1. Хөлдөлт
( congelatio)
ГССҮТ-ийн их эмч
Х. Туяа

2. Хөлдөлт:
Хүйтний улмаас бие махбод болон
эд эсэд учрах хөнөөлийг хөлдөлт
гэнэ. Хөлдөлтийн үед ерөнхий
биеийн осголт болохоос гадна
биеийн ил хэсэг хамар, хацар,
чихний дэлбэн, муу хамгаалагдсан гар, хөлийн хуруу
хөлддөг. Хөлдөлтийг хүйтэн бодисын (хуурай мөс,
шингэн азот, бензин зэрэг) шууд хүрэлцсэнээс үүддэг
“хүйтэн түлэгдэлт”-ээс ялгаж ойлгох хэрэгтэй.
Хөлдөлт ихэвчлэн өвлийн улиралд агаарын хэм -20-10
градусаас доош үед үүсдэг гэж үзэх боловч гадаа удаан
байх, ялангуяа их чийглэг, хүчтэй салхитай үед хавар,
намарын улиралд 0 градусаас дээш хэмд хөлдөх нь бий.

3. Сэдвийн агуулга:
•
•
Ерөнхий тойм
Ангилал
•
•
•
Бага хэмээс үүдэлтэй гэмтлийн ангилал
•
Хөлдөлтийн механизмаар
•
Гэмтсэн эдийн гүнээр
Этиология
Патогенез
•
•
•
•
Хөлдөлтөд үзүүлэх анхны тусламж
Эмчилгээ
•
•
•
•
Местные факторы
Системные факторы
Эмнэлгийн анхны тусламж
Эмнэлгийн төрөлжсөн тусламж
Хөлдөлт, осголтоос урьдчилан сэргийлэх нь
Тавилан

4. Ерөнхий тойм:
Этиология:
Хөлдөлтөнд хүргэх хүчин зүйлсэд цаг агаар байдал,
бариу хувцас, чийгтэй эсвэл нойтон хувцас, хэт ядрах,
өлсгөлөн байх, албадмал байрлал болон удаан хугацаагаар
хөдөлгөөнгүй байх, хүндээр өвчилж бие суларсан, хөл
хөлөрсөн байх, доод мөчний судасны архаг өвчин болон
зүрх судасны архаг өвчин, цус алдсан хүнд гэмтэл,
тамхидалт, урд нь хөлдөж байсан болон нийгмийн хүчин
зүйлс ордог. Судалгаагаар (88%) хүнд хэлбэрийн хөлдөлт
сэтгэцийн эмгэг, гүн согтолтоос үүдэлтэй төдийгүй
ихэнхидээ мөчдийн тайралтанд хүргэдэг.
Патогенез:
Хүйтний
хэм,
хүйтний
үргэлжилсэн
хугацаанаас
хамааралтайгаар эд эсийн гэмтэл явагддаг. -30 хэмээс доош
хүйтэнд эс үхдэг. -10-20 хэмийн үед ихэвчлэн захын
хялгасан судасны нарийсал явагдах хэлбэрээр цусны эргэлт
алдагдаж, цусны урсгал удааширч эдэд хүчилтөрөгчийн
хангамж алдагдаж, ферментийн үйлчлэл тасалддаг.

5. Ангилал:
Хөлдөлтийг янз бүрийн зарчимаар ангилсан хэд хэдэн
ангилал байдаг.
Хүйтнээс үүссэн гэмтлийн ерөнхий ангилал:
◦ Хүйтний хурц гэмтэл:
 Замерзание (дотор эрхтэнүүд болон организм бүхэлдээ гэмтэх)
 Отморожение (2 догчоор хүндрэл үүсгэх хэсэг газрын үхжил
явагддаг)
◦ Хүйтний архаг гэмтэл:
 Хүйтний гаралтай нейроваскулит (холодовой нейроваскулит)
 Ознобление
1966 онд Оросыг эрдэмтэн Арьев хөлдөлтийг үхжил
ждийн гүнээр нь 4 хувааж үзсэн:
◦ Бүрэн үхжилийн бүс (зона тотального некроза)
◦ Эргэж сэргэхээргүй өөрчлөлтийн бүс (зона некробиоза)
◦ Эргэж сэргэх өөрчлөлтийн бүс (зона обратимых дегенеративных
изменение)
◦ Өгсөх хэсгийн үрэвслийн бүс (зона восходящих патологических
процессов)

6. Осголтын ангилал:
◦ Хөнгөн хэлбэрийн осголт: Биеийн хэм 32-34 хэм. Арьсны өнгө
цайсан, бага зэрэг хөхөрсөн, “галууны арьс” шиг харагддаг,
чичирдэг, ярихад бэрхшээлтэй болно. Пульс 60-66 болж
удаарширна. АД-хэвийн байх буюу бага зэрэг ихэсдэг, амьсгал
өөрчлөгдөхгүй. I-II зэргийн хөлдөлт болж болно.
◦ Дунд зэргийн осголт: Биеийн хэм 29-32. Илт нойрмоглож, ухаан
санаа дарангуйлагдаж, харц гөлийнө. Арьсны өнгө цагаан,
хөхөлбий, заримдаа мраморно болно, хүйтэн тэмтрэгдэнэ. Пульс
50-60 болж цөөрнө, хүчдэл, дүүрэлт суларч ирнэ, АД-бага зэрэг
буурна, амьсгал цөөрч 1 минутанд 8-12 тоологдоно, өнгөц байна.
Магадгүй нүүр, мөчдөд I-IV зэргийн хөлдөлт байж болно.
◦ Хүнд хэлбэрийн осголт: Биеийн хэм 31 хэмээс доош орно. Ухаан
алдана, таталт өгч, бөөлжүүлнэ. Арьс цагаан, хөх, хүйтэн байна.
Пульс минутанд 36 удаа болтол цөөрч, хүчдэл, дүүрэлт сул байна.
АД-илт буурна. Амьсгал цөөн, өнгөц, 1 минутанд 3-4 удаа. Хүнд
хэлбэрийн, тархмал хөлдөлт болно.
Энд “ траншейная стопа” гэсэн нэр томъѐог тусад нь авч үздэг. Хөлийн
тавхай удаан хугацаагаар хүйтэн, чийгтэй траншейнд байснаас
гэмтсэн гэмтэл анх Дэлхийн I дайны үед 1914-1918 онд цэргүүд
гэмтэж эхэлснээр тэмдэглэгдсэн.
Хөнгөн хэлбэрийнхээ үед өвдөлттэй, хавагнаж, хөлийн тавхай улайж,
дунд хэлбэртээ цэврүүтэж, хүнд үедээ эдэд гүний үхжил явагдаж,
халдвар хавсран нойтон үхжил үүсдэг байна.

7. Оросын эрдэмтэн А. В. Орлов ерөнхий биеийн
осголтыг 3 үе шатаар ангилсан байдаг:
◦ Бие сулрах үе
◦ Хөшилтийн үе
◦ Таталтын үе
Сүүлийн үеийн судалгаагаар хөлдсөн мөчдийн
хялгасан судсанд үүссэн бичил бүлэнгүүд цусны
урсгалаар зөөгдөн тархи, уушиг гэх мэт амьдралын
чухал эрхтэний хялгасан судасыг бөглөн гэнэтийн
хүндрэл гарч уушиг, тархи хавагнан үхлийн үндсэн
шалтгаан болдог байна.
Хөлдөлтийг механизмаар нь:
◦ Хүйтэн агаарын улмаас болсон
◦ Хүрэлцэж хөлдсөн
гэж ангилдаг.

8. Хөлдөлтийн гүнээр нь:

I st. Хүйтний харьцангуй үргэлжлээгүйүйлчлэлээр үүссэн хөнгөн хэлбэр. Арьсны
гэмтсэн хэсэг нь цайсан гэхдээ дулаацуулахад улайж ирдэг, зарим тохиолдолд
хүрэн улаан өнгөтэй болж, хавагнадаг. Арьсны үхжил үүсдэггүй. Хөлдснөөс хойш 7
дахь хоног дээрээ арьс бага зэрэг хуурайшиж, ширүүсэн, 5-7 хоногт бүрэн эдгэрэл
явагддаг. Ийм хөлдөлтийн анхны шинж тэмдэг нь хорсолт. Дараа нь аажим эсвэл
огцом арьсны загатнаа, өвдөлт үүсдэг.

II st. Нэлээд удаан даарсны улмаас үүснэ, эхлээд арьс цайж, хүйтэн болж, мэдээ
алддаг. Энэ үзэгдэл хөлдөлтийн бүх зэрэгт гарч ирдэг. Ийм учраас илэрхий шинж
тэмдэг: гэмтсэний дараах эхний өдөр цэврүүтэж тунгалаг шингэнээр дүүрдэг,
арьсны бүрэн бүтэн байдал 1-2 долоо хоногийн хугацаанд сэргэдэг, сорвижилт
үүсдэггүй. II зэргийн хөлдөлтийн мөч үед дулаацсаны дараа ч өвдөлт намддаггүй,
хүчтэй үргэлжилж байдаг төдийгүй мөн арьсны загатнаа, хорсолт тайван
байлгадаггүй.

III st. Удаан хугацаагаар даарснаас үүсч, эдэд дулааны алдагдал ихээр үүсдэг. Арьс
цэврүүтэж, доторхи шингэн нь тунгалаг байх боловч цэврүүний ѐроол хэсэг хөх
бараан, өвдөлт мэдрэхгүй, арьсны бүхий л элемент үхжиж төгсгөлд нь грануляций
сорвижилт явагддаг. Хумс шинээр ургахгүй байх буюу деформаци болон үлддэг.
Үхсэн эдийн хөндийрөлт, цэвэршилт нь 2-3 долоо хоногоос 1 сар хүртэл үргэлжлэн
сорвижилтоор дуусдаг. Мөн л өвдөлт, хорсолт зовоож байдаг.

IV st. Мөн л удаан хугацааны хүйтний үйлчлэлийн дүнд үүсч эдэд дулаан алдагддаг.
IV зэргийн хөлдөлт нь III, II зэргийн хөлдөлттэй хавсарч явах нь элбэг. Зөөлөн
эдийн бүхий л давхарга үхжиж, яс, үе гэмтэх нь ховор биш байдаг. Гэмтсэн мөч
хөхөлбий, мраморный өнгөтэй байдаг. Хаван дулаацсаны дараа шууд үүсч, ихэсч
байдаг. Цэврүү хаана III, II зэргийн хөлдүү байна тэнд үүсэх боловч хаван
нэмэгдэхийн хэрээр алга болж мэдрэхүйгээ алддаг.

9. Этиология:
Хүний организмд хөлдөлт үүсгэж буй шууд шалтгаанд хүйтний
буюу бага хэмийн үйлчлэл ордог. Хүний биед эдийн дулааны
гэмтлийг зохицуулах бүхэл бүтэн дулаан зохицуулалтын
систем ажиллаж байдаг боловч гадны хүчин зүйлс
давамгайлсан үед дулааны зохицуулалт алдагдан хөлдөлт
үүсдэг юм. Хөлдөлт үүсгэж буй гадны хүчин зүйлсийг дараах
үндсэн хэсэгт хувааж үздэг:
 Цаг агаарын нөхцөл. Хөлдөлтөнд агаарын хэм, түүнээс гадна
салхи, чийгшил их нөлөөтэй байдаг. Хүчтэй салхи болон
чийгшил их үед гутал, хувцасны дулаан хадгалах чадвар
буурдаг юм байна.
 Мөчдийн дулаалсан байдал. Бариу гутал, удаан хугацаагаар
хөдөлгөөнгүй байх, гартаа эд зүйлс барьсан байх зэрэг нь
микроциркуляцийг алдагдуулан хөлдөлт үүсэхэд нөлөөлдөг.
 Ерөнхий биеийн байдал. Суларсан организм хөлдөлтөнд
амархан өртдөг. Ихэвчлэн гэмтсэн хүн, цус алдалт, хоолгүй
өлөн зэлмэн явах, ядрах, стресс.
 Цусан хангамжийн янз бүрийн алдагдал. Мөчдийн цусны
судас бөглөрөх өвчин, системные өвчнүүд, захын хялгасан
судас болон томоохон судасны эмгэгүүд, цусан хангамж муутай
хэсэг ( жнь: сорвижсон эд)

10. Патогенез:

Местные факторы. Хөлдөлтийн голомтод эсийн үхлийг 2
шалтгаанаар тайлбарладаг. I т хүйтний шууд үйлчлэлээр эс үхдэг, II т
эд болон эрхтэнд тэдний дотоод дулаан алдагдсанаас бодисын
солилцоо алдагдаж эс үхдэг. Хүйтний үйлчлэлээр эс үхэх нь
харьцангуй ховор, шууд хүрэлцэж үүссэн хөлдөлтийн үед л
тохиолдоно. Ихэвчлэн метаболический изменение ийн улмаас эс үхдэг.
Жнь: +8 хэмд гемоглобин эдэд хүчилтөрөгч зөөх чадвараа алддаг.
Биеийн осгосон хэсгүүдэд ишемия үүсдэг. Хэсэг газрын гэмтийн
эмгэг жам нь ерөөсөө л микроциркуляцийн алдагдал байдаг. Эд
хүчилтөрөгч болон тэжээлт бодисын дутагдалын улмаас олон тооны эс
үхэж некрозын голомт үүсгэдэг байна.

Системные факторы. Үүнийг мөн л дотор нь 2 хувааж үздэг. I т
хөлдөлтийн голомтод үүссэн эсийн задралаас үүссэн хүрт бодисууд
цусанд нэвчин орсноор бүхий л клиник түлэнхийн өвчний адил
явагддаг. II т бүхий л биеийн осголтыг авч үздэг. Энэ нь биеийн хэм 34
хэмээс доош тохиолдолд яригддаг. Бүх бодисын солилцоо удааширч
метаболизм алдагддаг. 24 хэмд уртавтар тархин дахь амьсгалын
төвийн үйл ажиллагаа алдагдаж организм клиник үхэлд хүрдэг гэж
үздэг. Клиник үхлийн үргэлжлэх хугацаа сэхээн амьдруулах арга
хэмжээ амжилттай хийгдэх үед 5-6 минутаар хэмжигдддэг.

11. Анхны тусламж:
Эмнэлгийн анхны тусламжийг хөлдөлтийн зэрэг, ерөнхий биеийн
оснолт байгаа эсэх, нас болон дагалдах өвчнийг харгалзан
үзүүлнэ. Анхны тусламж нь хамгийн эхлээд хүйтнээс
хамгаалж, гар, хөлийг дулаацуулах, гэмтэж даарсан эдийн
цусан хангамжийг сэргээн халдвар орохоос урьдчилан
сэргийлэх ѐстой. Эхний ээлжинд ойролцоох байранд оруулж
гутал, оймс, бээлий зэргийг ханзалж хайчилж авна. Халуун юм
уулгах (халуун хоол, цай, кофе, архи), дулаан хучиж, дулаан
хувцас өмсгөх. I хөлдөлтийн үед мөчдийг гараараа
дулаацуулах, хөнгөн массаж хийж өгөөд дараа нь хөвөн
марлиар хийсэн боолт хийж өгнө. II-IV зэргийн хөлдөлтийн үед
аль болох хурдан дулаацуулна, хөлдсөн хэсэгт үрэх буюу
массаж хийж болохгүй, харин дулаан хамгаалах боолт хийж
өгнө. Гарын доорхи материалаар чиг хийн бэхэлж өгнө. Эмийн
бэлдмэлээс аспирин, анальгин, 2 таблеток “Но-шпа” болон
папаверина өгнө.
Цасаар үрэх, мөчийг галд ээх, халуун грелки тавих , тос, өөхөөр
үрэх, спиртээр арчих зэрэг нь тийм ч үр дүнтэй аргад ордоггүй.
Хөнгөн осголтын үед өвчтөнг бүхий л биеээр нь 24 хэмийн
халуун устай ваннд хийж усны хэмийг аажмаар нэмж биеийн
хэвийн хэмд хүргэнэ.

12. Сүүлийн үед III-IV зэргийн осголтын үед өвчтөнийг
дулаацуулах хялбар энгийн арганд дулааны болон хийн
халаагуурыг ашиглаж байгаа. Энэ аргын үр дүнг шулуун гэдэсний
халуун өсөж байгаа эсэхээр баримжаалан явуулдаг, шулуун
гэдэсний халуун 34-35 хэм болтол эрчимтэй халаагаад түүнээс
хойш зугуухан халаах замаар дулаацуулна. Хөвөн даавуун
материалаар хийсэн дулаан хувцас өмсгөх, хучих, целофан уут
углах г.м. Тасалгааны хэмийг 24 градус байхад хангалттай гэж
үздэг.
Дунд зэргийн болон хүнд осголттой хүнд амьсгал, зүрх
судасны үйл ажиллагааг дэмжих эм бэлдмэл (кордиамин
арьсан дор, гепарин, судасны агчил тавиулах холимог,
халуун зусал, мөн 40% ийн уусмал 20-60 мл ийг
халуунаар зүрхний бэлдмэлийн хамт судсаар тарина)
яаралтай хэрэглээд идэвхитэй дулаацуулах хэрэгтэй.
Мөчийг биеэс өндөрлөж төвийн хэсгийн судас орчимд
бүлээн жин тавина.

13. Төрөлжсөн нарийн мэргэжлийн тусламж:
Шокийн болон шинж тэмдэгийн эсрэг нийтлэг эмчилгээг
хийнэ.
Бид эхний 3 хоногт хайрагдаж, хөлдсөн мөчдийн артерт хориг
тариа хийдэг, энэ нь нэлээд бэрхшээлтэй ажилбарт
тооцогддог.
Хоригийн найрлага нь:
◦
◦
◦
◦
Гепарин 5000МЕ буюу 1 мл
Витамин PP 1мл
Бензилпенициллин 1 сая
Новокайн 0,25% - 8мл
Хэсэг газрын (боолт – шархаа харж байгаад юугаар боохоо
шийднэ, сүүлийн үед потидон иодын 10 % ийн тосон
түрхлэг, мөнгөжүүлсэн тос, баавгайн тос) болон ерөнхий
эмчилгээ
Мэс заслын эмчилгээ (некроэктомия, ампутация
конечности)

14. Урьдчилан сэргийлэлт:
Хөлдөлт болон осголтоос урьдчилан сэргийлэхэд энгийн хэдэн дүрэм байдаг.

Хүйтний улиралд спиртийн төрлийн зүйл битгий уу, үнэн хэрэг дээрээ захыг
судас тэлснэээс биеийн дулаанаа их хэмжээгээр алдаад зогсохгүй хүйтний
хэмийг буруу (энэ нь согтсондоо биш) тооцно.

Хүйтэнд тамхи битгий тат, тамхи захын цусны эргэлтийг багасгадаг

Сул чөлөөтэй хувцасла, “байцаа” шиг хувцасла, ингэснээр агаарын давхарга
үүсч дулааныг сайн хадгалдаг

Дээгүүрхи хувцас нь нэвтэрдэггүй байх

Давчуу гутал, ороолтгүй байх, чийгтэй бохир оймс хөлдөлтийг амархан
авчирна

Малгай, ороолт зүүж, бээлий өмсөж хэвших

Дээрхи зүйлс нь цэвэр даавуун, хөвөн, ноосон материалаар хийгдсэн байвал
зөв

Хүйтэнд төмөр, алт, мөнгөн гоѐл зүүх хэрэггүй

Хүйтэнд удаан хүгацаагаар явахаа мэдэж байгаа бол бие тосолж байх хэрэгтэй

Салхинаас болгоомжилж байх, гадаа нойтон үстэй гарахгүй байх,
санамсаргүйгээр усанд унах зэргээр хувцасаа норгочихвол нойтон
хувцаснаасаа маш хурдан салж хуурай хувцас өмсөх хэрэгтэй

Хүүхдүүд тоглоомондоо улайраад осгож, хөлдчих нь бий. Иймд тэднийг 15-20
минут тутамд дулаацуулж байх хэрэгтэй

15. Анхаарал тавьсан явдалд баярлалаа.