1. h
afd. Midden-Holland
De filosofie van de democratische rechtsstaat
Hans van der Heyden

2. De filosofie van de democratische rechtsstaat
Inleiding
Als politiek denkmodel komt de democratische rechtsstaat uit de Verlichting.
Werd voor het eerst toegepast in de Amerikaanse en West-Europese naties.
Grondgedachten:
• vrijheid
• Gelijkheid (bedoeld gelijkwaardigheid?)
• rechtvaardigheid
• leven in menselijke waardigheid
Deze inspiratie is nogal open en meerduidig in te vullen.
Bv: de Staat
•
•
moet bescherming bieden aan de individuele burgers
moet bescherming bieden tegen zich zelf, de burger moet de staatsmacht inperken
Wat is democratie?
•
•
willekeur van de meerderheid?
systeem van openbaar bestuur volgens van te voren vastgestelde regels
waarbij ook de minderheid beschermd wordt?

3. In de 19e eeuw werd het plebs niet geacht in staat te zijn tot rationeel denken en
zelfbeheersing  aanvankelijk geen algemeen stemrecht.
Later wel algemeen stemrecht, maar dan ‘gevaar voor populisme’, een inherent
en potentieel bijproduct van algemeen stemrecht.
Steeds wanneer grote delen van het volk zich niet vertegenwoordigd voelen
en hun belangen stelselmatig en langdurig genegeerd zien, kan zich een
populistische beweging ontwikkelen die een beroep doet op de grondbeginselen
van vrijheid en gelijkheid.
 in die gevallen kun je populisme zien als een correctie op een falende democratie
(bv. socialisme)
Er is echter ook een vorm van populisme die met een beroep op gelijke
vertegenwoordiging gepaard gaat met
•
•
totalitaire aanspraken
demagogie, angst, wrok en woede

4. In principe hoeft een dergelijke beweging de democratie niet te bedreigen, als
•
•
men in het parlement de discussie met woorden aangaat en argumenten wisselt
de woorden niet de bedoeling hebben de ander te dehumaniseren en tot
zwijgen te brengen
Als dit niet gebeurt, dan is de democratie en de rechtsstaat in gevaar:
De Rechtsstaat beoogt immers:
•
•
•
de ruimte van de eenheid en van de vreedzame gemeenschap te zijn
waar emoties, angsten en fantasieën worden gekanaliseerd en getemperd
door het recht dat onder andere maat, evenwicht, proportionaliteit en bovenal goede trouw voorschrijft.
De rechtsstaat fungeert daardoor als het normatieve kader van de democratie.
Het hebben van wetten betekent nog niet dat er een rechtsstaat is !!
Het mechanisme waarmee de rechtsstaat de vrede tussen burgers en staten
onderling tracht te bewerkstelligen is dat van de wederkerigheid.

5. Het mechanisme van de wederkerigheid
Uit antropologische literatuur is duidelijk dat stammen en gemeenschappen evolueren tot vreedzame
en bloeiende gemeenschappen wanneer en een vorm van wederkerigheid bestaat/ontstaat.
Twee vormen van wederkerigheid:
•
•
reciprociteit
mutualiteit
Reciprociteit: duurzame op vertrouwen gebaseerde verhouding, waarin onbepaalde prestaties
- al dan niet op termijn - worden verevend.
Hoewel niet altijd duidelijk lineair zien we via dit principe familiale groepen samengaan
tot grotere groepen  sociale gemeenschappen  dorpen  steden etc
Waar reciprociteit ontbreekt blijft sociale onrust, oorlog en nationalisme
Vaak ontstaat reciprociteit via instituties
• gezin, familie
• religie met plicht te geven
• onderwijs
Mutualiteit: gelijk oversteken, tegenprestatie direct opeisbaar
Klassiek voorbeeld: handel

6. Mutualiteit: gelijk oversteken, tegenprestatie direct opeisbaar
Klassiek voorbeeld: handel
In kleine gemeenschappen met veel face-to-face contacten zal handel een hoog reciprociteitsgehalte hebben, maar bij grotere afzetgebieden en anonimiteit tussen de partijen zal er snel
een afname zijn van de reciprociteit en toename van de mutualiteit.
Eén van de belangrijkste instituties ter bevordering van de wederkerigheid is het recht,
dat van oudsher de functie heeft om vreemden en vijanden te binden via een
gemeenschappelijke regel.

7. Recht en wederkerigheid
Wanneer er een derde instantie is die het zich houden aan een systeem van afspraken kan controleren en
afdwingen, is er sprake van een rechtsregel en een rechtsorde.
Het recht bevordert de wederkerigheid: men weet waar men zich aan moet houden en ziet daardoor af
van agressie. Het groeien van wederkerigheid kan zich verder ontwikkelen.
Grondregel bij het maken van de afspraken is: pacta sunt servanda
Hierbij geven de Romeinen al 3 principes aan:
•
•
•
eerlijk leven
niemand schade toebrengen
ieder het zijne geven
Rechters hebben in de oudere samenlevingen en (tot voor kort?) bij ons ook altijd een positie
boven de partijen moeten hebben. Echter vaak niet aan voldaan.

8. Recht betekent nog niet dat er rechtvaardigheid ontstaat.
Rechtvaardigheid is een resultante van:
•
•
filosofisch discours van de tijd
maatschappelijk krachtenveld van al of niet ongelijke machtsverhoudingen
In de 17e en 18e eeuw beginnen filosofen recht en macht te koppelen aan rechtvaardigheid.
Doel: opstellen van een sociaal contract
De absolute macht van de monarch werd niet meer aanvaard en vormen van democratie
begonnen op de tekentafel te ontstaan.
?

9. De symbolische legitimatie van de macht
Aan wie komt de bevoegdheid toe om diep in te grijpen in het leven van mensen?
- oorlog
- beschikken over leven en dood
- etc
In de oudste tijden meestal een stamoudste of iets dergelijks, maar al vrij snel zien we het instituut
van de koning ontstaan.
Meestal werden deze koningen bovenmenselijke eigenschappen toegeschreven:
-
groot wetgever
groot rechtvaardigheidsgevoel, ook al werd dat door de gewone onderdaan niet altijd zo aangevoeld
grote wijsheid
zelfs geneeskrachtige gaven
Feitelijk waren deze gaven niet van de koning als mens, maar afkomstig van God.
De macht was van God, de koning was een instrument. De erfopvolging werd ook in dit verband gezien.
‘Le droit divin’
‘Le roi est mort, vive le roi’

10. De koning legde in het kader van deze visie ook een eed van trouw af aan het volk dat
in ruil daarvoor trouw beloofde aan de koning.
Als de koning zich niet hield aan zijn eed, dan kwam het volk het recht toe om in
opstand te komen.
In de praktijk kwam hier meestal niets van terecht: het recht van de sterkste heerste.
Potestas: macht die berust op de onmacht van anderen
Maar in dit denken zien we toch dat macht en machtsdrager als twee gescheiden entiteiten
worden gezien.
‘Macht’ is hierin een lege plaats en wordt tot lang in onze geschiedenis als entiteit uit handen
genomen van mensen van vlees en bloed en gesymboliseerd in een bovenmenselijke instantie.
Maar vervolgens maakt dan de sterkste zich meester van de macht, die hij dan vaak ook nog
ontvangt uit handen van de Kerk.
Denkfout (?): door macht te extraheren aan het aardse en vervolgens toe te kennen
(‘in bruikleen te geven’) aan een sterveling, wordt macht gelegitimeerd

11. Denkfout (?): door macht te extraheren van het aardse en vervolgens toe te kennen
(‘in bruikleen te geven’) aan een sterveling, wordt macht gelegitimeerd.
Dit is wat feitelijk in zeer brede vorm als model is gehanteerd in de geschiedenis.
En iedereen/zeer velen wist(en) dat dit onzin was, maar wel bruikbare onzin.
Fransen: ‘fiction protective’, op abstract niveau werkzaam voor de gemeenschap als geheel.
Doel van deze fiction protective was om potestas  auctoritas
In de Rechtsstaat keert een dergelijke ‘fiction protective’ weer terug op een andere manier
en neemt hier een centrale plaats in.

12. Het denkmodel van het sociaal contract
1789: Franse Revolutie, keerpunt in de Europese geschiedenis en
begin van de politieke Moderniteit.
In anthropologische termen: de vorst kon niet meer rekenen op legitimiteit en
gehoorzaamheid van het volk, omdat hij in +/- alles zijn eed had geschonden en
daarmee zijn verbond met het volk had verbroken.
Maar al vóór de Franse Revolutie lagen blauwdrukken klaar voor een nieuwe en
revolutionaire regeringsvorm en staatsinrichting die vervolgens kort daarop met
de Napoleontische legers over grote delen van Europa verspreid werden.
Hobbes 17e eeuw
Locke
18e eeuw
Rousseau 18e eeuw
 zij stelden zich de vraag:
- onder welke condities willen en kunnen mensen samenleven?
- hoe kunnen zij hun angst voor elkaar laten varen en elkaar niet
langer naar het leven te staan?
- hoe kan sociale voorspoed en geluk mogelijk worden?
- welke regels hiertoe te formuleren in een samenleving waar niet langer
Koning, God of Paus als exclusieve bron van macht, recht en moraal geldt?

13. Dit denken vond plaats in de Verlichting (1650- 1800)
 oplossing zoeken in de rede en NIET in - geloof
- traditie
Immers: wat alle mensen delen en gemeen hebben is het gezonde verstand.
Redenering:
-
stel: er zijn geen regels  iedereen vecht met iedereen, oorlog van allen tegen allen
-
daarom rationeel om in ieder geval een minimale toestand van vrede te bewerkstelligen
-
daarom trekken we in onderling overleg grenzen (afspraken) en stellen een Derde Partij aan
die het zich houden aan de afspraken controleert en zo nodig kan afdwingen.
Deze Derde Instantie  is de Staat
Iedereen delegeert aan de Staat een deel van zijn (potentieel destructieve) vrijheid om in
ruil daarvoor een vreedzame vrijheid terug te krijgen.
-
Hoe hebben partijen de zekerheid dat de Staat zich houdt aan zijn taak de veiligheid te handhaven?
 als de Staat faalt hebben burgers het recht zich te verzetten tegen de Staat
 1e recht van de vrije burger

14. Hier zien we weer het wederkerigheidsbeginsel: eerst partijen scheiden en direct in één beweging
via een gemeenschappelijke regel weer aan elkaar binden.
Resultaat tot nu toe van het uitwerken van het denkmodel van het sociale contract:
-
Er is een sociaal contract dat zowel de horizontale verhouding tussen de burgers onderling regelt als
een verticale verhouding tussen de Staat en de burgers
Dus:
•
•
zowel een associatieverdrag (vrijheid, gelijkheid, wederkerigheid) als
een onderwerpingsverdrag (legaliteit)
De Staat heeft hiermee een dubbele functie van zowel Meester als Knecht.
De volgende vraag is nu: hoe moeten we een dergelijke gemeenschap inrichten?
Immers: zowel de burger, maar vooral de Staat moet aan de ketting van het Recht liggen.
Welke instanties zijn daarvoor nodig?

15. De instanties van de Rechtsstaat
De belangrijkste institutie: grondrechten vervat in een grondwet
Grondwet: stichtingsakte van nieuwe gemeenschap van rechtssubjecten
- alle andere wetten zijn hier aan ondergeschikt en moeten hiermee sporen
- hiermee bescherming tegen politieke waan van de dag
Grondwet houdt de Staat op afstand:
-
vrijheid geloof, geweten, meningsuiting
vrijheid van vereniging, vergadering
drukpers
eigendom, contractvrijheid
pas schuldig na veroordeling volgens bestaande wet en dus tot dan toe sowieso
een fatsoenlijke behandeling
- passief kiesrecht (geen nepotisme en cliëntelisme)
- actief kiesrecht
Vanuit deze grondrechten vervolgens de Rechtsstaat verder inrichten:
Onderscheid
- private sfeer: familie en ‘markt’
- publieke sfeer: openbaar debat, politiek, Kerk en Staat gescheiden

16. De Staat wordt in 3 machten verdeeld: Trias Politica (Montesquieu)
- wetgevende macht
- uitvoerende macht
- rechterlijke macht
 geen van de machten heeft het laatste woord
(Bv.: is men het met de rechter niet eens, dan eerst de wet veranderen)
Ook nu weer van stal gehaald de ‘oude lichamen van de vorst’: functionaris en het ambt:
-
het ambt heeft de legitimiteit van de macht
de functionaris is het instrument dat deze macht mag uitoefenen op basis van een
gedelegeerde macht door het volk: auctoritas.
Maar ook de burger blijkt een gescheiden lichaam te hebben: l’homme et citoyen:
-
als l’homme in de private sfeer mag hij zeggen en denken wat hij wil, maar als
citoyen in de publieke sfeer dient hij rekening te houden met de gemeenschap waar hij
zijn vrijheid als l’homme aan te danken heeft.
 niet alleen de Staat, maar ook de burger dient zich aan de Grondwet te houden.
Feitelijk ligt de macht bij de constitutie en is deze buiten het bestel geplaatst: burger en Staat zijn
eraan gebonden.

17. Feitelijk ligt de macht bij de constitutie en is deze buiten het bestel geplaatst:
 burger en Staat zijn eraan gebonden.
=
De Constitutie is soeverein: Koning en God = Grondwet
De Constitutie vormt het normatieve toetsingskader van de gemeenschap.
Het volk kan deze wel aanpassen, maar daar is dan wel een zware procedure voor nodig:
 immers: de Constitutie beoogt een duurzame en vreedzame gemeenschap.
Vanuit de Trias Politica komt men logischerwijze op een vorm van democratie.
Rechtsstaat: gericht op eenheid en voorwaardenscheppend, langetermijnbelangen van de gemeenschap
Democratie: vaak meer actuele conflicten en kortetermijnbelangen van de gemeenschap
Democratie vormt de arena voor maatschappelijke conflicten
Conflicten beslechten: met taal, retoriek, argumenten, informatie en communicatie
Ook hier geldt het principe van goede trouw:
- hoor, wederhoor
- beeld, tegenbeeld
- belangen van alle partijen behoren aan bod te komen

18. Waarheidsgebod speelt in de Europese rechtscultuur een belangrijke rol en is ook in de democratische
rechtsstaat tot een politiek waarheidsgebod neergezet dat te goeder trouw moet worden nageleefd.
[Niet alleen de minister dient de Kamer juist voor te lichten, maar onderling dienen parlementariërs
dit gebod ook na te leven.
Een democratisch genomen besluit dient zich echter altijd te conformeren aan de Grondwet
die op dat moment vigeert.
Immers: zo weten de minderheden zich ook beschermd.
De Rechtsstaat heeft ook als taak de voorwaarden en kwaliteit van het publieke en politieke debat
te garanderen: grondrechten als - onderwijs
- (werkelijk) vrije pers
- vrij kunnen beoefenen van wetenschap
- etc
Zorgen voor mondige burgers die een countervailing power zijn voor elkaar en de Staat en in staat zouden
moeten zijn om propaganda en manipulatie te doorzien.
Slecht onderwijs
Serviele journalistiek
 ondermijnen het emancipatieproces van burgers. Slecht opgeleide
Frauderende wetenschappers
burgers kan men van alles wijsmaken.

19. Slecht onderwijs
Serviele journalistiek
 ondermijnen het emancipatieproces van burgers. Slecht opgeleide
Frauderende wetenschappers
burgers kan men van alles wijsmaken.
Ondermijnen van de rechterlijke macht of toegang hiertoe of een populistisch pleidooi om de onafhankelijkheid
van de rechter in te perken, leidt tot een ingrijpende verstoring van de bewaking van de constitutioneel
verankerde grondrechten van de burger en ook van de Trias Politica.
Dit kan allemaal democratisch gebeuren, maar daarmee schaft men wel de bescherming van de burger
tegen willekeur af.
Bovendien: hoe is het gesteld met de voorlichting en berichtgeving van de burger waardoor een werkelijk
democratisch bestel als de founding fathers van de democratische rechtsstaat beoogden in tact
moet worden gehouden?

20. De werkingsgeschiedenis van de rechtsstaat
Hoe heeft het denkmodel van het sociaal contract zich ontwikkeld en is dit in de praktijk gebracht?
Joden, slaven, religieuze minderheden, arbeiders, vrouwen en homo’s hebben in de loop der tijd
succesvol een beroep gedaan op de rechtsstaat.
Beginselen van de rechtsstaat zijn tot fundamentele waarden van het Amerikaans en
West-Europese deel van de wereld geworden en later ook buiten deze werelddelen.
Het beoogde evenwicht tussen de verbeelding van een andere en rechtvaardigere wereld enerzijds en
de normering van die verbeelding door de instituties van de rechtsstaat anderzijds, zijn in de laatste 200 jaar
keer op keer verbroken door politieke illusies en fantasma’s.
Waar men zich niet aan de instituties van de democratische rechtsstaat volgens het denkmodel van
het sociaal contract hield, is die ook weer snel verdwenen:
-
industrieel kapitalisme
communisme, deels als reactie op industrieel kapitalisme
fascisme
relatief recent: financieel kapitalisme

21. Zoals de contractfilosofen langs rationele weg de rechtsstaat en democratie als blauwdruk voor een
rechtvaardige samenleving ontdekt dachten te hebben, deden de klassieke economen dat via de
‘zegenrijke wetten van de vrije markt’:
- in vrijheid kan ieder bepalen met wie hij een contract afsluiten wat hij aan wie verkoopt
- concurreren geeft de juiste prijs, waardoor juiste allocatie van goederen en hulpbronnen
- egoïsme is goed, want brengt niet alleen voor het egoïstische individu welvaart, maar ook
voor de groep als geheel, want door groeiende welvaart voor een deel van de groep gaan
ook de minder welvarenden er op vooruit
En vooral: de Staat moet zich hierbij zoveel mogelijk afzijdig houden.
‘Laissez faire, laisser passer et le monde va de lui-même’
Privé-eigendom en contractvrijheid waren onmiskenbare voorwaarden voor dit droomscenario, dat
hadden de contractfilosofen goed gezien, maar dit moest gezien worden in het kader van de vrije markt.
Rechtsstaat en economie zouden elkaar versterken.
Burgerlijk wetboek moest de verhouding tussen burgers regelen mbt eigendom en contractverhouding
Contract was contract, hoe ongelijk de verhoudingen tussen de contractpartijen ook waren.
De rechtsorde had tot taak rechtszekerheid te bieden aan de economische orde.

22. Feitelijk wordt de wereld hier teruggebracht naar een mutualiteitsmoraal.
Alleen binnen familie en vriendschap gold nog de reciprociteitsmoraal.
Resultaat  industrieel kapitalisme
Na de 2e wereldoorlog:
- 1948 Universele Verklaring van de rechten van de mens
- 1950 Europees Verdrag rechten van de mens
Aan de klassieke grondrechten - afweerrechten tegen de Staat - worden nu toegevoegd:
- sociale rechten
- economische rechten
- culturele rechten
Opvallend: deze grondrechten eisen geen onthouding van de Staat, maar juist een actief optreden
teneinde de bestaansvoorwaarden van de burgers te verbeteren en hun formele vrijheid en
gelijkheid te realiseren in een materiële vrijheid en gelijkheid
De Universele Verklaring en het Europees Verdrag van de rechten van de mens werden de nieuwe
Stichtingsakten, de ‘Heilige Teksten’, van de naoorlogse rechtsstaten.

23. De strekking van de naoorlogse constituties is dat de burgers zelf hun lot en geschiedenis bepalen in rechtstaten.
een open democratisch debat over de rechtvaardige inrichting van hun samenleving, binnen het kader van de
Europese democratische rechtsstaten.
Feitelijk werd daarmee de Verlichtingsbelofte weer hernomen: de Staat heeft geen andere taak dan
te goeder trouw het menselijk geluk te bevorderen.
Tot de jaren 80 hebben de Europese rechtsstaten zich redelijk aan deze constitutie gehouden. In deze tijd
was er ook een ongekend lange bloeiperiode van voorspoed en vrede.
Zeker in de Noord-Europese staten werd een hoog niveau van sociaal vertrouwen bereikt, gebaseerd op
sociale coöperatie en resulterend in een hoge mate van solidariteit, tot uitdrukking komend in een omvangrijk
systeem van sociale bestaanszekerheid.
Dit was (mijn mening) mede/vooral te danken aan het Rijnlandse model:
‘finest hours van de humanistische waarden’
- economie werd bepaald door ondernemingen die op continuïteit in een stabiel sociaal klimaat
waren gericht
- ondernemingen werken samen met overheid en werknemersorganisaties
- publieke debat werd gevoerd door zelfbewuste countervailing powers in de sectoren van
arbeid, onderwijs, wetenschap, cultuur, media, belangenorganisaties en actiegroepen
Wat is er veranderd in de afgelopen 30 jaar?

24. Making the Modernity Work

25. Laatste 25 jaar een booming aan democratie geweest in de wereld
Vooral de periode 1985-1995 was een ‘drukke periode’
Maar ook: talloze landen die de aanzet gaven tot democratie zijn weer teruggevallen:
- Rusland
- Philipijnen
- Thailand
- Nigeria
- Bangladesh
- Venezuela
Bush: Irak en Afganistan zijn onder het brengen van democratie tot een absolute chaos gebracht/gekomen
Sommigen: de democratie heeft zijn maximale bereik en hoogtepunt wel gehad: zie Rusland en China
Auteurs:
onjuiste conclusie
Vestigen van democratie is afhankelijk van bepaalde sociale en culturele omstandigheden
Zijn die er niet  geen democratie

26. Aan democratie blijkt het proces van Modernisering vooraf te gaan:
Modernisering is een syndroom van sociale veranderingen die gekoppeld zijn aan economische en
technologische ontwikkeling.
Eenmaal op gang zet het een coherente set van sociale, culturele en politieke veranderingen
in werking die het ontstaan van democratie waarschijnlijk(er) maken:
- specialisatie van beroepen, urbanisatie
- steeds hoger opleidingsniveau
- hogere levensverwachting, verminderd vruchtbaarheidscijfer
- veranderde rol van godsdienst, man-vrouw verhouding, seksuele normen
- meer vraag naar verantwoording door elite
Deze zaken zorgen voor een zelfversterkend proces dat het sociale en politieke leven verandert:
- massale participatie in de politiek
- op de lange duur democratische politieke instituties
Vestigen van democratie blijkt in ups en downs te gaan.
Begin 20e eeuw nog maar enkele democratieën en een deel daarvan viel weer terug, maar in de loop van de
de tijd zien we ondanks regelmatige terugval het totaal aantal democratieën toenemen.
Auteurs: geen paniek, ook in China en Rusland zullen deze wetten hun uitwerking hebben.

27. De auteurs bespreken eerst een aantal theorieën van Modernisering:
- harde marktkapitalisme
- Marxisme
- niet deelnemen aan de wereldeconomie van het ‘vlugge geld’ , enkele Derde Wereldlanden
 blijken geen goede voorspellende waarde te hebben, hebben zelfs een negatieve
invloed gehad op democratie.
- niemand gelooft meer in afschaffen van eigendom en revolutie van het proletariaat
- industrialisatie sèc leidt ook niet automatisch tot democratie: ook communisme en fascisme
kwamen voort uit industrialisatie
Blijft staan: economische ontwikkeling bevordert sterk ruwweg voorspelbare veranderingen in
een gemeenschap, cultuur en politiek.
•
Invloeden van industrialisatie en post-industrialisatie
Industrialisatie
 -
bureaucratie
hiërarchie
centraliseren gezag
secularisatie
traditionele waarden => rationele waarden
Post-industrialisatie  - verdringen van bureaucratie en centralisatie
- meer nadruk op individuele autonomie en zelf-expressie
- => hierdoor meer emancipatie ten koste van autoriteit

28. Er is een duidelijke trend: hogere economische ontwikkeling leidt tot meer tolerantie
en vertrouwen in de gemeenschap als geheel (reciprociteit !)
Modernisering is niet irreversibel: bij economische of politieke neergang valt men snel terug:
Bv: Duitsland, Italië, Japan en Spanje in de jaren dertig 20e eeuw.
•
Invloeden culturele en sociale geschiedenis van de gemeenschap
Ook al is de economische toestand vergelijkbaar  een geschiedenis van Protestantisme, Katholicisme,
Islam, Confucianisme en communisme blijken een belangrijke parameter te zijn.
•
Modernisering is niet gelijk aan Verwestersen
- industrialisatie heeft laatste decaden juist plaats gevonden in niet-Westerse landen
- van de ‘oude’ westerse staten heeft de VS nog de meest traditionele waarden, bv. geloof.
•
Modernisering leidt niet automatisch tot democratie, maar het brengt wel de sociale en culturele
veranderingen die democratie mogelijk maken.
Kennis-economie heeft hoog-opgeleide bevolking nodig die ook over andere zaken dan hun beroep nadenken
en meer hun zelf-expressie ruimte willen geven.

29. Evalueren van waarden
Tussen 1981 en 2007 5x uitgebreide vragenlijst voorgelegd door World Values Survey en
European Values Study.
Hiermee 90% van de wereldbevolking ‘meegenomen’.
Zéér grote verschillen, bv
- ‘God is belangrijk in mijn leven’
- man-vrouw relaties
Zéér sterke correlatie tussen laag inkomen en belang van God en traditionele man-vrouw verhouding.
Analyse lijkt 2 assen te geven waarop de verschillen zich laten rubriceren:
1: traditioneel vs seculier-rationeel
Traditioneel schuift op naar seculier-rationeel in gelijke mate als agrarisch  industrialisatie
Traditioneel ~ religie
~ gehoorzaam aan gezag
~ nationale trots
2: overleving als belangrijkste bezigheid vs zelf-expressie
Survival schuift op naar zelf-expressie in gelijke mate industrieel  post-industrieel

30. Survival geeft prioriteit aan
~ economie
~ fysieke, nationale zekerheid
~ sociale normen voor iedereen gelijk
Zelf-expressie geeft prioriteit aan ~
~
~
~
~
~
vrijheid
participatie in beslissingen nemen
politiek activisme
milieu beschermen
man en vrouw zijn gelijk
tolerantie etnische minderheden, vreemdelingen, homo’s
Bij zelf-expressie ontstaat een grote mate van vertrouwen
van de gemeenschap in zich zelf .
De auteurs concluderen dat de determinanten die cruciaal zijn voor democratie een vaste
volgorde vormen: agrarisch  industrieel  (post-industrieel ) democratie.

31. Ontwikkeling en democratie
Al ruim 50 jaar geleden werd duidelijk dat democratie en landen met een
hoog (redelijk gespreid) inkomen samengingen.
Vraag: in welke richting loopt de causaliteit?
Auteurs: geen twijfel mogelijk: rijkdom  democratie
Argumenten: - rond 1990: van de landen die democratie invoeren vallen de meeste onder
de middel-hoge inkomens
- alle hoog-inkomens landen waren al democratieën
- laag-inkomenslanden maakten geen overstap
- landen boven een bepaalde grens (Argentinië) behielden de democratie, daaronder vielen
ze vaak terug
Vraag: waarom zou economische ontwikkeling democratie doen ontstaan?
Antwoord: de auteurs hebben dit al duidelijk gemaakt, maar multivariate analyse bevestigt opnieuw:
1: economie eist dat een groot deel van de bevolking goed is opgeleid
2: goed opgeleiden gaan nadenken, meer te besteden etc, etc, etc……..

32. Effectieve democratie
Na de Koude Oorlog zien we dat met name in de voormalige Oostbloklanden een vorm van
electorale democratie wordt ingevoerd.
Maar in een aantal landen blijkt al snel dat de elite zich niet houdt aan de rechtsstaat die
op papier in die landen is ingevoerd.
Onder het mom van verkiezingen wordt de democratie als bestaand verklaard, maar corruptie blijft
en (een deel van) de elite weet op effectieve wijze de wens van het volk te negeren of te manipuleren.
Vandaar het onderscheid tussen electorale en effectieve democratie.
Effectieve democratie: invloed en macht van de gewone burger en rechtsstaat wordt gerespecteerd.
Dus niet alleen: ‘wat staat er op papier?’, maar ook ‘hoe gaat het Staatsapparaat daarmee om?’
Twee instituten meten dit:
- Freedom House: ‘wat staat er op papier?’
- World Bank’s Governance score: ‘zijn de democratische instituties werkelijk effectief?’

33. Effectieve democratie houdt meer in dan electorale democratie!!
Er blijkt: landen met een hoge score voor effectieve democratie blijken een hoge score te hebben
voor zelf-expressie waarden.
.
NB: 1: de meeste Latijns-Amerikaanse landen scoren beduidend hoger op electorale democratie dan op
effectieve democratie
2: Cyprus, Estland, Letland, Litouwen, Polen en tot voor kort: Hongarije scoorden hoger op
effectieve democratie dan op electorale democratie. Invloed van lidmaatschap EU???
Auteurs: - al deze kennis en feiten hebben belangrijke implicaties voor de buitenlandse politiek van de VS.
- wellicht een verklaring voor het feit dat landen met een effectieve democratie allergisch zijn voor
oorlog.
- vrede hangt blijkbaar samen met een hoog gehalte aan zelf-expressie.
- Al deze kennis was voorhanden toen de VS Irak en Afganistan binnenvielen en is daarmee
een voorspelbaar debâcle geworden in het kader van het vestigen van een democratie.

34. - er is een duidelijke correlatie tussen economische groei, maatschappelijke verandering
en heerschappij van de liberale democratische ideologie.
-
op dit moment is er geen duidelijk concurrerende ideologie in zicht.
-
democratie functioneert bij de gratie van een breed aanwezige midden-klasse
-
in de laatste 30 jaar is de middenklasse in de VS er uitgedrukt door het financieel kapitalisme
•
•
•
•
•
industrie heeft banen naar lage-lonen landen verplaatst.
de beloofde toename in compenserende banen is uitgebleven wegens overgang op
dienstensector die door internet ook deels werd uitbesteed en door met name technologie
die het intellectuele proces in de VS deed en de afstraling in productie zoals vroeger
ook in de lage-lonen landen plaatste (itt Duitsland)
door 2-verdieners bleef de middenklasse op peil, stagneerde.
door leningen (gefinancierd met buitenlands kapitaal) voor huizen leek bezit toe te nemen
maar bleek een absolute bubble.
1974: top 1 % van huishoudens verdiende 9% bnp
2007: ------------------------------------------------23.5% bnp

35. - de opbrengsten van de kennis-economie bleken maar naar een zeer klein deel van
de bevolking te gaan.
Merkwaardig: - links kan nog steeds geen concurrerende tegen-ideologie brengen, blijft vaak
nog vastzitten in een vastgelopen verzorgingsstaat
- de Tea Party keert zich feitelijk ook tegen de economische elite, maar stemt
toch op de conservatieven die de belangen van die elite dienen
(vd H: mogelijk verstikt in andere conservatieve stellingen over abortus, wapens etc?)
Vaststelling: - door het financieel kapitalisme wordt de rijke bovenlaag steeds rijker en wordt
de midden-klasse steeds kleiner
- desondanks blijft deze weggedrukte klasse nog steeds in de ideologie van de steeds vrijere
markten geloven
Het wachten is op een verwoording van een alternatief. Als dit niet snel komt stevenen we af op een
democratisch debâcle.
Zijn vraag is dan ook: zijn het huidige kapitalisme en democratie nog te verzoenen?

36. Nog enkele gegevens:
2010: 46.2 miljoen Amerikanen (15%) onder armoedegrens (17.000 dollar gezin 4 personen)
(Nederland 1000 euro/maand alleenstaande)
97.3 miljoen
‘lager inkomen’ = 100 – 199% armoedegrens
_____________
143.5 miljoen Amerikanen (bijna 50%) zijn arm of bijna arm (Nederland 2-4 miljoen)
1979 – 2007: 1% rijkste Amerikanen 275% inkomensstijging
20% laagste inkomens 18%, met inflatie meegerekend ongeveer stagnerend
10% rijkste Amerikanen controleren 73.1 % van de rijkdom
2009 – 2011: inkomen boven 90.000 consumeert 16% meer, daaronder gelijk of dalend
Belastingtarieven: 1960 hoogste tarief 91%
1980
70
1986
50
2000
39.6
Bush
35, met zeer veel aftrekmogelijkheden voor bezittenden
 niemand betaalt dit

37. Ontluisterend beeld van politiek in VS
-
tot op bot gespleten land, op en top populistisch en inmiddels
bijna onbestuurbaar
-
in veel delen van het land verwaarloosde infrastructuur en milieuschade
tgv ‘staat minimaal aanwezig en op afstand’
-
politici zijn gericht op het kapotmaken van de tegenstander en huren
hier zonder schaamte ook bedrijven voor in
-
politici bedrijven vaak cliëntelisme
-
lobby-circuit is miljarden-industrie met enorme bedragen uit
bedrijfsleven en het grote geld
-
communicatiewetenschap wordt bewust toegepast op leugens
-
kranten en radio/tv in handen kleine groep
-
Advertentieinkomsten wurgend leidend bij brengen artikelen die ook
‘niet echt waar hoeven te zijn’
-
feiten meningen niet uit elkaar gehouden, behalve in een
enkele kwaliteitskrant/zender
-
benoeming rechters zeer politiek gekleurd
-
zaken als kindergevangenis geprivatiseerd met natuurlijk als
gevolg corrupte rechters die voor ‘aanvoer’ zorgen
-
in delen van het land onderwijs geprivatiseerd door superrijken

38. Is er een verband tussen ongelijkheid en het algemeen
welbevinden van een maatschappij als geheel ?
Voor meer informatie zie de pdf hieronder in dit bericht.

39. Enkele vragen voor discussie:
-
Bedreigt het financieel kapitalisme de democratie in de VS?
•
•
te grote ongelijkheid maakt een maatschappij ongelukkig en belemmert ontwikkeling individu: zie Spirit Level.
•
sterke concentratie pers en ‘verziekt journalistiek klimaat’, leidend tot onvolledig of onjuist
geïnformeerde burgers?
•
de invloed van het grote geld op de pers: door winst gedreven wordt de inhoud bepaald/aangepast?
•
-
wegdrukken middenklasse en groeiende ongelijkheid in ‘winner-takes-all’ –samenleving levert
een klassiek verdelingsvraagstuk op dat in het verleden tot on-democratische erupties heeft geleid?
hierdoor zelfversterkend en in stand houdend proces?
In hoeverre is Nederland vergelijkbaar met de VS?
•
•
in oorzaken
in uitwerking ongeacht oorzaken?
-
Biedt het humanisme een alternatief ?
-
Wat biedt ‘Europa’ aan kansen en gevaren ?
?