρωταγόρας ασκεί την γοητεία της πειθούς, την οποία ακριβώς θέλει να διαλύσει η
διαλεκτική μέθοδος του Σωκράτη και του Πλάτωνα, η οποία θέλει να είναι μεθοδική

7. 7
έρευνα και αποκάλυψη της ουσίας και όχι «δημιουργός πειθούς». Γι’ αυτό ο
Πλάτωνας δεν θα ακολουθήσει ως προς τον Πρωταγόρα δρόμο που φέρνει την
εύκολη νίκη. Ο Πλάτωνας θα στήσει τον Πρωταγόρα μπροστά μας με όλη του την
αξία. Ωστόσο, επειδή ο Πρωταγόρας είναι αμφισβητούμενη αξία, γι’ αυτό στην
εικόνα που ο ίδιος ο Πρωταγόρας με τα δικά του λόγια δίνει για τον εαυτό του και
για το έργο του, θα παρουσιαστούν περισσότερο και τα τρωτά σημεία του
Πρωταγόρα. Και αυτά τα τρωτά σημεία του Πρωταγόρα θα αναθέσει ο Πλάτωνας
στη διαλεκτική δεινότητα και στη λεπτή ειρωνεία του Σωκράτη να τα αποκαλύψει με
τρόπο πολύ καθαρό. Έτσι φτάνει στη νίκη. Διότι πραγματικά ο συγκεκριμένος
πλατωνικός διάλογος, όσο και αν δεν καταλήγει σε οριστική λύση πάνω στο θέμα που
ερευνά, όσο και αν οι δυο πρωταγωνιστές ανταλλάσσουν στο τέλος αμοιβαίους
επαίνους, αποτελεί στην πραγματικότητα ανασκευή, και ως προς τη μορφή και ως
προς την ουσία, της διδασκαλίας του Πρωταγόρα και των σοφιστών.
«Πρωταγόρας» ονομάζεται ο συγκεκριμένος πλατωνικός διάλογος, ωστόσο ο
Σωκράτης κυριαρχεί σε αυτόν. Δεν θα δυσκολευτεί ο αναγνώστης του διαλόγου να το
διαπιστώσει. Ο αναγνώστης του πλατωνικού διαλόγου δεν θα δυσκολευτεί να δει ότι
ο Σωκράτης κρατά τα ηνία, αυτός οργανώνει τον διάλογο, αυτός του δίνει τον τόνο
που έχει. Ο Σωκράτης είναι η μεγαλύτερη, πλουσιότερη και αρτιότερη μορφή της
πλατωνικής δραματουργίας. Την πλούσια από τη φύση της μορφής του Σωκράτη την
δούλεψε ο Πλάτωνας όλη σχεδόν την ζωή του και την σμίλεψε και την πλούτισε από
διάλογο σε διάλογο όλο και περισσότερο, όλο και βαθύτερα. Στο πρόσωπο του
δασκάλου του ο Πλάτωνας θέλει να αποκαλύψει τον ιδανικό άνθρωπο, τον ιδανικό
σοφό. Ο Πλάτωνας θέλει να στήσει τον Σωκράτη πρότυπο για τους νέους όλης της
Ελλάδας. Ο Σωκράτης στον «Πρωταγόρα» είναι ακόμα νέος, γεμάτος σεβασμό για
τον μεγάλο σοφιστή και γεμάτος ευγένεια. Και η ειρωνεία του Σωκράτη, όλη
ανθρωπιά, ποτέ δεν εξοργίζει, αποκαλύπτει, φαιδρύνει, διδάσκει. Η σωκρατική
ειρωνεία είναι ένα χαμόγελο του νου που στρέφεται τόσο στον εαυτό του όσο και
στους άλλους και η οποία πηγάζει από σοφία και καλοσύνη.
Σε φιλοσοφικά θέματα, σε έρευνα αφιερώνονται πάντα οι διάλογοι του Πλάτωνα. Η
πλατωνική έρευνα όμως φαίνεται πως βγαίνει από πραγματικές σκηνές της ζωής. Ο
Πλάτωνας έχει αυτή τη δύναμη. Διότι τα πρόσωπα που συζητούν είναι ζωντανά.
Ζωντανά δεν τα κάνει όμως μόνο η ηθογράφηση που τους δίνει, αλλά και η οργανική
ανάπτυξη του διαλόγου, η δράση των προσώπων, με άλλα λόγια η σύνθεση του
διαλόγου.

8. 8
Η σύνθεση
Η σύνθεση του «Πρωταγόρα» παρουσιάζει πράγματι εξαιρετική δεξιότητα. Ο
«Πρωταγόρας» ανήκει στην κατηγορία των διαλόγων στους οποίους κάποιο
πρόσωπο, στον συγκεκριμένο διάλογο ο Σωκράτης ο ίδιος, διηγείται κάπου σε
κάποιον πώς έγινε η συζήτηση. Ένα θέμα όπως αυτό του «Πρωταγόρα» είναι πολύ
δύσκολο να πάρει ζωντανή και δραματική μορφή. Ωστόσο, ο Πλάτωνας το
κατορθώνει στην εντέλεια. Επιδέξιος αφηγητής ο Πλάτωνας με πολύ ζωηρό στην
ψυχή του το επικό στοιχείο, ανασηκώνει την αυλαία του χρόνου, παρουσιάζει με
τόση φυσικότητα όσο και ο Όμηρος τα «δρώμενα» και δημιουργεί την αίσθηση ότι τα

9. 9
διηγείται όπως ακριβώς έγιναν. Η αφήγηση είναι τόσο δραματική, ώστε ο ακροατής
νιώθει σαν να γίνεται θεατής «των δρωμένων». Στο αποτέλεσμα αυτό φτάνει ο
Πλάτωνας κυρίως διότι ντύνει τις αφηγήσεις του με πλαστικότητα και αρμονία. Με
ένα σύντομο πρόλογο αρχίζει ο «Πρωταγόρας» (309a-310a). Στο σύντομο πρόλογο
βλέπουμε κιόλας τον Σωκράτη να στρέφει την προσοχή των ακροατών του από τα
αστεία και τα πειράγματα προς τα πράγματα του πνεύματος, αυτά που πρόκειται σε
λίγο να ακούσουν. Ο Σωκράτης αρχίζοντας τη διήγηση των όσων συνέβησαν στο
σπίτι του Καλλία δεν θα πάει αμέσως στο κύριο γεγονός, τη συζήτηση που είχε με
τον Πρωταγόρα, αλλά θα το προετοιμάσει πρώτα με πολλή φροντίδα. Θα διηγηθεί
λοιπόν την ιστορία του από την αρχή, όπως την έζησε από τα βαθιά χαράματα μαζί με
τον Ιπποκράτη (310a-314c). Η ψυχή των ακροατών πρέπει να ζήσει όλη αυτή την
προετοιμασία. Όταν φτάσουμε στο σπίτι του Καλλία όπου θα διεξαχθεί ο διάλογος
Σωκράτη-Πρωταγόρα και πάλι θα μεσολαβήσουν πολλά ακόμα έως τη συζήτηση.
Απολαμβάνει κάποιος το επικό μάτι του Πλάτωνα να θεάται τα ανθρώπινα, αλλά και
να παίζει μαζί τους. Ύστερα από την κωμική και σπαρταριστή σκηνή με το θυρωρό,
απλώνεται μεγαλόπρεπο στα μάτια του Σωκράτη και του Ιπποκράτη το θέαμα του
εσωτερικού του σπιτιού του Καλλία και των ενοίκων του συγκεκριμένου σπιτιού.
Μεγαλόπρεπο στην επιφάνεια, στη διάχυτη τάση για επίδειξη όγκου. Για να
καταδειχτεί στην εντέλεια το κωμικό και εύθραυστο της μεγαλοπρέπειας αυτής δεν
θα καταφύγει τώρα σε άμεση ειρωνεία. Θα προτιμήσει να δώσει χτυπητές
λεπτομέρειες εκφραστικών σκηνών και, ακόμα περισσότερο, θα δανειστεί από την
Νέκυια της Οδύσσειας εκφράσεις με τις οποίες ο Όμηρος παρουσιάζει σπουδαίες
μορφές του Άδη και με αυτές τις εκφράσεις –τέτοια ήταν η κατάπληξή του-
παρουσιάζει τον Ιππία (315b) και τον Πρόδικο (315c). Με αυτόν τον τρόπο η
διακωμώδηση του επιδεικτισμού γίνεται σπαρταριστή.
Η περιγραφή που δόθηκε για τους σοφιστές, όσο και αν είναι άψογη, για τον σκοπό
που επιδιώκει, ωστόσο ο Πλάτωνας φρονεί ότι δεν ολοκληρώθηκε με αυτήν το
παρουσίασμα του Πρωταγόρα (314c-316a). Έτσι η ερώτηση του Σωκράτη αν ο
Πρωταγόρας προτιμά να συζητήσουν μόνοι τους το θέμα που τους έφερε εκεί ή
μπροστά σε άλλους θα δώσει την ευκαιρία στον σοφιστή να συμπληρώσει μόνος του
την παρουσίασή του, εξηγώντας με τη σοφιστική του μεγαληγορία ότι, αντίθετα προς
όλους τους ομοτέχνους του, παλαιούς και νέους, ομολογεί δημόσια «σοφιστής εἶναι
καί παιδεύειν ἀνθρώπους» (317b) και γι’ αυτό προτιμά μπροστά σε όλους να μιλά
(316b-317e).
Έχουμε πια όλη την απαραίτητη προετοιμασία και από την πλευρά του Ιπποκράτη

10. 10
(του γεμάτου δίψα νέου) και από την πλευρά του Σωκράτη (έδειξε τι σοβαρά
προβλήματα διεγείρει αυτή η δίψα) και από την πλευρά των σοφιστών (φάνηκε καλά
ο όγκος που παρουσιάζει η αυτοπεποίθησή τους) για να μπούμε στη συζήτηση.
Αρχίζει τότε το κύριο μέρος του διαλόγου. Θα παρουσιάσει και αυτό το κύριο μέρος
μεγάλη ποικιλία μορφών. Ένα πρώτο διαλογικό τμήμα είναι αυτό στο οποίο ο
Σωκράτης διατυπώνει και αναπτύσσει το ερώτημα αν η αρετή είναι διδακτή (318a-
320c) και στο οποίο διαλογικό τμήμα ο φιλόσοφος δίνει την ευκαιρία στον
Πρωταγόρα να απαντήσει με έναν μύθο και ύστερα από τον μύθο να συναγάγει με
συνεχή λόγο τα συμπεράσματά του και να τα θεμελιώσει (320c-328d). Εκείνο που
θαυμάζει ο αναγνώστης του πλατωνικού διαλόγου στις συγκεκριμένες σελίδες είναι η
μοναδική τέχνη του Πλάτωνα να μιμείται τέλεια το ύφος των άλλων, του Πρωταγόρα
στον συγκεκριμένο διάλογο, και μαζί την λεπτότητα με την οποία την ίδια ώρα το
παρωδεί. Είναι γνωστό πως έγραψε και ο ίδιος ο Πλάτωνας μύθους, αρκετούς
μάλιστα, αλλά με διαφορετικό ύφος και σκοπιμότητα. Και η σύγκριση των γνωστών
πλατωνικών μύθων προς αυτόν του Πρωταγόρα μας επιτρέπει να δούμε τι είναι
εκείνο που ενοχλεί τον Πλάτωνα στον μύθο του Πρωταγόρα: είναι τα στολίδια από
την ποίηση και την ρητορεία, η εξεζητημένη αφέλεια που θέλει να θυμίζει το λαϊκό
παραμύθι. Ο συνεχής λόγος του σοφιστή που ακολουθεί τον μύθο παρουσιάζει την
ίδια λάμψη και γοητεία. Με αυτόν τον τρόπο ο Πλάτωνας στήνει τον Πρωταγόρα σε
αστραφτερό βάθρο. Ένα βάθρο που θα αποδείξει σαθρό η διαλεκτική συζήτηση που
θα ακολουθήσει (328d-334a). Όσο η συζήτηση προχωρά τόσο ο Πρωταγόρας
αισθάνεται ότι η θέση του γίνεται όλο και περισσότερο στενόχωρη. Ο σοφιστής θέλει
να ξεφύγει από τον κλοιό στον οποίον τον περιάγουν οι ερωτήσεις του Σωκράτη.
Διότι, οι σωκρατικές ερωτήσεις βγάζουν τον Πρωταγόρα από τον αγαπημένο του
δρόμο του συνεχούς ρητορικού λόγου αναγκάζοντάς τον να βαδίσει ένα δύσκολο
μονοπάτι, όπου πρέπει να υπολογίζει κάποιος σωστά το κάθε βήμα και να προχωράς
στο επόμενο βήμα, μόνο εφόσον αυτό βγαίνει με τρόπο αναγκαίο από τα
προηγούμενα. Ο Πρωταγόρας , αντί να δώσει συγκεκριμένη απάντηση σε μια
ερώτηση του Σωκράτη, βρίσκει πάλι την ευκαιρία να απλωθεί σε ρητορική ανάπτυξη
(334a-334c).
Όλοι οι άλλοι επευφημούν τον Πρωταγόρα-είναι τόση η γοητεία του λόγου-ο
Σωκράτης όμως σηκώνεται να φύγει, διότι, υποστηρίζει, έχει το ελάττωμα να μην
είναι μνημονικός και δεν μπορεί να παρακολουθεί μακρούς λόγους. Η ανησυχία
μήπως διακοπεί η συζήτηση και οι ενέργειες που γίνονται προκειμένου ο Σωκράτης
και ο Πρωταγόρας να την συνεχίσουν, δημιουργούν ένα δραματικό διάλειμμα (334d-
338e).
Όταν, μετά το διάλειμμα, συνεχίζεται η συζήτηση, ο Πρωταγόρας θα προσπαθήσει να
βγάλει από ποιητικό κείμενο την λύση του προβλήματος που ανερευνούν. Ο
Σωκράτης διαφωνεί με την ερμηνεία που δίνει ο Πρωταγόρας στο ποίημα του
Σιμωνίδη εν προκειμένω και αντιπροτείνει τη δική του. Ο Σωκράτης έμμεσα μας

11. 11
πληροφορεί ότι ο δρόμος αυτός δεν ταιριάζει σε ανθρώπους πραγματικά σοφούς.
Δηλαδή έχουμε πάλι μια παρωδία μιας αγαπημένης σοφιστικής μεθόδου. Για τον
Σωκράτη η απάντηση στο πρόβλημα δεν μπορεί να δοθεί από ένα ποίημα που
επιδέχεται δύο ερμηνειών, αλλά από τη διαλεκτική έρευνα. Αργότερα, η διαλεκτική
συζήτηση που ξαναρχίζει ο Σωκράτης υποστηρίζει πως η αρετή είναι σοφία και δεν
είναι διδακτή . Αντίθετα, ο Πρωταγόρας προσπαθεί να ξεχωρίσει την αρετή από τη
σοφία και υποστηρίζει πως η αρετή είναι διδακτή. Όλα δείχνουν πως το ζήτημα θέλει
ακόμα πολλή μελέτη. Δεν θα την κάνουν όμως τώρα, διότι είναι η ώρα να διαλύσουν
την συγκέντρωση και το πράττουν επαινώντας ο ένας τον άλλον.
Φιλοσοφικό περιεχόμενο
Όπως σε όλους τους πλατωνικούς διαλόγους όπου παρουσιάζονται δυο διαφορετικές
σχολές, έτσι και στον «Πρωταγόρα» δύο πράγματα κυρίως έχουμε να εξετάσουμε:
πρώτον την αντιπαράθεση και σύγκριση της σωκρατικής μεθόδου προς εκείνην των
σοφιστών και δεύτερον την πρόοδο στην έρευνα του θέματος πάνω στο οποίο
διεξάγεται ο διάλογος φιλοσόφου και σοφιστή.
Αρχίζουμε με την σύγκριση των μεθόδων. Τρία είναι τα μεθοδολογικά όπλα του
Πρωταγόρα: ο μύθος, ο συνεχής λόγος και ο υπομνηματισμός ποιητικού κειμένου. Σε
κάθε ένα από τα τρία αυτά μεθοδολογικά όπλα του σοφιστή ο Σωκράτης
αντιπαραθέτει ένα και μόνο, την διαλεκτική μέθοδο. Ο Πρωταγόρας αρχίζει με τον
μύθο. Βέβαια δεν υποστηρίζει ότι ο μύθος έχει αποδεικτική αξία αλλά μόνο ποιητική
και συμβολική παράσταση στην απόδειξη την οποία θα επιτύχει με τα άλλα δύο όπλα
του: τον συνεχή λόγο και τον υπομνηματισμό του ποιητικού κειμένου. Αλλά και ο
συνεχής λόγος του Πρωταγόρα ο οποίος με την ρητορική του μορφή σαγηνεύει και
ωθεί προς την πειθώ έχει ένα τρωτό σημείο. Περνά γρήγορα από μια ιδέα σε άλλη
βιάζοντας το συμπέρασμα. Αυτό σημαίνει ότι ο συνεχής λόγος δεν εξασφαλίζει την
εξαντλητική έρευνα ενός θέματος , δεν είναι μια εξονυχιστική, δεν είναι μια ασφαλής
πορεία από λόγο σε λόγο, η οποία μπορεί να μας οδηγήσει είτε σε λύση λογικά

12. 12
αποδεκτή είτε σε βαθύτερη συναίσθηση της άγνοιάς μας πάνω στο θέμα που
ερευνάται κάθε φορά. Το συμπέρασμα είναι ότι, κατά τον Πλάτωνα, ο συνεχής λόγος
με τον τρόπο που τον ασκούν οι σοφιστές, δεν είναι επιστημονικά αποδεικτικός, είναι
το πολύ πολύ διδακτικός, πάντως κατατείνει προς την πειθώ. Δεν μπορεί να
αμφισβητηθεί το γεγονός πως ο Σωκράτης και ο Πλάτωνας με τον εξονυχιστικό τους
έλεγχο έχουν προσφέρει και αυτήν την πολυτιμότατη υπηρεσία στην ανάπτυξης της
έρευνας. Έκαναν με τρόπο καθαρό την διάκριση ανάμεσα στην γνώση (επιστήμη)
και στην πειθώ, ανάμεσα στη διδασκαλία και στην έρευνα. Ο Σωκράτης και ο
Πλάτωνας έδειξαν πρώτοι ποιες είναι οι μεθοδολογικές απαιτήσεις τις οποίες πρέπει
να ακολουθεί και να εφαρμόζει ο άξιος ερευνητής. Εξαιτίας του ότι αισθάνονται
βαθιά τις απαιτήσεις της επιστημονικής έρευνας, είναι αμείλικτος ο έλεγχος τον
οποίον ασκούν στους αντιπάλους τους. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο συχνά
το μεγαλύτερο μέρος του διαλόγου ή ακόμα και ολόκληρος ο διάλογος αφιερώνεται
στον έλεγχο των μεθόδων των αντιπάλων. Όσο για το τρίτο όπλο του Πρωταγόρα,
τον υπομνηματισμό των ποιημάτων με σκοπό την άντληση επιχειρημάτων, ο
Σωκράτης φρονεί πως πρόκειται για μέθοδο ανάξια για καλλιεργημένους ανθρώπους.
Διαφορετικά ερμηνεύεται το ποιητικό κείμενο από τον σοφιστή σε σύγκριση προς τον
Σωκράτη (347e). Σύμφωνα με τον Σωκράτη ο γραπτός λόγος είναι ασθενέστερος
απέναντι στην ζωντανή σκέψη. Ο Σωκράτης ζητά να απελευθερώσει τον νου από τις
όποιες αυθεντίες.
Εκτός από την αντιπαράθεση της σωκρατικής διαλεκτικής στις σοφιστικές μεθόδους
στον συγκεκριμένο πλατωνικό διάλογο υπάρχει και αντιπαράθεση θέσεων/απόψεων.
Ο σοφιστής πιστεύει ότι η αρετή είναι διδακτή. Διδάσκεται όπως και οι άλλες τέχνες.
Προκειμένου να το αναπτύξει αναφέρει τις ποικίλες παιδευτικές ενέργειες με τις
οποίες και η οικογένεια και η πόλη διδάσκουν στους νέους την αρετή. Βέβαια για τον
Πρωταγόρα η παιδευτική ενέργεια δεν είναι παντοδύναμη σε καμιά τέχνη άρα ούτε
στην αρετή και εξαρτάται από τη φύση του ατόμου..
Η διαλεκτική συζήτηση που θα ξεκινήσει από τις συγκεκριμένες απόψεις του
σοφιστή θα δείξει γρήγορα ότι πρέπει, πίσω από τα εμπειρικά δεδομένα στα οποία
στηρίζονται οι πλήρεις από σχετικότητα σκέψεις του Πρωταγόρα, να αναζητήσουν
την ουσία της αρετής. Αν συλλάβουν την ουσία της αρετής και δώσουν τον ορισμό
της, τότε είναι εύκολο να εξεταστούν οι εμπειρικές εκδηλώσεις της. Το πρώτο
ερώτημα, γύρω από το οποίο θα περιστραφεί η όλη διαλεκτική συζήτηση του
«Πρωταγόρα» , είναι αν η αρετή είμαι μία ή πολλές. Η έρευνα θα οδηγήσει στη θέση
ότι η αρετή είναι μία. Ωστόσο τα μέρη της αρετής, οι επιμέρους εκφάνσεις της,
ταυτίζονται με την αρετή, ακριβώς όπως τα μόρια του χρυσού ταυτίζονται με το
χρυσό. Και η μια αυτή αρετή ταυτίζεται με τη σοφία. Και αν είναι έτσι, τότε η αρετή
διδάσκεται, δεν μπορεί να νικηθεί από την όποια ηδονή και δικαιώνεται το
σωκρατικό παράδοξο «οὐδείς ἑκών κακός» στο οποίο μένει πιστός ο Πλάτωνας από

13. 13
τον «Πρωταγόρα» έως τους «Νόμους».
Αν όμως έθεσαν ότι η αρετή είναι μία και ότι αυτή ταυτίζεται με τη σοφία,
αντιλαμβάνονται ότι δεν κατάφεραν να παραμερίσουν όλες τις απορίες και τα
προβλήματα που ορθώνονται από τη συγκεκριμένη θέση, ότι δεν μπορούν να δώσουν
τον ορισμό της αρετής, δεν μπορούν να συλλάβουν την ουσία της αρετής, αφού δεν
έχουν πει τι είναι η σοφία. Έτσι, αναγνωρίζοντας τις ατέλειες που παρουσιάζει η
έρευνά τους, αρκούνται στο ξεκαθάρισμα που έγινε και αναβάλλουν για άλλη φορά
την συνέχεια της συζήτησης.
Συμπερασματικά ο Πλάτωνας πίσω από τις όποιες εμπειρικές εκδηλώσεις της αρετής
αναζητά την ουσία ή με άλλα λόγια «το ὄντως ὄν». Αργότερα θα την ονομάσει Ιδέα.
Όσο για τον Πρωταγόρα μπορεί να ειπωθεί ότι τα μεθοδικά όπλα τα οποία
χρησιμοποιεί ωφελούν στη γνώση του εμπειρικού κόσμου από τους σοφιστές.
καλό διάβασμα!