De ecologische crisis vereist een radicale wijziging van de samenleving, van productie- en consumptiewijze, waarin zowel de huidige als de toekomstige generaties een stem hebben. Het huidig democratisch systeem zit echter gevangen in een korte termijn electoraal perspectief, waardoor het structureel niet in staat is deze radicale koerswijziging door te voeren. Daarom is het ook een ecologische taak om werk te maken van een toekomstgericht model van democratie. Dit model vertrekt vanuit het concept van 'ecologisch burgerschap' dat uitgaat van autonomie in verbondenheid. Hierbij wordt de individuele vrijheid terug gekoppeld aan het algemeen belang. Een dergelijke dialogische democratie wil een koppeling maken tussen publieke besluitvorming en persoonlijke levensstijl, zonder de noties van individuele vrijheid en autonomie geweld aan te doen. Op deze wijze kan een maatschappelijk draagvlak worden opgebouwd voor de noodzakelijke ecologische trendbreuken. En waardoor de centrale vraag van zowel de politieke filosofie als de ecologie, 'hoe goed te leven', opnieuw centraal gesteld wordt in onze samenleving. Dirk Holemans stelde deze presentatie voor op 06/12/2014 in het kader van de derde sessie van de Groene Academie, een vorming over ecologie georganiseerd door denktank Oikos.

1. Een groene visie op democratie
en burgerschap
Dirk Holemans
De Groene Academie – Leuven - 6 dec ’14
1

2. Structuur van de dag
I. Wortels van onze democratie
-> back to the roots, in vogelvlucht!
II. Ecologisch burgerschap
1. Tekorten huidig democratiemodel
2. Dialogische democratie en ecologisch
burgerschap
3. De realiteit getoetst
4. Kritisch besluit: het glazen plafond, de
stenen drempel en de verplichte barbecue
2

3. 3

4. I. Back to the roots
Historische opbouw westerse democratie
1. Athene: burgerschap en publieke ruimte
-> verder geëvolueerd in Romeinse Rijk
1. Middeleeuwen: stadstaten (Belfort!)
-> krijgt complement in renaissance steden Italië
1. 17-18de eeuw: vertegenwoordiging / idee sociaal
contract
2. 19de eeuw: natiestaat en parlementen
-> civiele en politieke rechten
5. 20ste eeuw: welvaartsstaat
-> sociaal-economische en ecologische rechten
6. 21ste
eeuw: democratie, economische globalisering
en ecologische crisis… 4

5. I. Back to the roots
Democratie = ?
Griekse woord demokratia:
- demos: het volk
- kratos: heersen
-> in tegenstelling tot:
aristocratie, timocratie (rijken), oligocratie,
tirannie, …
5

6. I. Back to the roots
Democratie -> basisprincipes?
- wie is het volk?
- welke vorm van participatie?
- wat betekent ‘heersen’: rechtstaat, wat met
de markt?, is er ruime voor dissensus?
- relatie met andere staten?
6

7. I. Back to the roots
Democratie = zelf aan de slag gaan!
-> drie stukken uit basisteksten
- De grafrede van Pericles (opgetekend door
Thucydides (460-399 BC): de grafrede van
Pericles
- Plato (427-347 BC): De Republiek
- Aristoteles (384-322 BC): Politika
7

8. I. Back to the roots
1. Athene: burgerschap en publieke ruimte
Aristoteles The Politics (335-323 BC):
A basic principle of the democratic constitution is
liberty. .. ‘Ruling and being ruled in turn’ is
one element in liberty, and the democratic
idea of justice is in fact numerical equality,
not equality on merit. … Whatever the
majority decides is final and constitutes
justice. … Another principle is to live as you
like (not being ruled, or at least by
alternation).”
8

9. I. Back to the roots
1. Kernpunten Klassieke Democratie
Basisprincipe
Erkenning van de politieke gelijkheid van burgers zodat
ze vrij zijn om afwisselend te heersen en overheerst te
worden.
Kernelementen
- Directe participatie van burgers in wetgevende en
rechterlijke functies
- Vergadering van burgers heeft soevereine macht
- Deze macht omvat alle lopende zaken van de stad
- Verschillende wijzen om kandidaten te selecteren
- Geen privileges die functionarissen onderscheiden van
gewone burgers 9

10. I. Back to the roots
1. Kernpunten Klassieke Democratie
Kernelementen
- Rotatieprincipe (2x zelfde mandaat), uitgez. Oorlog
- Iedereen voor korte termijn
Context
- Kleine stadsstaat met landbouw hinterland
- slaveneconomie die ‘vrije’ tijd creëert voor burgers
- Vrouwen die huishouden regelen
- Burgerschap slechts voorbehouden aan kleine groep
10

11. I. Back to the roots
1. Kernpunten Klassieke Democratie
Moeilijke vraag
-> waarom verdwijnt deze rijke democratische traditie naar
de achtergrond in de Middeleeuwen?
11

12. I. Even back to the roots
2. Middeleeuwen: stadsstaten (Belfort!)
Stadslucht maakt vrij
Landvorst geeft rechten neergelegd in Keure in
ruil voor betalen van belastingen: Leuven
1160, Gent 1169
- Stadsmuren (stadstol)
- Eigen rechtspraak
- Eigen wetgeving
- Muntrecht
- Marktrecht, stapelrecht
12

13. I. Even back to the roots
2. Middeleeuwen: Magna Carta (1215)
- Leenheren dwingen af dat Koning Jan dit ondertekent, is
mijlpaal voor vrijheid en democratie in deze periode!
- Legt vast op welke wijze absolute macht koning wordt
beperkt bij: belastingheffing, feodale rechten en
rechtspraak (geen vervolging zonder vonnis volgens de
wet), vrij verkeer van kooplieden doorheen het land
- ook gewoonterecht wordt hersteld
- Beperking invloed van vorst op Kerk (en haar functies)
Dubbel Charter: ook Charter van de Bossen
- = vastleggen sociaal-economische rechten (‘welvaartstaat’):
hout = brandstof, constructie, gereedschap, … 13

14. I. Even back to the roots
2. Middeleeuwen: Italiaanse stadsstaten
- Geïnspireerd op het antieke Griekenland en Rome,
Cicero (De Re Publica):
The commonwealth (res publica) is the people’s affair
(populis res) and the people is not every group of men,
associated in any manner, but is the coming together of
a considerable number of men who are united by a
common agreement about law and rights and by the
desire to participate in mutual advantages.”
- Machiavelli (1469-1527): welk evenwicht tussen de
macht van de staat en de macht van de burgers?
Politieke participatie is voorwaarde voor persoonlijke
vrijheid (niet regeren = geregeerd worden).
-> verder zetten van Republikeins model (-> Rousseau)
14

15. I. Even back to the roots
3. 17-18de
E: vertegenwoordiging - sociaal contract
Sociaal contract: individuen staan macht af in ruil voor
vrede en bescherming (godsdienstoorlogen)
• T. Hobbes: CONFLICTMODEL -> almachtige staat
Leviathan
• J.J. Rousseau: CONSENSUSMODEL la volonté
générale
• J. Locke: RATIONEEL MODEL: om macht af te staan
15

16. I. Even back to the roots
Thomas Hobbes: Levithian (1651)
• Vertrekpunt = negatief mensbeeld: mensen zijn
wolven voor elkaar, machtwellustelingen
• -> mensen geven recht op zelfbestuur op, omdat als
iedereen dat doet, de voorwaarde wordt gecreëerd
voor een effectief bestuur dat veiligheid en vrede
op lange termijn garandeert
• Dus soevereiniteit komt bij de Staat te liggen omdat
burgers deze daartoe machtigen
16

17. I. Even back to the roots
Thomas Hobbes: Levithian (1651)
= start van moderne liberale democratie,
gekenmerkt door nood om vrijheid van burger te
realiseren én voldoende macht voor de staat om
sociale en politieke orde te garanderen
-> het gaat hier niet meer om de actieve burger
waarvoor participatie een evidentie is
17

18. I. Even back to the roots
John Locke: Two Treatises of Government (1690)
• Bekritiseert Hobbes: als mensen elkaar niet
vertrouwen, waarom dan wel almachtige staat?
• Staat: instrument om life, liberty and estate te
verdedigen
• Bestaansrecht Staat = bescherming van de rechten
van de individuen (zoals neergelegd in gods wil en
vastgelegd in de wet)
• vertrekpunt = natuurrechten, maar garanderen
onvoldoende stabiliteit (en bescherming3
)
18

19. I. Even back to the roots
John Locke: Two Treatises of Government (1690)
• Soevereine macht blijft bij de mensen,
soevereiniteit staat is voorwaardelijk
• Politieke activiteit wordt hier iets instrumenteel: de
creatie van een regering is de last die burgers
moeten dragen om hun doelstellingen veilig te
stellen
• Burgerschap verschaft rechten en plichten, is
verschillend van Hobbes
19

20. I. Even back to the roots
John Locke: Two Treatises of Government (1690)
• = kernpunt van Europese liberale democratie:
• regeringen bestaan er om rechten en vrijheden van
burgers te vrijwaren die ultiem het beste kunnen
oordelen over hun eigen belangen -> regeringen
moeten ingeperkt worden qua macht om grootst
mogelijke vrijheid van burgers te verzekeren.
20

21. I. Even back to the roots
Montesquieu: The Spirit of Laws (1748)
• Volgeling van Locke
• Benadrukt belang van scheiding van machten als
noodzaak om vrijheid te garanderen (met koning als
uitvoerende macht: constitutionele monarchie)
• Scheiding tussen publieke sfeer en private sfeer
21

22. I. Even back to the roots
Montesquieu: The Spirit of Laws (1748)
• Volgeling van Locke, benadrukt belang van
scheiding van machten als noodzaak om vrijheid te
garanderen (met koning als uitvoerende macht:
constitionele monarchie)
• Scheiding tussen publieke sfeer en private sfeer
TUSSENSTAND: hele vooruitgang geboekt maar logica
nog niet volledig doorgedacht: bescherming van de
vrijheid vereist een vorm van politieke gelijkheid
onder alle volwassen individuen: een formeel gelijk
vermogen om belangen te beschermen tegen
arbitrair handelen van staat of medeburgers, =
protective democracy 22

23. I. Even back to the roots
-> J. Bentham en James Mill werken dit verder uit:
geheime stemming, regelmatig verkiezingen,
competitie tussen mogelijk verkozenen, vrijheid van
pers, speech and vereniging
= ‘Engels liberalisme’: free vote en free market
= Utilitaristen (minimal state)
-> A. Smith marktecononisme
-> maar ook legitimatie voor staatsinterventie om
het algemeen belang te maximaliseren: pleidooi
voor verzorgingsstaat
Mill: vertegenwoordigende democratie = grand discovery of modern times in
which the solution of all difficulties, both speculative and practical,
would be found 23

24. I. Even back to the roots
J.J. Rousseau: CONSENSUSMODEL ‘la volonté général’
• The Social Contract (1762): voor komst van de staat
leefde mens tevreden en vrij in ‘natuurstaat’, maar
door tegenslagen genoodzaakt tot samenwerking
• Dus mensen creëerden samen ‘sociaal contract’:
wetten die alle individuen gelijk behandelen en
allen de mogelijkheid garandeert tot ontplooiing
• How to find a form of association which will defend
the person and goods of each member with the
collective force of all, and under which each
individual, while uniting himself with the others …
remains as free as before.
24

25. I. Even back to the roots
J.J. Rousseau: The Social Contract (1762)
• Inrichting van de staat gaat samen met inrichting
van de samenleving (actief burgerschap)
• Burgers moeten zowel de ‘algemene wil’ creëren als
zich eraan houden: de publieke opvatting van het
publiek belang (kan via meerderheid, zonder
consensus)
• Onafhankelijkheid (uw goesting doen)staat
tegenover vrijheid = engagement in bepalen en
uitvoeren van algemene wil, die zorgt voor
gelijkheid zodat ze allen dezelfde rechten kunnen
genieten.
25

26. I. Even back to the roots
J.J. Rousseau: The Social Contract (1762)
• Gelijke rechten: gaat ook over rijkdom en
eigendomsrechten: geen enkele burger zal rijk
genoeg zijn om een ander te kopen of zo arm dat
men verplicht is zichzelf te verkopen
-> grote pleitbezorger voor gelijke samenleving
(maar niet absoluut)
• Pleidooi voor scheiding van wetgevende en
uitvoerende macht
• Kritisch tav. Verlichtingsoptimisme
• Vrouwen en (heel) armen uitgesloten…
• Kritiek: gemeenschap > individu 26

27. I. Even back to the roots
4. 19de
eeuw: natiestaat en parlementen
-> model van vertegenwoordigende democratie
(verkozenen verkiezen) wordt basis van
democratie
-> natiestaat: symmetrische relatie tussen
grondgebied, bewoners en bestuur
-> civiele en politieke rechten: AFGEDWONGEN!
- algemeen stemrecht: lange strijd van
vakbonden en vrouwenbewegingen
-> consolidatie van representatieve democratie pas
midden de 20ste
eeuw 27

28. I. Even back to the roots
5. 20ste
eeuw: welvaartsstaat
-> sociaal-economische en ecologische rechten
-> sociale zekerheid: verbod kinderarbeid,
vervangingsinkomens, ziekteverzekering …
- 1850: Algemene Lijfrentekas
- 1890: Arbeidsongevallenkas
- 1907: rijkstoelage voor werklozen
-> ecologisch grondrecht recht op gezond leefmilieu
in 1994 in grondwet
28

29. I. Even back to the roots
5. 20ste
eeuw: welvaartsstaat
-> wat is een sociaal rechtvaardige staat?
Rawls: wil A Theory of Justice (1971) ontwikkelen
dat sociale contracttheorie verder uitwerkt->
gedachtenexperiment van John Rawls: the veil
of ignorance: je kan vrij de basisprincipes van
maatschappij kiezen, maar je weet niet wat je
positie is binnen de samenleving
-> mensen kiezen niet voor principe van
utilitarisme, maar voor fairness (billijkheid)
29

30. I. Even back to the roots
5. 20ste
eeuw: welvaartsstaat
-> wat is een sociaal rechtvaardige staat?
Eerste principe - Aan iedere persoon komt een gelijk recht
toe op een zo uitgebreid mogelijk totaalsysteem van gelijke
basisvrijheden, dat in overeenstemming is met een
gelijkaardig systeem van vrijheid voor allen.
Tweede principe - Sociale en economische ongelijkheden
moeten zodanig worden ingericht dat ze zowel:
a) in het grootste voordeel zijn van de minst gegoeden, en
b) verbonden zijn met functies en betrekkingen die
openstaan voor allen onder de voorwaarden van eerlijke
gelijkheid van kansen.
30

31. II. Ecologisch burgerschap
Ontstaan ecologische stroming: mensen die
van onderuit zaken op agenda zetten,
opkwamen voor het behoud van hun
leefomgeving (tegen expansie
economisch/militair/bureaucratisch
systeem)
André Gorz: heeft autonomie centraal
geplaatst (cf. Oikos 1997 – Nr. 4 op website)
31

32. Volledig autonoom
Volledig markt
Volledig staat
1. Even back to the roots
Liberaal, rechts socialistisch, links
32

33. 2. Tekorten huidig model
Democratie is een voortdurende
zoektocht naar een geschikte
vorm van samenleven en
collectieve besluitvorming, in het
licht van veranderende
omstandigheden en uitdagingen.
33

34. 2. Tekorten huidig model
1. Problemen: grensoverschrijdend en
langetermijn vs. grondgebied en electorale
cyclus
2. Een keer om de x jaar bolletje kleuren vs.
mondige burger
3. Model ontwikkeld voor interactie tussen
individuen vs. organisaties aan de macht
1. Probleem van ‘de vele handen’
2. Probleem van de individuele vergunning
4. Stemrecht voor toekomstige generaties?
34

35. 2. Tekorten huidig model
4. Illusie van macht bij politiek vs. reële macht bij
multinationals, media, labo’s, ngo’s, …
5. Hoe streven naar duurzame wereld?
- ‘onpopulaire maatregelen’ voor structurele
veranderingen
- Die hand in hand gaan met wijzigen van
levensstijlen (Factor 10!)
Kopenhagen-Lima/Files/Stijgende
ongelijkheid/Droogtes&Overstromingen/… :
het kan zo niet verder… 35

36. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
5. Hoe streven naar duurzame wereld?
- ‘onpopulaire maatregelen’ voor
structurele veranderingen
- Die hand in hand gaan met wijzigen van
levensstijlen (Factor 10 tot 100!)
36

37. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
Stelling: representatieve democratie die niet in staat
is het noodzakelijke draagvlak te genereren
Democratie gaat over het collectief instemmen met
afspraken en ernaar handelen..
Hoe instemmen met beleidsmaatregelen die soms
tegen ons eigen belang lijken in te gaan?
Hoe structureel beleid en gedragswijziging (individu
en organisatie) laten sporen?
37

38. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
burgers worden medeparticipanten aan het beleid
-> zo ontwikkelt een maatschappelijk draagvlak om
ecologische trendbreuken te realiseren en bestaat
de kans dat beleidsmaatregelen gepaard gaan met
de noodzakelijke wijzigingen in levensstijl
= open beleidsvoering: participatie in heel het
beleidstraject, van de definitie van de problemen
(agendabepaling) tot formulering van oplossingen
38

39. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
-Nu: burgers gereduceerd tot passieve cliënten van
het in conclaaf vastgelegde beleid.
- Voorbeelden zat:
- verbreding van de Brusselse Ring
- Oosterweelverbinding
- …
39

40. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
Een dialogische democratie zoekt creatieve
oplossingen, die voortvloeien uit het gezamenlijk én
openlijk discussiëren, oordelen én handelen van
burgers en/of maatschappelijke actoren.
Voorbeelden:
- Porto Alegro (o.m. wijkbudgetten)
- Transition Towns
- Actiegroep die volksraadpleging afdwingt
40

41. 41

42. 42

43. 43

44. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
Open beleidsvoering vs huidige situatie
Nu: burger klaagt (wordt niet gehoord)
politicus klaagt (burger zaagt)
Open beleidsvoering: burgers betrekken bij heel het
beleidsproces, vanaf de agendasetting!
! Weinig voorbeelden van te vinden in Vlaanderen
44

45. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
- Burgers betrekken door creatie van nieuwe
publieke ruimtes. Hier krijgen burgers de kans hun
verhaal te doen, hun ervaringen en argumenten te
toetsen aan die van anderen. Want enkel als de
burger in de discussie betrokken wordt, bestaat de
kans dat beleidsmaatregelen gepaard gaan met de
noodzakelijke wijzigingen in levensstijlen.
Dialogische democratie gaat over het creëren van
plekken en kansen die toelaten dat mensen van
mening kunnen veranderen en overtuigd worden.
45

46. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
+ ideeën en creativiteit uit samenleving bruikbaar
maken
+ creëert draagvlak, wekt vertrouwen op
+ speelt in op culturele veranderingen: plekken van
betekenisgeving, identiteitsopbouw, nieuwe
verbanden smeden -> basis voor vorm van
gemeenschapsvorming: het ecologisch burgerschap
46

47. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
Burgerschap
= beschrijvend en voorschrijvend concept!
= zeker drie dimensies (of spanningsvelden/assen)
1. Rechten / plichten
2. Grondgebied / kosmopolitisme
3. Universeel / particulier
47

48. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
1. Rechten / plichten
-> het principe van grondrechten uitbreiden met
ecologische grondrechten (Art. 23 Grondwet
‘recht op de bescherming van een gezond
leefmilieu’)
+ vormen van actief burgerschap stimuleren,
mensen kansen geven om zich te engageren.
Eerder dan te fixeren op burgerplichten, is het
relevanter vernieuwende burgerinitiatieven te
ondersteunen 48

49. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
2. Grondgebied / kosmopolitisme
Antwoord: meervoudig burgerschap:
- Democratisch Europa
- Nieuwe vormen van burgerschapsrechten: bvb.
klimaatvluchtelingen
49

50. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
3. Universeel / particulier
Antwoord: universeel, dus iedereen gelijk!
= een eerlijk aardedeel voor iedereen, een gelijke
(en voor het westen sterk verlaagde) ecologische
voetafdruk
50

51. 3. Dialogische democratie &
ecologisch burgerschap
Autonomie in verbondenheid
Waarderen van (nieuwe vormen van) verbondenheid
zonder knellende banden
Mensen zijn geen eilanden, bouwen hun identiteit op in
relatie tot medemensen en natuurlijke omgeving
Positieve vrijheid: samen de wereld vorm te geven
Autonomie: vermogen zelfstandig richting te geven aan
het eigen leven, maar in besef dat ik anderen én een
leefbare natuurlijke omgeving nodig heb.
51

52. 4. De realiteit getoetst
1. Oosterweelverbinding
- Open beleidsvoering?
- Nieuwe coalities
- Verbinden of verder fragmenteren?
2. De toekomst van het energiebeleid: het grote
windmolenpark in de Noordzee
52

53. Volledig autonoom
Volledig markt
Volledig staat
53

54. 54