Товч танилцуулга: Өдгөө Нэгдсэн үндэстний байгууллагын 193 гишүүн улсаас өршөөл, уучлал үзүүлэх асуудлыг зохицуулсан Үндсэн хуультай улс 186 байна. Энэ нь тус асуудлаар харьцуулсан судалгаа хийх замаар Монгол Улсын нөхцөл байдлыг Үндсэн хуулийн эрх зүйн хүрээнд дүгнэх, чиг хандлагыг тодорхойлох боломжтой болохыг харуулж байна. Энэ илтгэлийн хүрээнд өршөөл, уучлал үзүүлэх эрх зүйн түүхэн уламжлал, өршөөл, уучлалын ялгаа, хэлбэр, түүнийг үзүүлэх эрх бүхий этгээдийн талаар харьцуулан судалж, цаашид анхаарах асуудлын талаар судлаачийн зүгээс санал дэвшүүлэв. Түлхүүр үгс: өршөөл, уучлал, Үндсэн хууль, ерөнхийлөгч, парламент.

1. Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын багш, гавьяат хуульч, доктор,
профессор Б.Чимидийн нэрэмжит эрдэм шинжилгээний шилдэг илтгэлийн
уралдаан
Өршөөл болон уучлал үзүүлэх асуудлаарх Үндсэн
хуулийн зохицуулалтын харьцуулсан судалгаа:
Монгол Улсын нөхцөл байдал
Хуульч Л.Галбаатар
Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн дэргэдэх
Шүүхийн судалгаа, мэдээлэл, сургалтын хүрээлэнгийн судлаач
galbaatar@gmail.com
Улаанбаатар хот
2016.01.11

2. Асуудал
1. УИХ өршөөл үзүүлэх хуулиар дамжуулан шүүх эрх мэдлийг
хэрэгжүүлсэн үү?
2. Өршөөлийн хууль, Ерөнхийлөгчийн хориг нь Монгол Улсын олон
улсын гэрээг зөрчсөн үү?
3. Дараагийн өршөөл үзүүлэх хууль, уучлал үзүүлэх зарлиг хэзээ, яаж
гарах вэ?

3. Тийм
Д/
д
2015 оны
Өршөөлий
н хуулийн
зүйл, хэсэг
Тайлбар Үндсэн хуулийн хэсгээс
1
7 дугаар
зүйлийн
7.1,
10 дугаар
зүйлийн
10.6, 10.7
Сэжигтэн, яллагдагч, шүүгдэгч нар уг
гэмт хэргийг үйлдсэн эсэх, гэм буруутай
нь шүүхээр нотлогдоогүй байхад
хэргийг хэрэгсэхгүй болгохоор
хуульчилсан.
- Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр
нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг
үйлдсэн гэм буруутайд тооцож үл
болно.
- Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг гагцхүү
шүүх хэрэгжүүлнэ.
- Шүүх эрх мэдлийг өөр байгууллага
эрхлэн хэрэгжүүлэхийг хориглоно.
2
4 дүгээр
зүйлийн
4.1,
7 дугаар
зүйлийн 7.1
Тус хуулиар зарим олон улсын гэрээ,
конвенцод гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд
эрүүгийн хариуцлага заавал хүлээлгэх,
ял шийтгэлээс чөлөөлөхгүй байх, хөөн
хэлэлцэх хугацаа хэрэглэхгүй байхаар
заасан тодорхой төрлийн гэмт хэрэг
үйлдсэн этгээдийг ялаас бүрэн өршөөн
хэлтрүүлэх, холбогдох хэргийг
хэрэгсэхгүй болгохоор заасан.
Ерөнхийлөгч Эрүүгийн хуулийн хэсэгхэн
зүйл, заалтыг хамруулан хэсэгчлэн
хориг тавьсан нь Монгол Улсын олон
улсын гэрээнд нийцээгүй.
- Хууль дээдлэх нь төрийн үйл
ажиллагааны үндсэн зарчим мөн.
- Монгол Улс олон улсын эрх зүйн нийтээр
хүлээн зөвшөөрсөн хэм хэмжээ, зарчмыг
баримталж энхийг эрхэмлэсэн гадаад
бодлого явуулна.
- Монгол Улс олон улсын гэрээгээр
хүлээсэн үүргээ шударгаар сахин
биелүүлнэ.
- Монгол Улсын олон улсын гэрээ нь
соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон
тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц
дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил
үйлчилнэ.

4. Шийдэлд хүрэх бүтэц

5. Нэг. Өршөөл, уучлалын ялгаа, хэлбэрийн үндсэн асуудал

6. Нэг. Өршөөл, уучлалын ялгаа, хэлбэрийн үндсэн асуудал

7. Нэг. Өршөөл, уучлалын ялгаа, хэлбэрийн үндсэн асуудал

8. Хууль тогтоох буюу гүйцэтгэх эрх мэдэл
Үндсэн
хуулийн
тоо 193
Өршөөл болон уучлалын талаар заасан 105
Өршөөл = хууль тогтоох эрх мэдэл; Уучлал = гүйцэтгэх эрх мэдэл 79
Өршөөл болон уучлал = гүйцэтгэх эрх мэдэл 13
Өршөөл болон уучлал = хууль тогтоох эрх мэдэл 3
Өршөөл = хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх мэдэл;
Уучлал = гүйцэтгэх эрх мэдэл
5
Өршөөл = мэдээлэл байхгүй; Уучлал = гүйцэтгэх эрх мэдэл 5
Зөвхөн өршөөлийн талаар заасан 4
Өршөөл = хууль тогтоох эрх мэдэл 1
Өршөөл = хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх мэдэл 3
Зөвхөн уучлалын талаар заасан 77
Уучлал = гүйцэтгэх эрх мэдэл 77
Өршөөл буюу уучлалын талаар огт заагаагүй 7

9. Өршөөлтэй холбоотой ангилал
Өршөөлийн талаар
заасан Үндсэн хууль
(нийт: 109)
Бүрэн хэмжээгээр өршөөх эрх мэдэл 104
Тусгайлан олонхийн шаардлага 14
Өршөөл үзүүлэхэд санал асуулга явуулахгүй 10
Өршөөл хүчин төгөлдөр болох 2
Зөвхөн улс төрийн гэмт хэрэгт өршөөх 9
Өршөөл үзүүлэхгүй гэмт хэрэг
=> олон улсын гэмт хэрэгт өршөөл үзүүлэхгүй
13
7

10. Өршөөл, уучлал үзүүлэх бүрэн эрхийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх эрх мэдэлд хуваан олгосон улсуудын мэдээ
№ Улсын нэр Ерөнхийлөгч Парламент
1 Румын Хувь хүнд уучлал үзүүлэх бүрэн эрхтэй.
Өршөөл, олон этгээдийг хамарсан уучлал
үзүүлэх эрхтэй.
2 Австри Уучлал үзүүлэх бүрэн эрхтэй Өршөөлийг холбооны хуулиар батална.
3 Грек
Уучлал үзүүлэх эрхтэй. Сайдын холбогдсон
хэргийг зөвхөн парламенттай зөвшилцсөний
үндсэн дээр уучилна.
Өршөөлийг зөвхөн улс төрийн гэмт хэрэг
үйлдсэн этгээдэд хуулиар үзүүлнэ.
4 Энэтхэг Уучлал үзүүлэх бүрэн эрхтэй. Мэдээлэл байхгүй
5 Итали Уучлал үзүүлэх эрхтэй.
Өршөөл, уучлалыг парламентын саналыг
авсны үндсэн дээр эцсийн санал хураалтаар
батална.
6 ХБНГУ
Холбооны улсын нэрийн өмнөөс хувь этгээдэд
уучлал үзүүлж болно.
Мэдээлэл байхгүй
7 Португали
ЗГ-тай зөвлөлдсөний дараагаар гэмт хэрэг болон
ялаас уучлал үзүүлэх эрхтэй.
Ассамблей нь өршөөл, уучлал үзүүлэх бүрэн
эрхтэй.
8 Польш Уучлал үзүүлэх бүрэн эрхтэй. -
9 Унгар Хувь хүнд уучлал үзүүлэх бүрэн эрхтэй.
Үндэсний Ассамблей нь өршөөл үзүүлэх
бүрэн эрхтэй.
10 Финлянд
Хувь хүний үйлдсэн гэмт хэрэгт шүүхээс
оногдуулсан ялаас бүрэн болон хэсэгчлэн уучлал
үзүүлж болно.
Өршөөлийг зөвхөн хууль батлах замаар
үзүүлнэ.
11 Франц Хувь хүнд уучлал үзүүлэх бүрэн эрхтэй.
Өршөөл үзүүлэх нь хууль тогтоох эрх мэдлийн
байгууллагад хамаарна.

11. Өршөөл, уучлал үзүүлэх бүрэн эрхийг төрийн тэргүүнд дангаар олгосон улсуудын мэдээ
№ Улсын нэр Төрийн тэргүүн
1 Туркменстан Ерөнхийлөгч нь уучлал, өршөөл үзүүлэх бүрэн эрхтэй
2 Испани
Испанийн вант улсын эзэн хаан нь хуулийн дагуу өршөөл+уучлал үзүүлэх бүрэн эрхтэй боловч
нийтлэг байдлаар батлахгүй гэжээ.
3 Словакийн БНУ Ерөнхийлөгч өршөөл, уучлал үзүүлэх зарлиг гаргаж болно.
4 Мьянмар
Ерөнхийлөгч уучлал үзүүлэх, ҮАБ-ын зөвлөлөөс гаргасан зөвлөмжийн дагуу өршөөл үзүүлэх
бүрэн эрхтэй.
5 Монако Эзэн хааны зөвлөлтэй зөвлөлдсөний дагуу Хунтайж нь уучлал, өршөөл үзүүлэх бүрэн эрхтэй.
6 Япон
Хаан нь ерөнхий болон тусгайлсан өршөөл үзүүлэх бүрэн эрхтэй. Засгийн газар нь ерөнхий,
тусгай өршөөл үзүүлэх шийдвэрийг хаанаар батлуулах эрхтэй.
7 Филиппин
Импичментээс бусад хэрэгт шүүхийн шийдвэрээр ял шийтгүүлсэн этгээдэд Ерөнхийлөгч уучлал
үзүүлэх эрхтэй. Мөн Ерөнхийлөгч нь Конгрессын нийт гишүүний олонхийн зөвшилцлийн үндсэн
дээр өршөөл үзүүлэх эрхтэй.
8 Индонез
Ерөнхийлөгч нь Дээд шүүхийн саналыг харгалзан уучлал үзүүлж болно. Ерөнхийлөгч нь хууль
тогтоох байгууллагын саналыг харгалзан өршөөл үзүүлж болно.
9 Бутан Хаан нь өршөөл болон уучлал үзүүлэх, ял шийтгэлийг бууруулах эрхтэй.
10 Болив
Ерөнхийлөгч нь хууль тогтоох байгууллагын зөвшөөрснөөр буюу баталснаар уучлал болон
өршөөл үзүүлэх эрхтэй.
11 Чех Ерөнхийлөгч нь уучлал үзүүлэх эрхтэй. Мөн Ерөнхийлөгч нь өршөөл үзүүлэх эрхтэй.
12 Дани
Хаан уучлал, өршөөл үзүүлнэ. Зөвхөн хууль тогтоох байгууллагын зөвшөөрснөөр Дээд шүүхээс
ял шийтгэл ногдуулсан сайд нарт уучлал үзүүлж болно.
13 Исланд
Ерөнхийлөгч нь уучлал, өршөөл үзүүлэх эрхтэй. Гэхдээ парламент зөвшөөрөөгүй тохиолдолд
прокурорын ажиллагаанд байгаа, Импичментийн шүүхээс ял оногдуулсан сайд нарт уучлал
үзүүлэх асуудлыг шийдэхгүй.
14 Эритрей Ерөнхийлөгч уучлал, өршөөл үзүүлэх эрхтэй. Хууль батлах шаардлагагүй.

12. Хоёр. Монгол Улсад өршөөл, уучлал үзүүлэх эрх зүйн зохицуулалт
Монгол Улсын Үндсэн хуулиудад өршөөл, уучлал үзүүлэх талаарх зохицуулсан
байдал
№ Огноо Төрөл Бүрэн эрхтэй этгээд
1 1924
Ял хэлтрүүлэх
Улсын бага хурлын тэргүүлэгчид
Ял хөнгөрүүлэх
2 1940
Өршөөл үзүүлэх
Бага хурлын тэргүүлэгчид
Уучлал үзүүлэх
3 1960
Өршөөл үзүүлэх Ардын их хурал
Уучлал үзүүлэх Ардын их хурлын тэргүүлэгчид/Ерөнхийлөгч
4 1992
Өршөөл үзүүлэх УИХ
Уучлал үзүүлэх Ерөнхийлөгч

13. Өршөөл үзүүлэх шийдвэрүүд
№ Эрх зүйн актын нэр Огноо Тайлбар
1
Өршөөл үзүүлэх тухай Улсын Бага Хурлын
Тэргүүлэгчдийн тогтоол
1931 -
2
Өршөөл үзүүлэх тухай Улсын Бага Хурлын
тогтоол
1941
Үндэсний хувьсгал ба ардын
хувьсгалт цэргийн 20 жилийн
ойн баярыг тохиолдуулан
3
Өршөөл үзүүлэх тухай АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн
зарлиг
1961
Ардын хувьсгалын 40 жилийн
ойг тохиолдуулан
4
БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн
1984 оын 249 дүгээр зарлиг
1984
БНМАУ-ыг тунхагласны 60
жилийн ойг тохиолдуулан
5 Өршөөл үзүүлэх тухай 1991.06.21
Монгол ардын хувьсгалын 70
жилийн ойг тохиолдуулан
6 Өршөөл үзүүлэх тухай 2000.07.07 -
7 Өршөөл үзүүлэх тухай 2006.06.23
Их Монгол Улс байгуулагдсаны
800 жилийн ойг тохиолдуулан
8 Өршөөл үзүүлэх тухай 2009.07.09 -
9
Анхны ардчилсан сонгууль болж байнгын
ажиллагаатай парламент байгуулагдсаны 25
жилийн ойг тохиолдуулан өршөөл үзүүлэх тухай
хууль
2015.08.11
Анхны ардчилсан сонгууль болж
байнгын ажиллагаатай парламент
байгуулагдсаны 25 жилийн
ойг тохиолдуулан

15. Дүгнэлт
• Өршөөл, уучлал үзүүлэх асуудлыг дэлхий нийтэд улс орнууд Үндсэн
хуульдаа тусгайлан зохицуулж байна.
Монгол Улсад өршөөл, уучлал үзүүлэх бодлого, хүрээний асуудал хуульчлагдаагүй нь уг
асуудлаар эрх зүйт ёсноос гажсан шийдвэр шийдвэрүүд гарах нөхцөл болж байна.
• Улс орнууд өршөөл, уучлалыг хэн үзүүлэх болон хамтад нь нэг этгээд
хэрэгжүүлэх, хуваан хэрэгжүүлэх эсэх талаар харилцан адилгүй
зохицуулжээ.
Монгол Улсын хувьд өршөөл, уучлал үзүүлэх эрх зүйн уламжлалтай хэдий ч ямар
тохиолдолд, хэнд өршөөл, уучлал үзүүлэх нь Үндсэн хуулиар бус бусад хууль
тогтоомжоор зохицуулагдаж байгаа нь энэ талын бодлого, үйл ажиллагааг
тодорхойгүй буюу эргэлзээтэй, хувирамтгай гэж хэлж болохоор байна.
• Өршөөл, уучлалын төрөл, хэлбэрийг Үндсэн хуульд заах нь түүнийг
хэрэгжүүлэх этгээдийн үйл ажиллагааны хүрээ, хязгаарыг тогтоох ач
холбогдолтой байна.
Монгол Улсын хувьд Эрүүгийн хуульд өршөөл, уучлал үзүүлэх төрөл, хэлбэрийг тусгасан
хэдий ч үйлчлэх хугацааны хувьд боловсронгуй бус, эцэс төгсгөлгүй шинжтэй байна.

16. Санал
• Монгол Улсад өршөөл, уучлалыг хэн, ямар бодлогоор үзүүлэх асуудлыг
Үндсэн хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээнд нийцүүлэн хуульчлах
• Цаашид өршөөл, уучлал үзүүлэх эсэх асуудлаар аливаа шийдвэр
гаргахдаа шүүх эрх мэдлийн байгууллагын хэвийн үйл ажиллагааг
алдагдуулахгүй байх