2. ՎԱՆ
Քաղաքը հիմնադրել է Ուրարտուի թագավոր Սարդուրի Ա-ը (835-825 թթ մ.թ.ա.),
անվանել Տուշպա և դարձրել պետության մայրաքաղաքը, ավելի ընդարձակվել Է 8-7-րդ դդ (մ.թ.ա.):
Այն ժամանակ քաղաքում կառուցվել են 2-3 հարկանի քարաշեն տներ, ընդարձակ փողոցներ,
բաղնիքներ և հասարակական ու այլ շինություններ: Գտնվելով Հայկական պետության գրեթե
երկրաչափական կենտրոնում, Վանը ճանապարհներով կապված էր երկրի բոլոր կարևոր
շրջանների հետ և ուներ ռազմա–տնտեսական առանձնահատուկ նշանակություն: Քաղաքը
արևմտյան կողմից պաշտպանված էր Վանա լճով, իսկ հարավից Հայկական Տավրոս լհմկ-ի
արևելյան հատվածներով: Ռազմական կարևորագույն նշանակություն ուներ քաղաքի
կենտրոնում վեր խոյացած քարաժայռի վրա կառուցված միջնաբերդը, որն իր նշանակությունը
պահպանել էր մինչև 1915 թ: Այսպիսով, Վանը հին աշխարհի անառիկ ու մարդաշատ
քաղաքներից էր, որն իր հիմնադրման օրից գոյություն ունի մինչև այժմ:
3.
4. ԵՐՎԱՆԴԱՇԱՏ
Երվանդաշատ, Երվանդունիների թագավորության վերջին մայրաքաղաքը։Հիմնադրել է Երվանդ Դ
Վերջին թագավորը մթա III դ վերջին, Այրարատ նահանգի Երասխաձոր գավառում։ Երվանդը արքունիքը
փոխադրում է միակտուր ապառաժ բլուրի վրա, որը շրջապատում է Երասխը, կառուցում նոր
մայրաքաղաք։ Նա բլուրը պարսպապատում է, պատերի մեջ դնում է պղնձյա դռներ, ներքևից մինչև դռները
կառուցում երկաթե սանդուղքներ, և դրանց մեջ՝ որոգայթներ դավադիրներին բռնելու նպատակով,
քաղաքին ջուր մատակարարելու համար մինչև գետի մակերևույթը, պարիսպների տակ տեղ–տեղ փորել է
տալիս։ Սակայն մայրաքաղաքը տեղափոխվել է ոչ այնքան բնակլիմայական պայմաների, որքան
քաղաքական անցքերի պատճառով. Արմավիրին տիրել է Արտաշեսը, ուստի Երվանդը հարկադրված էր
նոր մայրաքաղաք հիմնադրել։ Երվանդաշատը մեծ քաղաք է եղել, որտեղ բացի հայերից բնակվել է
նաև Տիգրան Մեծի օրոք նվաճված երկրներից գաղթեցված բնակչություն։
Երվանդաշատը 360–ական թթ կործանել են պարսից զորքերը։ Պահպանվել են Երվանդաշատի
ավերակները։ Պահպանվել են պարիսպների հետքերը, փողոցների ու շենքերի փլատակները, ինչպես
նաև խաչքարեր և վիմագիր արձանագրություններ։
5.
6. ԱՐՏԱՇԱՏ
Արտաշատ, քաղաք Հայաստանի Արարատի մարզում ։Գտնվում
էԱրաքս գետի ափին, Արարատյան դաշտում՝ Երևանից 30 կմ
հարավարևելք։ Լինելով Հայաստանի չորրորդ մայրաքաղաքը,
Արտաշատը ներկայումս Արարատի մարզի մարզկենտրոնն է։
Արտաշատը գտնվում է Երևան-Նախիջևան-Բաքու և Նախիջևան-
Թավրիզ երկաթուղու ու Գորիս-Ստեփանակերտճանապարհի վրա։
Կառուցվել է հայոց Արտաշես Ա արքայի կողմիցմ.թ.ա. 176 թ-ին և
ծառայել է որպես Մեծ Հայքի մայրաքաղաքմ.թ.ա. 185 - մ.թ.120 թթ.։
7.
8. ԱՐՄԱՎԻՐ
Արմավիրը եղել է Հայաստանի առաջին մայրաքաղաքը։ Գտնվում է Երասխի ձախ
ափին, Արարատյան դաշտում։Մովսես Խորենացին Արմավիրի հիմնադրումը վերագրում է Հայկ
Նահապետի թոռ Արամայիսին։ Ուրարտական պետությանանկումից հետո Արմավիրը
շարունակել է գոյատևել, իսկ մ.թ.ա. 4-րդ դարի վերջին դարձել է Արարատյան Հայկական
թագավորության մայրաքաղաքը, որտեղ հաստատվել էին Երվանդունիները։Մ.թ.ա. 189-ին,
երբ Արտաշես Ա-ն հիմնադրեցՄեծ Հայքի թագավորությունը, Արմավիրը դարձավ նրա
մայրաքաղաքը։ Մ.թ.ա. III-II դդ. Արմավիրը տնտեսական, մշակութային և պաշտամունքային
խոշոր կենտրոն էր։ Ըստ Մովսես Խորենացու, Վաղարշակ թագավորը Արմավարի մեհյանում
կանգնեցրել է արեգակի, լուսնի և իր նախնիների անդրիները։ Քաղաքի մերձակայքում էր
գտնվում Արամանյակի Սոսյաց անտառը, որտեղ գուշակություններ էին անում ծառերի
սաղարթների սոսաջյունով։ Արտաշատիհիմնադրմամբ Արմավիրը դադարել է մայրաքաղաք
լինելուց։
9.
10. ԴՎԻՆ
Դվին պատմական Հայաստանի մայրաքաղաքներից
մեկը: Հիմնադրվել է 4-րդ դարի առաջին կեսին։ Գտնվում էր
Այրարատ նահանգի Ոստան Հայոց գավառում (գավառը
քաղաքի անունով կոչվել է Ոստան Դվնո): Ըստ
պատմահայր Մովսես Խորենացու` «դվին» բառը
պարսկերեն ծագում ունի և նշանակում է բլուր: Փավստոս
Բուզանդի կարծիքով Դվինը բլուրի անվանումն է:
11.
12. ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏ
Տիգրանակերտ, քաղաք Մեծ Հայքի Աղձնիք նահանգում, պատմական Հայաստանի հինգերորդ մայրաքաղաքը։
Ենթադրաբար գտնվել է ժամանակակից Սիլվան քաղաքի մոտակայքում, Դիարբեքիր (պատմական Ամիդ) քաղաքից
մոտ 60 կմ հյուսիս-արևելք, Սասնա լեռների հարավային ստորոտին: Հիմնադրել էՏիգրան Մեծը, մթա 70-ական
թվականներին և կոչել իր անունով։ Տիգրան Մեծը այն դարձրել է Հայաստանի մայրաքաղաքը, քանի
որ Արտաշատն այլևս չէր կարող լինել նրա լայնածավալ պետության կենտրոնը։ Տիգրան Մեծը Տրգրանակերտը
վերաբնակեցրել է հայ ավագանու շատ ներկայացուցիչների։ Ենթադրվում է, որ Տիգրանակերտը ունեցել է մոտ 100
հազար բնակիչ։ Նրանք հիմնականում զբաղվել են արհեստագործությամբ և առևտրով։ Տիգրանակերտը եղել է նաև
մշակութային խոշոր կենտրոն։ Ըստ հունա-հռոմեական աղբյուրների, հայկական թատրոնի I-ին շենքը կառուցվել է
Տիգրանակերտում մթա 69 թ, սակայն շինության հետքերը մինչև օրս հայտնաբերված չեն։ Տիգրանակերտը
շրջապատված էր 26 մ բարձրությամբ պարսպով, որի ներսում տեղադրված էին ախոռներ և պահեստներ, իսկ պատերի
տարբեր մասերում կան հունարեն արձանագրություններ։ Տիգրան թագավորի պալատը, շրջապատված պարտեզներով,
լճերով, գտնվել է միջնաբերդից դուրս։ Տիգրանակերտը նվաճվել է և մասնակիորեն ավերվել է Լուկուլլոսի մթա 69-ի
արշավանքների ժամանակ։ Մթա 55 թվականին Տիգրան Մեծի մահից հետո դադարել է Հայաստանի մայրաքաղաքը
լինելուց։ Արտաշատի հետ միացած էր Արքունի Պողոտայով:
13.
14. ՇԻՐԱԿԱՎԱՆ
Շիրակավանը (սկզբում կոչվել է Երազգավորս, Երազգավորք) հաջորդել է Բագարանին և
Սմբատ Ա ու Աշոտ Բ Բագրատունիների օրոք մոտ 40 տարի եղել է մայրաքաղաք: Կառուցվել է
Անի քաղաքից հյուսիս-արևելք՝ Ախուրյանի աջ ափին (այժմ՝ Թուրքիայի Բաշ Շորագյալ գյուղի
տեղում): VII դարում հիշատակվում է որպես գյուղ, IX դարի կեսին՝ գյուղաքաղաք: Արքայանիստ
դառնալուց հետո վերածվել է քաղաքի: Շիրակավանն ունեցել է իր բերդը, որը շրջափակված էր
պաշտպանական պարիսպներով: Ենթադրվում է, որ թյուրք-սելջուկների 1064 թ-ի արշավանքի
ժամանակ, Անիից բացի, ավերվել է նաև Շիրակավանը:
Թուրքական տիրապետության շրջանում Շիրակավանի անունը, հնչյունափոխվելով, դարձել
է Շորագյալ: XX դարի սկզբին հայաբնակ մեծ բնակավայր էր: Առաջին աշխարհամարտի (1914–18
թթ.) նախօրեին ունեցել է 1220 բնակիչ: Կարսի մարզը Թուրքիային հանձնվելուց հետո Բաշ
Շորագյալի հայ բնակչությունը տեղափոխվել է Խորհրդային Հայաստան. մի մասը բնակություն է
հաստատել ներկայիս Շիրակի մարզի Երազգավորս գյուղում:
15.
16. ԿԱՐՍ
Կարսը (կոչվել է նաև Կարուցբերդ, Կարուց քաղաք, Վանանդ, Ղարս և այլն) Ախուրյանի
աջակողմյան վտակ Կարս գետի ափին է՝ բլուրներով շրջապատված բարեբեր դաշտում՝ ծովի
մակարդակից 1850 մ բարձրությամբ: Աշոտ Բ Երկաթի մահվանից հետո գահ բարձրացած Կարսի
կառավարիչ Աբաս Բագրատունին (928–953 թթ.) արքունիքը տեղափոխել է Կարս և այն դարձրել
Հայաստանի նոր մայրաքաղաքը: 961 թ-ին Աշոտ Գ Ողորմածն արքայանիստ է դարձրել Անին: 963
թ-ին նրա եղբայրը՝ Կարսի կառավարիչ Մուշեղը, իրեն հռչակել է Վանանդի թագավոր՝ Կարսը
դարձնելով թագավորության (գոյություն է ունեցել մինչև 1065 թ.) կենտրոն: Մուշեղի հաջորդի և
որդու՝ Աբասի (984–1029 թթ.) օրոք Կարսը բարեկարգվել և տնտեսապես հզորացել է: XI դարի 2-րդ
կեսից – XII դարի վերջերը նրան տիրել են թյուրք-սելջուկները:
1639 թ-ի թուրք-պարսկական պայմանագրով Կարսն անցել է Թուրքիային: Մինչև 1670 թ.
Վանանդի եպիսկոպոսանիստն էր:
17.
18. ԲԱԳԱՐԱՆ
Բագարանն Այրարատ նահանգի Արշարունիք գավառի հյուսիսարևելյան ծայրում էր՝ Ախուրյան գետի
աջ ափին (այժմ՝ Թուրքիայում): Մովսես Խորենացու վկայությամբ՝ Բագարանը մ. թ. ա. II դարի սկզբին
կառուցել է Երվանդունիների թագավորական տոհմի վերջին ներկայացուցիչ Երվանդ Դ-ն: Բագարանում էր
Հայաստանի հեթանոսական տաճարների գլխավոր համալիրը, որի մերձակայքում էր «Ծննդոց» կոչվող
արհեստական անտառը: Այնուհետև քաղաքը կորցրել է իր նախկին քաղաքական և հասարակական
նշանակությունը:
IX դարում Աշոտ Բագրատունի Մսակերը գնել է Կամսարականների տիրույթները և Բագարանը
դարձրել նախարարական ոստան: IX դարի վերջերին Բագարանը Բագրատունիների նորաստեղծ
պետության մայրաքաղաքն էր: Այստեղ էր Բագրատունիների տոհմական գերեզմանատունը, որտեղ
թաղված է արքայատոհմի հիմնադիր Աշոտ Ա Մեծ արքան (885–890 թթ.): Անիի Բագրատունյաց
թագավորության վերացումից (1045 թ.) հետո Բագարանն անկում է ապրել: 1394 թ-ին քաղաքն ավերել են
Լենկթեմուրի հրոսակները:
1918–20 թթ-ին Բագարանի սակավաթիվ հայերը գաղթել և բնակություն են հաստատել Արաքսի ձախ
ափին, հիմնականում՝ ներկայիս Արմավիրի մարզի Բագարան գյուղում:
19.
20. ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ
Վաղարշապատ (ճանաչելի է
նաև Էջմիածին անունով), ՀայաստանիԱրմավիրի մարզում մեծ քաղաքն է։
Հայաստանի քաղաքներից մեծությամբ 4-րդն է։ Վաղարշապատ
(Էջմիածնում) կա 5 եկեղեցի, որից մեկը՝ Էջմիածնի Մայր
Տաճարը Հայաստանի գլխավոր եկեղեցին է և գտնվում է Մայր Աթոռ Սուրբ
Էջմիածնի համալիրի մեջ, որը Հայ Առաքելական Եկեղեցու հոգևոր և
վարչական կենտրոնն է։
Վաղարշապատն ունի գլխավոր ճանապարհ դեպի
մայրաքաղաք Երևան։Միացված է Երևանին գյուղերով։ Վաղարշապատից
դեպի Երևան
21.
22. ԱՆԻ
Անին կառուցվել է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շիրակ գավառում` Ախուրյան և
Անի (Ալաջա) գետերի միախառնման վայրում: Ներկայումս անբնակ է, գտնըվում է
Թուրքիայի Կարսի նահանգում` հայ-թուրքական սահմանի մոտ` Գյումրիից 30 կմ հարավ-
արևմուտք:
Մատենագրության մեջ Անին առաջին անգամ հիշատակվում է V դարում (Եղիշե,
Ղազար Փարպեցի): IX դարի սկզբին Հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունի Մսակերը
Կամսարականներից գնել է Արշարունիք և Շիրակ գավառները՝ Անի ամրոցով:
Դարավերջին Անին արդեն գյուղաքաղաք էր: 961 թ-ին Աշոտ Գ Ողորմած Բագրատունին
արքունիքը Կարսից փոխադրել է Անի և այն հռչակել Հայաստանի նոր մայրաքաղաք:
23. Անին աննախադեպ զարգացման է հասել Գագիկ Ա
թագավորի օրոք (989–1020 թթ.): Քաղաքն առևտրական կապերի
մեջ է եղել Բյուզանդիայի, Պարսկաստանի, Չինաստանի,
արաբական երկրների, Հարավային Ռուսաստանի, Միջին
Ասիայի հետ: Գագիկ Ա-ի մահից հետո նրա որդիների՝
Հովհաննես-Սմբատի և Աշոտ Դ-ի միջև սկսված
գահակալական պայքարի ու ներքին երկպառակությունների
հետևանքով Բագրատունիների թագավորությունը թուլացել է:
Երկյուղելով բյուզանդական բանակի ներխուժումից՝ թուլակամ
և անժառանգ Հովհաննես-Սմբատը 1023 թ-ին Անին
մերձակայքով կտակել է Բյուզանդիային:
