Φὐλλα εργασίας για την ιστορία της α΄τάξης. Βοηθητικά είτε στο καθημερινό μάθημα είτε στις επαναλήψεις

1. ΙΣΤΟΡΙΑ Α΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Ε Π Ο Χ Η Τ Ο Υ Χ Α Λ Κ Ο Υ
(3000 π.Χ. - 1100 π.Χ.)
Ο ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
Αναπτύχθηκε την 3η και τη 2η χιλιετία.
Ευνοήθηκε ιδιαίτερα από την προνομιακή γεωγραφική θέση των νησιών ( καθώς και το ήπιο κλίμα
τους) και την ανάπτυξη της ναυτιλίας.
- Εντοπίζοντας τα νησιά των Κυκλάδων στο χάρτη, ποιες παρατηρήσεις έχετε να κάνετε
σχετικά με την ονομασία τους και πώς θα εξηγούσατε το ότι η γεωγραφική τους θέση
είναι προνομιακή;
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Οι οικισμοί
 Αρχικά χτίζονται κοντά στη θάλασσα ή σε χαμηλούς λόφους.
 Γύρω στα 2300 π.Χ. άλλοι οχυρώνονται (Αγία Ειρήνη, Κέα), άλλοι καταστρέφονται και ξαναχτί-
ζονται οχυρωμένοι ( Φυλακωπή, Μήλος).
 Άλλοι χτίζονται σε πιο απόμακρα σημεία σε υψηλούς λόφους ( Καστρί Σύρου).
 Ο σημαντικότερος οικισμός της 2ης χιλιετίας είναι το Ακρωτήρι της Θήρας (Σαντορίνη).
Κατά τη διάρκεια της 2ης χιλιετίας οι Κυκλαδίτες εξακολουθούν να έρχονται σε επαφή με την
ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη.
Μετά το 1600 π.Χ. (πιθανότατα γίνονται μεγάλοι σεισμοί) οι Κυκλάδες υποτάσσονται στους
Μινωίτες.
Η Τέχνη
Δημιουργήματα της κυκλαδικής τέχνης είναι τα μαρμάρινα ειδώλια και τα πήλινα και μαρμάρινα αγγεία.
 Το πιο χαρακτηριστικό δημιούργημα του πρώιμου κυκλαδικού κόσμου είναι τα ειδώλια που
κατασκευάζονται από λευκό μάρμαρο. Πρόκειται για πρώιμα αγαλματίδια τα οποία αποκτούσαν τη
γενική μορφή με πλάσιμο, πολλές, όμως, λεπτομέρειές τους αποδίδονταν με εγχάραξη και χρώμα
(κυανό ή ερυθρό). Τα χρώματα ήταν ορυκτά, φυσικά δηλ. χρώματα που βρίσκονταν στη γη. Για να
ετοιμάσουν το χρώμα έπρεπε πρώτα να τρίψουν το ορυκτό που γινόταν πούδρα και στη συνέχεια το
ανακάτευαν με νερό ή λάδι (ή και αβγό) για να το σταθεροποιήσουν. Τέλος, με πινελάκι έβαφαν τα
ειδώλια.
 Στην πλειονότητά τους απεικονίζουν γυμνές γυναικείες μορφές με διπλωμένα τα χέρια πάνω από
την κοιλιά ( πάντα το αριστερό πάνω από το δεξί ), ελαφρώς λυγισμένα γόνατα και το κεφάλι
ελαφρώς ανασηκωμένο προς τα πίσω.
 Η ανδρική μορφή αναπαρίσταται σπάνια στην κυκλαδική τέχνη. Συνήθως τη συναντούμε σε καθιστά
ειδώλια μουσικών ή σε ειδώλια κυνηγών / πολεμιστών. Τα ανδρικά ειδώλια σε όρθια στάση είναι
ελάχιστα.
 Ωστόσο μερικά από τα αγαλματάκια που κατασκεύαζαν οι Κυκλαδίτες δε θύμιζαν και πολύ την
ανθρώπινη μορφή. Το περίγραμμά τους θύμιζε περισσότερο το σχήμα του βιολιού και γι' αυτό οι
αρχαιολόγοι τα ονόμασαν βιολόσχημα (πρωτοκυκλαδική περίοδος 3200π.Χ. -2800π.Χ.).

2. Κεραμική
Η κεραμική αποτελεί μια από τις πλουσιότερες πηγές γνώσης για την έρευνα της ζωής και της τέχνης των
αρχαίων Κυκλαδιτών. Τα περισσότερα αγγεία και σκεύη καθημερινής χρήσης ήταν πήλινα μια και ο πηλός
είναι ένα πρόσφορο υλικό που δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες στην επεξεργασία του. Τα πιο συνηθι-
σμένα σχήματα
ήταν κρατηρίσκοι (" καντήλες", γιατί μοιάζουν με
τα καντήλια των ορθόδοξων χριστιανικών
εκκλησιών), κωνικά κύπελλα, κύλικες κ.α.
Τα πήλινα σκεύη, όμως, που ξεχωρίζουν είναι τα
τηγανόσχημα τα οποία ονομάστηκαν έτσι επειδή
θυμίζουν τηγάνια. Τα μοτίβα που τα διακοσμούν
είναι εμπνευσμένα από τον κόσμο της θάλασσας:
η σπείρα (που θυμίζει τα κύματα), ο ήλιος, τα
αστέρια ... Όσο για τη χρήση τους ορισμένοι
αρχαιολόγοι πιστεύουν πως ήταν καθρέφτες,
τύμπανα για τελετές, δίσκοι προσφορών ή ακόμη
και σκεύη για την παραγωγή και τη φύλαξη
αλατιού.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

3. ΑΣΚΗΣΕΙΣ
1. Τοποθετήστε τις παρακάτω φράσεις στη σωστή
τους θέση μέσα στα πλαίσια των εικόνων που
ακολουθούν:
α. βιολόσχημο ειδώλιο
β. ειδώλιο γυναικείας μορφής
γ. "καντήλα"
δ. τηγανόσχημο σκεύος
ε.σμίλες, εργαλεία απαραίτητα στους
μαρμαροτεχνίτες
2. Να συμπληρώσετε τα κενά ώστε να
ολοκληρωθεί η περιγραφή του εικονιζόμενου
προσώπου:
Στο λεπτό πρόσωπο αυτού του ειδωλίου
δηλώνονται ανάγλυφα τα ............., η ........... και
το .................. ενώ ο λαιμός είναι αναλογικά
πολύ ..................
3. Πιστεύετε πως είναι "μοντέρνα" η τέχνη των
ειδωλίων των αρχαίων Κυκλαδιτών; Να βρείτε
φωτογραφίες από σύγχρονα γλυπτά ( τα οποία να
απεικονίζουν πρόσωπα) που να επιβεβαιώνουν
την άποψή σας.

4. ΙΣΤΟΡΙΑ Α΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Ενότητα: Μινωική Κρήτη Ο (ΚΡΗΤΟ-)ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
 Έτσι ονομάστηκε ο πολιτισμός που άνθισε στην Κρήτη από τα τέλη της Νεολιθικής εποχής μέχρι τα
τέλη της εποχής του Χαλκού.
 Η ονομασία " Μινωικός Πολιτισμός" καθιερώθηκε από τον ανασκαφέα της Κνωσού Σερ Άρθουρ
Έβανς, ο οποίος χαρακτήρισε έτσι τον πολιτισμό από το όνομα του βασιλιά της πόλης αυτής, Μίνωα.
 Την 3η και τη 2η χιλιετία ο πολιτισμός της Κρήτης έφτασε σε υψηλό επίπεδο. Στις αρχές της 3ης
χιλιετίας: α. ο πληθυσμός .............................. σταδιακά
β. η γεωργία και η κτηνοτροφία .....................................
γ. οι κάτοικοι ........................................ σε μικρούς οικισμούς
δ. οι Μινωίτες έχουν εμπορικές επαφές με τις περιοχές του .................... και της Ανατ. ........
( και συγκεκριμένα τις ............................, την ................................, την .........................).
Εξάγουν:............................. ........................................................................................................................
Εισάγουν : πρώτες ύλες για την κατασκευή όπλων, εργαλείων, καλλιτεχνημάτων
(π.χ. χαλκό από την ........................ και άργυρο από τις ...................)
Τα χαρακτηριστικά αυτά της ζωής τους οδηγούν σε εξέλιξη και την εμφάνιση των πρώτων
ανακτόρων. Βεβαιωμένα υπήρχαν αυτά της ................, της ................, της ................., των ...................
Μετά από την καταστροφή τους (από σεισμό;) ξαναχτίζονται μεγαλύτερα και επιβλητικότερα
(1700π.Χ). και το νησί περνά στην περίοδο των νέων ανακτόρων (1700- 1450) που αποτελεί και την
περίοδο ακμής του μινωικού πολιτισμού.
Τα νέα στοιχεία είναι: α. οι στενές σχέσεις με την ηπειρωτική Ελλάδα και η επίδραση στη
δημιουργία του "υπό σύστασιν" μυκηναϊκού πολιτισμού
β. ίδρυση αποικιών καθώς αναδεικνύονται σε κυρίαρχη ναυτική δύναμη στο
Αιγαίο.
Σύμφωνα με όσα ειπώθηκαν και την παρατήρηση του χάρτη, γιατί ,πιστεύετε, έγινε η Κρήτη
μεγάλη ναυτική δύναμη;
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
Περιγραφή μινωικού ανακτόρου
- Είχε προσανατολισμό ................ -....................
- Ήταν χτισμένο γύρω από κεντρική ............................ αυλή ενώ γύρω αναπτύσσονταν οι πτέρυγες
των ................................ ( το παλάτι της Κνωσού έκτασης 22.000 τ.μ. είχε 1500 δωμάτια!) σε πολ-
λούς ορόφους. Ήταν δαιδαλώδες (πολύπλοκο).
- Διέθετε κλίμακες (...............), φωταγωγούς, σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης ενώ σε πολλά
σημεία υπήρχαν ....................................
- Δεν ήταν .......................... πράγμα που δείχνει πως η ζωή τους ήταν ....................... ,χωρίς πολέμους .
Ποιοι ζούσαν στο παλάτι;
.....................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
Διαπιστώνουμε πως το παλάτι έμοιαζε με πολύβουο μελίσσι, αφού τόσος κόσμος έμενε και εργαζόταν
στο παλάτι.
Πολιτική - Διοικητική οργάνωση
Το σύστημα ήταν συγκεντρωτικό, αφού στο παλάτι και υπό τον έλεγχο του βασιλιά τελούνταν όλες
οι δραστηριότητες (εμπορικές - οικονομικές κυρίως). Ακόμη και οι αγροικίες και οι επαύλεις που
υπήρχαν σε διάφορα σημεία του νησιού έλεγχαν τη διακίνηση των προϊόντων για λογαριασμό του
παλατιού.
Κοινωνία: δούλοι, τεχνίτες, ελεύθεροι επαγγελματίες, αξιωματούχοι, υπάλληλοι
Γραφή: αρχικά: μια (γραφή) που έμοιαζε με τα ιερογλυφικά, αργότερα: Γραμμική Β΄ (μη
αποκρυπτογραφημένη σήμερα)

5. Το τέλος του μινωικού πολιτισμού
Γύρω στα .............. πιθανόν από .................................. τα ανάκτορα καταστρέφονται και η πολιτική και
διοικητική οργάνωση ................................. Τότε εμφανίζονται οι ................................ οι οποίοι
καταλαμβάνουν την ..................... και από εκεί κυριαρχούν σε ένα μεγάλο τμήμα της Κρήτης μέχρι το
1370 π.Χ. . Το παλάτι της ............................. καταστρέφεται οριστικά και η Κρήτη
αποτελεί ................................. του ................................. κόσμου.
ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Γ Ι Α Τ Ο Ν Μ Ι Ν Ω Ι Κ Ο Π Ο Λ Ι Τ Ι Σ Μ Ο
(ΜΑΘΗΜΑ 1ο)
Η κοινωνική οργάνωση
1. Συμπληρώστε την πυραμίδα των κοινωνικών τάξεων:
Το εμπόριο της μινωικής Κρήτης:
Ποιος ήταν ο ρόλος των βασιλιάδων στο εμπόριο των μινωικών πόλεων και από τί αποδεικνύεται;
Η γραφή:
Ποιες μορφές γραφής γνώριζαν και χρησιμοποίησαν οι Μινωίτες της Κρήτης; Αποκρυπτογραφήθηκε
κάποια;

6. ΤΜΗΜΑ:
ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ:
ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ
Ενότητα: Μινωική Κρήτη
1. Περιγράψτε τα μινωικά ανάκτορα: (χώροι, όροφοι, οικοδομικά υλικά, οργάνωση, διακόσμηση)
2. Οι τοιχογραφίες παρουσιάζουν διάφορα θέματα, όπως:
3. Παρατηρώντας τις τοιχογραφίες μπορείτε να βρείτε ποια είναι η σωστή απάντηση;
Η ζωή των Μινωιτών ήταν:
α. μια δύσκολη ζωή, γιατί ο τόπος τους ήταν φτωχός
β. μια ζωή με διαρκείς πολέμους μεταξύ τους και με άλλους λαούς
γ. μια ειρηνική ζωή με διάφορες ωραίες εκδηλώσεις συχνά
δ. μια ζωή καταπιεσμένη από τους αυστηρούς βασιλιάδες τους
 Σημαντική θέση στην κοινωνία είχε η γυναίκα. Πώς φαίνεται αυτό από τις τοιχογραφίες και τα
άλλα έργα τέχνης;
6. Δείτε την "Παριζιάνα" (= από το Παρίσι). Μήπως καταλαβαίνετε γιατί ονόμασαν οι αρχαιολόγοι
έτσι την εικονιζόμενη Μινωίτισσα;

7.  Πλαστική
7. Καταγράψτε είδη έργων της πλαστικής τέχνης:
8. Πώς από τα έργα της τέχνης (ζωγραφικής - πλαστικής) φαίνεται η ποιότητα ζωής και η στάση προς
τη φύση που χαρακτήριζε το λαό;

8. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
(ΜΑΘΗΜΑ 2ο)
ΘΡΗΣΚΕΙΑ : α. Πίστευαν σε ένα σύμπλεγμα γυναικείων θεοτήτων, οι οποίες σχετίζονταν με τη διαδοχή
των εποχών (άνθηση, μαρασμός, θάνατος, ανάσταση)
β. Δεν υπήρχαν ναοί αλλά μόνο μικρά ανακτορικά ή οικιακά ιερά
γ. Η λατρεία πραγματοποιούνταν σε σπήλαια (όπως το Δικταίο Άντρο) και οι πιστοί
προσέφεραν μικρά ειδώλια που απεικόνιζαν τους θεούς
δ. Ιερό δέντρο η ελιά, ιερό ζώο ο ταύρος με κέντρο τον οποίο τελούνταν τα ταυροκαθάψια
ε. Το ιερατείο αποτελούνταν κυρίως από γυναίκες
ΤΕΧΝΗ : Χαρακτηριστικά: - έχει πρωτοτυπία και ποικιλία
- τα έργα(αγγεία, ειδώλια, κοσμήματα, τοιχογραφίες) έχουν κίνηση, ζωντάνια,
χάρη
- τα θέματα είναι παρμένα από τη φύση
- έχει (ως προς τα θέματα και την τεχνοτροπία) επηρεάσει γειτονικούς λαούς
(κυρίως τους Κυκλαδίτες και τους Μυκηναίους)
- οι τοιχογραφίες εκτός από θέματα παρμένα από τη φύση ( πλούσια βλάστηση,
ζώα, κόσμος της θάλασσας) απεικονίζουν και θρησκευτικές ή τελετουργικές
πομπές
 Κεραμική : α)τα ωραιότερα (πήλινα) αγγεία είναι τα καμαραϊκά ( από το όνομα του
σπηλαίου, όπου πρωτοβρέθηκαν, των Καμαρών) τα οποία κατασκευάζονταν
στα ανάκτορα της Κνωσού και της Φαιστού και εξάγονταν στην
Ανατολική Μεσόγειο και την Αίγυπτο. Ήταν διακοσμημένα
με πολύπλοκα καμπυλόγραμμα σχέδια και σπανιότερα με θέματα
παρμένα από τη φύση.
β) ξεχωριστά αγγεία είναι τα ρυτά πολλά από τα οποία είχαν τη μορφή
κεφαλής ζώου (συνήθως ταύρου) και χρησιμοποιούνταν σε τελετουργίες
 Άλλα έργα τέχνης: - πήλινα ειδώλια ( παριστάνουν γυναίκες, άνδρες, ζώα)
- κοσμήματα από χρυσό και ασήμι
- σφραγίδες από ελεφαντοστό, σκληρούς ημιπολύτιμους λίθους
με γραμμικά σχέδια που είχαν χαραχτεί πάνω τους.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
1. Να βρείτε πληροφορίες για τα ταυροκαθάψια. Σε τι διαφέρουν από τις σύγχρονες ταυρομαχίες;
2. Σημαντική θέση στη μινωική κοινωνία είχε η γυναίκα. α) Πώς φαίνεται αυτό από τη θρησκεία και την
τέχνη τους; β) Τι φαντάζεστε πως δικαιολογεί αυτή τη στάση του πολιτισμού απέναντι στη γυναίκα;

9. Ο ΜΥΚΗΝΑΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
 Είναι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα στο τέλος της Εποχής του Χαλκού
(1600 - 1100 π. Χ.) .
 Το όνομά του το πήρε από τις Μυκήνες, πόλη της Πελοποννήσου, που αποτέλεσε το σημαντικότερο
κέντρο της εποχής. Ωστόσο μιλώντας για "μυκηναϊκό κόσμο" δεν εννοούμε τους κατοίκους των
Μυκηνών αλλά ολόκληρη τη σημερινή κεντρική και νότια Ελλάδα ( Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα,
Εύβοια, Πελοπόννησος). Τα κοινά στοιχεία που ένωναν όλο αυτό τον κόσμο ήταν η γλώσσα, η θρησκεία,
οι μεταθανάτιες δοξασίες (όπως καταγράφονται μέσα από τα έθιμα και την ταφή), η ομοιομορφία στην
κοινωνική και πολιτική οργάνωση και τους θεσμούς.
 Την πρώτη περίοδο ( 1600 -1450) του πολιτισμού αυτού χαρακτηρίζουν οι βασιλικοί τάφοι, τους
οποίους ανέσκαψε ο Ερρίκος Σλήμαν στην ακρόπολη των Μυκηνών, ενώ ανάκτορα φαίνεται ότι δεν
υπήρχαν. Τα πρώτα ανακτορικά συγκροτήματα χτίζονται ταυτόχρονα(συγκεκριμένα γύρω στο
1400π.Χ) σε διάφορα μέρη του μυκηναϊκού κόσμου ( Μυκήνες, Πύλο, Θήβα) και αποτελούσαν
πολυδύναμα διοικητικά κέντρα. Η φάση αυτή διαρκεί 2 αιώνες και τελειώνει με την καταστροφή των
ανακτόρων ή την παρακμή τους.
 Ο μυκηναϊκός πολιτισμός, αν και επηρεάστηκε πολύ από το μινωικό, έχει τη δική του ταυτότητα.
Αυτό αποδεικνύεται από δημιουργήματα που δεν υπήρχαν στην Κρήτη αλλά αποτέλεσαν επινοήσεις των
Μυκηναίων, όπως τα κυκλώπεια τείχη και οι θολωτοί τάφοι.
 Οι κάτοικοι ασχολούνταν με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, διάφορους βιοτεχνικούς
κλάδους( λιθοτεχνία, μεταλλουργία, ελεφαντουργία). Κυρίως, όμως, ανέπτυξαν το εμπόριο και τη
ναυτιλία και λόγω αυτών κατάφεραν να γίνουν θαλασσοκράτορες, αφού δέσποσαν στη θάλασσα και
εξαπλώθηκαν στη Μεσόγειο. Η εξάπλωση, βέβαια, αυτή δεν έγινε πάντα ειρηνικά (Τρωικός πόλεμος).
 Αν αναπαριστάναμε την ιεράρχηση της κοινωνίας με πυραμίδα, τότε θα διαπιστώναμε:
α) στην κορυφή :ο βασιλιάς( άναξ) και η οικογένειά του
β) αμέσως πιο κάτω: αυλικοί
γ) " : ιερατείο
δ) " : δήμοι ( λαός): πολυάριθμοι, οργανωμένοι σε χωριά, ήταν γεωργοί, κτηνοτρόφοι,
εξειδικευμένοι τεχνίτες
ε) " : δούλοι ( υπηρέτες του βασιλιά)
 Η γραφή των Μυκηναίων ήταν η Γραμμική Β΄. Πρόκειται για συλλαβική γραφή ( δηλ. κάθε σύμβολο
παρίστανε μια συλλαβή) και η αποκρυπτογράφησή της από τους Μάικλ Βέντρις και Τζον
Τσάντγουικ απέδειξε πως ήταν ελληνική. Μοιάζει με τη Γραμμική Α΄ των Μινωιτών, γι'αυτό πολλοί
επιστήμονες υποστηρίζουν ή ότι αποτελεί εξελιγμένη μορφή της Γραμμικής Α΄ ή ότι η Γραμμική Β΄
γεννήθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα και μεταφέρθηκε στην Κρήτη. Τα κείμενα των πινακίδων με
Γραμμική Β΄ αφορούσαν κυρίως εμπορικές δραστηριότητες ( διακίνηση γεωργικών και
κτηνοτροφικών προϊόντων). Η γραφή αυτή εξαφανίστηκε μετά την πτώση των ανακτόρων (1200π.Χ.),
επειδή τη γνώριζαν εξειδικευμένοι γραφείς που εργάζονταν στα γραφεία των ανακτόρων.
 Μετά την κατάληψη της Κρήτης και την επικράτησή τους στη θάλασσα, οι Μυκηναίοι ιδρύουν
αποικίες και εμπορικούς σταθμούς στο Αιγαίο, τα μικρασιατικά παράλια και την Κύπρο. Επίσης
ταξιδεύουν στην Εγγύς Ανατολή, τη νότια Ιταλία, τη Σικελία, την Ισπανία, ενώ έχουν επαφές (όχι
πολύ συχνές) και με την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη. Τέλος, οι Μυκηναίοι αναφέρονται και σε
αρχεία των Χετταίων με το όνομα Αχιγιάβα ( Αχαιοί).
 Περίπου στο 1200 π.Χ. παρατηρείται κάμψη της δύναμης των Μυκηναίων (καταστροφή των
ανακτόρων, εξαφάνιση της Γραμμικής Β΄). Οι μελετητές την αποδίδουν είτε στην μετακίνηση νέων
ελληνικών φύλων (Δωριείς) είτε σε εσωτερικές ταραχές είτε σε επιθέσεις των "λαών της
θάλασσας". Ό,τι πάντως κι αν συνέβη από τα παραπάνω (ή και όλα), το αποτέλεσμα ήταν η πτώση του
μυκηναϊκού εμπορίου και η παρακμή των ανακτόρων. Ωστόσο πολλά στοιχεία του πολιτισμού αυτού θα
μεταφερθούν και στην επόμενη φάση του πολιτισμού στον τόπο μας.

10. ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ : ΘΡΗΣΚΕΙΑ και ΤΕΧΝΗ
(Μάθημα 2ο)
ΘΡΗΣΚΕΙΑ : Πριν από την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β΄, οι επιστήμονες πίστευαν πως οι
Μυκηναίοι λάτρευαν τους ίδιους θεούς με τους Μινωίτες. Μετά την ανάγνωση των πινακίδων της
Γραμμικής Β΄ διαπιστώθηκε πως οι Μυκηναίοι "γνώριζαν" όλους τους μεγάλους Έλληνες θεούς της 1ης
χιλιετίας, με εξαίρεση τον Απόλλωνα. Αναφέρονται ο ................., η ........., ο ................................,
η ....................., ο .........., ο ........................ Σπουδαία θέση κατείχε η θεότητα με το όνομα ...................... (=
σεβάσμια) στην οποία προσφέρονταν πρόβατα, μαλλί, μέλι, αρωματικά έλαια .
Οι Μυκηναίοι δε λάτρευαν τους θεούς τους σε μεγάλους ναούς αλλά σε μικρά ιερά. Το ιερατείο(άνδρες
και γυναίκες) αποτελούσε ιδιαίτερη κοινωνική τάξη και διαχειριζόταν την περιουσία των ιερών.
ΤΕΧΝΗ
Α Ρ Χ Ι Τ Ε Κ Τ Ο Ν Ι Κ Η α) Κυκλώπεια τείχη: ήταν τα γιγάντια τείχη με τα οποία οχύρωναν τα
ανάκτορά τους (στις ακροπόλεις). Ονομάστηκαν έτσι γιατί χρησιμοποιούνταν για το χτίσιμό τους τεράστιοι
ογκόλιθοι( που μόνο Κύκλωπες μπορούσαν να μετακινήσουν).
β) ανάκτορα ήταν πιο απλά σε σχέδιο από τα μινωικά
είχαν ορθογώνιο σχήμα
αποτελούνταν από έναν προθάλαμο, μια αυλή, ένα κύριο δωμάτιο(που έχει στο
κέντρο
μεγάλη κυκλική εστία) που αποτελούσε το χώρο υποδοχής
γύρω υπήρχαν χώροι κατοικίας των ηγεμόνων.
γ) θολωτοί τάφοι (όπως ο "............................. του ................." στις Μυκήνες): αποτελούνταν από ένα
μακρύ διάδρομο που αριστερά του και δεξιά του υπήρχαν χτισμένοι πέτρινοι τοίχοι. Στο τέλος αυτού του
διαδρόμου υπήρχε η κύρια είσοδος από την οποία έμπαινε κανείς σ' έναν κυκλικό θάλαμο με θολωτή
οροφή. Μετά την ταφή τόσο ο θάλαμος όσο και ο διάδρομος σκεπαζόταν με χώμα, με αποτέλεσμα
εξωτερικά ο τάφος να μοιάζει με μικρό λόφο.
Ζ Ω Γ Ρ Α Φ Ι Κ Η - Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η
α) Τοιχογραφίες (επηρεασμένες από τη μινωική τέχνη)
β) Αγγεία(διακοσμούνται με παραστάσεις ανθρώπων, ζώων, πουλιών, ψαριών καθώς και με σκηνές με
άρματα)
Μ Ε Τ Α Λ Λ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α
α) Κοσμήματα από χρυσό, ασήμι και άλλα πολύτιμα υλικά
β) Σκεύη με ανάγλυφες παραστάσεις κυνηγιού
γ) Ξίφη
δ) Εγχειρίδια (= μαχαιράκια)
ε) Χρυσές προσωπίδες νεκρών βασιλιάδων

11. Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Ο Ι Χ Ρ Ο Ν Ο Ι
(Κεφάλαιο Γ΄)
Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΑΠΟ ΤΟ 1100 ΕΩΣ ΤΟ 800 π. Χ
1. ΟΙ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
 Η πτώση του μυκηναϊκού πολιτισμού οδηγεί την Ελλάδα αρχικά ( 1100 - 950 π.Χ.) σε κρίση. Τα
χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου είναι:
α) Ο πληθυσμός ...................... πολύ
β) Η οικονομία ............................. στη .................... και την κτηνοτροφία
γ) Η κεντρική εξουσία .................................. και η οργάνωση στηρίζεται περισσότερο
στην ......................., στο .................., στην ......................
 Ωστόσο, γρήγορα ( μέσα του 10ου αι. π.Χ.) παρατηρείται μια τ....................
δ.................... αναγέννηση
π...................
 Κατά την περίοδο αυτή εγκαθίστανται μόνιμα, πια, τα ελληνικά φύλα στις περιοχές τους. Γενικά,
παρατηρήθηκε μια κίνηση από τα ................... προς τα .................. Έτσι:
α) Οι Δωριείς από την ....................... εγκαταστάθηκαν σε ένα μέρος της ...................... αλλά κυρίως
στην .............................. Στη συνέχεια πήγαν στις ............................ και μετά στην ................
β) Οι Θεσσαλοί από την ................. εγκαταστάθηκαν στη ............................... διώχνοντας
τους .................. και τους ............... ( οι πρώτοι εγκαταστάθηκαν στη σημερινή Βοιωτία ενώ οι
δεύτεροι μετανάστευσαν στη Λ................, την Τ...................., και τα βόρεια της Μ. ..............).
γ) Οι Ίωνες που ζούσαν στα β.............. παράλια της Π.......................... κατέφυγαν στην Α..............,
την Ε...................., τις Κ...................
 Οι νέες κοινότητες, λοιπόν, είναι φυλετικές και το κράτος που δημιουργείται από τη συνένωση
πολλών κοινοτήτων είναι φυλετικό. Αρχηγός τους είναι ο ......................., ο οποίος εκλέγεται από τη
συνέλευση των π................... και κυριότερη αρμοδιότητά του είναι η ................................. Αργότερα
το βασιλικό αξίωμα γίνεται κλ...........................
Α΄ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΣ
Είναι η πρώτη μεγάλη μετανάστευση από τον ελληνικό χώρο και είχε κατεύθυνση προς τ'
ανατολικά.
 Ποιοι λόγοι, όμως, ώθησαν τους Έλληνες σε μετανάστευση;
α) η γενική ................... που επικράτησε στην Ελλάδα λόγω της ........................ των ελληνικών φύλων
β) η .......................... του χώρου
γ) ο ............................ μαρασμός
δ) η ............................... του κόσμου
Η μετακίνηση πραγματοποιήθηκε κατά φυλετικές ομάδες μέσα στο 10αι. Σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν α :
Αιολείς Λ................ , Τ..................., από την Τ................ ως τον κόλπο της Σμ........... ( είναι η
περιοχή της Αιολίδας).
Ίωνες Χ....... , Σ........... , κεντρικό τμήμα των παραλίων της Μ. Α........... ( είναι η περιοχή
της Ιωνίας).
Δωριείς Ρ......... , Κ... , νότιο τμήμα των παραλίων της Μ. Α........... ( ιδρύεται η δωρική
εξάπολη ).
Στις νέες τους πατρίδες οι Έλληνες αρχικά ασχολούνται με τη ................................. αλλά γρήγορα
επιδίδονται στο ....................... με αποτέλεσμα να γίνουν σύντομα ε.......................... κ..................
Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΕΠΩΝ
Οι Έλληνες των ......................................... χρόνων ( 10ος - 8ος αι. π.Χ.) ενδιαφέρονται πολύ για το
παρελθόν τους. Τα ομηρικά έπη, η ........................ και η ..................... , το βεβαιώνουν καθώς τα ποιήματα
αυτά έχουν στόχο να ξαναζωντανέψουν το παρελθόν και συγκεκριμένα την εποχή του Τρωικού πολέμου,
την εποχή των ηρώων και των βασιλιάδων.
Ωστόσο, παρατηρούμε πως η ομηρική βασιλεία καμιά σχέση δεν έχει με τον τρόπο οργάνωσης του
μυκηναϊκού ανακτόρου και διοίκησης στον μυκηναϊκό κόσμο.

12. Επίσης, η πολιτική αστάθεια είναι συνεχής στα ομηρικά έπη. Πολλοί βασιλιάδες, για να εξασφαλίσουν τη
διατήρηση της εξουσίας τους, αποδεικνύουν συνεχώς τις ικανότητές τους με επιδρομές, ηρωικά κατορθώματα,
γιορτές και αγώνες. Αυτή η μορφή της κοινωνίας στην οποία οι άνθρωποι ζουν από τη καλλιέργεια της
γης και την κτηνοτροφία και διαβιώνουν από τα προϊόντα των επιδρομών δεν ταιριάζει καθόλου στο
μυκηναϊκό κόσμο.
Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως τα ομηρικά έπη αναφέρονται σ' ένα μεταγενέστερο κόσμο, μετά το τέλος της
μυκηναϊκής δύναμης, στον κόσμο των γεωμετρικών χρόνων.
2. Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
Η γραφή στα γεωμετρικά χρόνια
Η γραφή των Μυκηναίων, η .........................................., είχε εξαφανιστεί μαζί με την .................. του
μυκηναϊκού πολιτισμού (.... αι. π.Χ.).
Όμως το δεύτερο μισό του τελευταίου αιώνα των γεωμετρικών χρόνων ( δηλ. του ... αι. π.Χ.) εμφανίζεται
μια νέα γραφή, η οποία βασίζεται στο ......................... αλφάβητο με κάποιες, όμως, παραλλαγές. Το πρώτο
αλφάβητο (δηλ. αυτό των ............................. ) περιλάμβανε μόνο ...................... καθώς η γλώσσα μπορούσε να
αποδοθεί γραπτά μ' αυτά μόνο. Επειδή, όμως, αυτό ήταν αδύνατο να συμβεί με την ελληνική γλώσσα, οι
Έλληνες μετέτρεψαν κάποια γράμματα αυτού του αλφάβητου σε ............................. Έτσι στη γραφή για
πρώτη φορά γράφονται όλα όσα ακούγονται. Αυτό έκανε τη γραφή πιο ..............., με
αποτέλεσμα να μπορέσουν να τη μάθουν και να τη χρησιμοποιούν πολλοί περισσότεροι άνθρωποι. Έτσι αυτοί,
έχοντας τη δυνατότητα της ανάγνωσης και της γραφής συμμετείχαν στη ................ και ( κατ 'επέκταση )
τον ..........................
Από το ελληνικό αλφάβητο γεννήθηκε και το ............................ ( αλφάβητο ).
Η τέχνη
Η τέχνη της εποχής των γεωμετρικών χρόνων ( ....ος - .....ος αι. π.Χ.) ονομάζεται γεωμετρική από τα
γεωμετρικά ................. που στολίζουν τα .................. καθώς και από τις γεωμετρικές μορφές των ανθρώπων
σε ........................ ( από ......... ή ................). Κυρίαρχα σχήματα είναι οι ομόκεντροι ................,
τα .......................
( ζωγραφισμένα, μάλιστα, με τη βοήθεια διαβήτη), ........................, ....................., ............................
απλώνονται στην επιφάνεια των αγγείων φτιάχνοντας ένα πυκνό δίχτυ. Αργότερα, σειρές ομοιόμορφων ζώων
καθώς και παραστάσεις σχετικές με το θάνατο κοσμούν μεγαλύτερα αγγεία που χρησιμοποιούνταν ως
διακριτικά σημάδια τάφων.
Κτίσματα
Στα γεωμετρικά χρόνια χτίζονται λαμπροί ........... για τη λατρεία των ........... Οι τοίχοι αποτελούνται
χαμηλά από ..............., ψηλότερα από ................. ενώ οι στέγες επίπεδες ή σαμαρωτές είναι κατασκευασμένες
από .......... και .....................
Τα σπίτια, όπως και οι οικισμοί γενικά, είναι .................. και χτισμένα πάνω σε ...................., για να
προστατεύονται από τους ................. Για καλύτερη προστασία κάποιοι οικισμοί είναι .......................με
ισχυρά ..........
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Γιατί πιστεύετε πως η επινόηση της ελληνικής αλφαβήτου συντέλεσε αποφασιστικά στην εξέλιξη του
πολιτισμού;
2. Ποια στοιχεία μας βοηθούν να καταλάβουμε πως ένα αγγείο είναι της γεωμετρικής εποχής;

13. ( Κεφάλαιο Δ΄)
Α ρ χ α ϊ κ ή ε π ο χ ή ( 800 - 479 π. Χ.)
Σημαντικότερα γεγονότα
α) Συγκροτείται η ............ - κράτος.
β) Ο πολίτης αρχίζει να συμμετέχει στη ................................ των .......................... πραγμάτων
γ) Ο ελληνισμός αποικίζει τα παράλια της ......................... και του ....................... Πόντου.
δ) Τίθενται οι βάσεις και δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για οικονομική πρόοδο: το ..................,
η ...................., και η ευρεία χρήση του ..............
ε) Η τέχνη αναζητεί νέους ρυθμούς έκφρασης ενώ η ποίηση εκφράζει τις καθημερινές αγωνίες του ανθρώπου.
στ) Ο ελληνισμός ενωμένος αποκρούει την ...................... επεκτατική πολιτική.
Αποικιακή εξάπλωση
Ένα νέο κύμα μετανάστευσης παρατηρείται τον 8οαι. π.Χ. προς τις ακτές της .................... και
του ................... Πόντου.
 Τι είδους λόγοι ώθησαν τους ανθρώπους της εποχής να αναζητήσουν νέους τόπους
εγκατάστασης;
α. .......................... λόγοι ( όπως η επιθυμία απόκτησης καλλιεργήσιμης γης, η ανάγκη προμήθειας σιδηρομεταλ-
λεύματος)
β. ........................ λόγοι (όπως η επικράτηση των πολιτικών αντιπάλων)
 Πώς γινόταν η αναχώρηση από την πατρίδα και η εγκατάσταση στο νέο τόπο;
Η εγκατάσταση στο νέο τόπο δε γινόταν τυχαία. Η θέση είχε επιλεγεί από πριν και η αναχώρηση
ήταν ............................ Ο .................... ( αρχηγός της αποστολής) ήταν άνθρωπος με
εξαιρετικές ........................... και γι’αυτό τον ............................... όλοι. Διοργανωνόταν τελετή αναχώρησης
στην οποία μετείχαν όλοι οι κάτοικοι ιδιαίτερα συγκινημένοι. Η πόλη που ιδρυόταν είχαν φροντίσει να
βρίσκεται σε μέρος με .................... ενδοχώρα και ........................ λιμάνι. Είχε, επίσης, και
φυσική ........................., στοιχείο απαραίτητο, επειδή φοβούνταν την έχθρα των ντόπιων κατοίκων της
περιοχής. Η συμβίωση, ωστόσο, υπήρξε γενικά .....................
 Ποια ήταν η σχέση μητρόπολης - αποικίας;
Η αποικία αποκτούσε δική της οργάνωση και θεσμούς. Σταδιακά γινόταν ανεξάρτητη και
ανέπτυσσε ................................... και …………………………………σχέσεις με άλλες πόλεις. Οι δεσμοί με
τη μητέρα - πόλη ( τη μητρόπολη ) ήταν πάντοτε .............................. , η σύγκρουση ανάμεσά τους
ήταν .................................. και όποτε συνέβαινε όλοι το κατέκριναν.
Οι Έλληνες έδειξαν ιδιαίτερη προτίμηση ( για να ιδρύσουν τις αποικίες τους ) την Κάτω Ι.........., περιοχή
η οποία εξαιτίας του πλήθους των αποικιών των Ελλήνων ονομάστηκε Μ................. Ε.................
 Ποιες ήταν οι συνέπειες του αποικισμού;
α) Οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή με άλλους λαούς πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα να διευρύνουν τον
πνευματικό τους ορίζοντα.
β) Πολλά μέταλλα έφτασαν στην Ελλάδα, πράγμα που οδήγησε στην εμφάνιση νέων επαγγελμάτων.
γ) Οι ζωγράφοι ανέπτυξαν το ταλέντο τους με την ευκαιρία της ανάπτυξης της αγγειοπλαστικής.
δ) Οι έμποροι ( οι " ἐν πορείᾳ" ) μετακινούνταν από τόπο σε τόπο και πουλούσαν τα εμπορεύματά τους. Η
ευρεία κατανάλωση συντέλεσε στο να είναι η διάθεση των προϊόντων συνεχής.
ε) Παράλληλα με τους εμπόρους εμφανίστηκαν και οι κάπηλοι ( δηλ. οι ....................................)
Κ Α Λ Ο Δ Ι Α Β Α Σ Μ Α !

14. ( ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ, συνέχεια )
Η πόλη - κράτος και η εξέλιξη του πολιτεύματος
Το 8ο αι. το φυλετικό κράτος έδωσε τη θέση του στην ................ - .................. Πυρήνας του νέου
τρόπου οργάνωσης υπήρξε ο .............................. Η ένωση πολλών οδήγησε στη δημιουργία της πόλης
("ἂστυ") γύρω από μια ισχυρή θέση, την ............................
Δομή της πόλης
 Στην ακρόπολη χτίζονταν οι ................. και τα ................................. κτήρια.
 Κάτω και γύρω από την ακρόπολη απλώνονταν οι ......................... και
τα ................................(τεχνίτες, ξυλουργοί, αγγειοπλάστες, έμποροι)
 Αργότερα άρχισαν να χτίζονται και ............................
Στην ύπαιθρο συνέχισε να μένει ένα μέρος του πληθυσμού το οποίο ασχολούνταν με τη ................... και
την ...........................................
Ο πολίτης ( ο κάτοικος της πόλης)
 αισθάνεται ....................... και .........................
 μετέχει ενεργά στη ..........................................
 στρατεύεται υπηρετώντας τις ανάγκες του συνόλου
 συγκροτούν την ............................... ................................, φορούν .......................... και όλοι μαζί
υπερασπίζονται την πόλη καθώς ο σκοπός τους είναι κοινός.
Αποτελέσματα της οργάνωσης "πόλης -κράτους
 οι ........................ διαφορές περιορίστηκαν, ωστόσο
 δεν έλειπαν οι ................................ ανταγωνισμοί με αντικείμενο την άσκηση ...............................
Εξέλιξη των πολιτευμάτων
(Διαβάζουμε το απόσπασμα από το έργο Ἀθηναίων πολιτεία του Αριστοτέλη, με τίτλο " αριστίνδην και
πλουτίνδην".)
Για ποιο πολίτευμα γίνεται λόγος και ποια χαρακτηριστικά του αναφέρονται;
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
...........
Πράγματι, όταν συγκροτήθηκε η πόλη - κράτος είχε παρακμάσει η βασιλεία. Τότε την εξουσία κατέλαβαν
οι ................................, οι ευγενείς και το πολίτευμα έγινε ........................... Η ονομασία οφείλεται
στους ................. που ήταν ιδιοκτήτες ............ και που παλιότερα αποτελούσαν το συμβούλιο του βασιλιά.
Όταν, όμως, αναπτύχθηκε το ......................... και χρησιμοποιήθηκε ευρέως το ......................,
δημιουργήθηκε μια νέα τάξη, η οποία διεκδίκησε μέρος της εξουσίας που αφαίρεσε από τους
αριστοκρατικούς. Τελικά, αυτοί οι λίγοι επέβαλαν τη δική τους εξουσία και το πολίτευμα
έγινε .................................... Κριτήριο για τη συμμετοχή στην εξουσία δεν είναι πια η .......................... αλλά
ο .....................
Συγκρίνοντας τα δυο πολιτεύματα, ποιες ομοιότητες βρίσκετε μεταξύ τους και ποια είναι η
βασική τους διαφορά;
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
Επειδή, όμως, ούτε το πολίτευμα αυτό έλυσε τα προβλήματα του κόσμου, ξεσπούσαν ταραχές. Αυτή την
αναστάτωση εκμεταλλεύτηκαν κάποια φιλόδοξα άτομα που κατάφεραν με δόλο να πάρουν την εξουσία.
Έτσι επιβλήθηκε το ............................... πολίτευμα .

15. Ποια τακτική των τυράννων αναφέρεται στο απόσπασμα "έκοβε τα στάχυα που εξείχαν", από
το έργο Ιστορία του Ηρόδοτου; Ποιο συμπέρασμα βγάζετε σχετικά με τον τρόπο που κυβερνούσαν
οι τύραννοι;
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
Τα παραπάνω δικαιολογούνται από το γεγονός ότι οι τύραννοι απέβλεπαν στο δικό τους όφελος και δεν
έδιναν λόγο για τις πράξεις τους σε κανέναν. Ωστόσο δεν ήταν όλοι ίδιοι, γι'αυτό ( όπως προκύπτει από το
απόσπασμα "ο Πεισίστρατος και ο αγρότης " ) μερικοί συμπεριφέρονταν με αγάπη και κατανόηση στους
πολίτες και άλλοι φρόντισαν ιδιαίτερα τις πόλεις τους όπως ο Περίανδρος την Κόρινθο και ο
Πολυκράτης τη Σάμο.
Παρόλ' αυτά ο κόσμος δε συμπάθησε ποτέ τους τυράννους. Αυτό άλλωστε φαίνεται και από το γεγονός ότι ο
όρος αυτός έφτασε ως τις μέρες μας να δηλώνει κάτι αρνητικό.
Τι ακριβώς σημαίνει σήμερα η λέξη τύραννος; Έχει ακριβώς την ίδια σημασία με την
αρχαιότητα;
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
........................
Επειδή, λοιπόν, οι άνθρωποι ήταν δυσαρεστημένοι από τους τυράννους , σε πολλές πόλεις επανήλθε
αργότερα το ολιγαρχικό πολίτευμα. Στην Αθήνα, όμως, είχε ήδη ξεκινήσει η πορεία προς
τη .............................................................................................................................................................................

16. (ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ)
Η ΣΠΑΡΤΗ
 Πώς σχηματίστηκε η πόλητης Σπάρτης;
Οι ..................... , όταν στις αρχές του 11ου αι. κατέβηκαν από τα ΒΔ, κατευθύνθηκαν (όπως είχαμε πει και
σε προηγούμενο μάθημα) προς τα .................... και οι περισσότεροι εγκαταστάθηκαν
στην ..................................... όπου κατέλαβαν τη ............................και ίδρυσαν το κράτος τους με κέντρο τη
Σπάρτη. Για να επεκτείνουν το κράτος τους έκαναν, αργότερα (8ος - 7ος αι. π.Χ.), πόλεμο με τους γείτονές
τους στα ανατολικά, τους .............................. ενώ ισχυρός τους αντίπαλος ήταν και η πόλη
του ...................( με την οποία είχαν συγκρουστεί και πολεμικά). Μετά το τέλος των πολέμων η πόλη
περιόρισε τη σχέση της με τις άλλες περιοχές και "κλείστηκε στον εαυτό της" έχοντας περισσότερο τη
μορφή στρατοπέδου παρά πόλης.
 Με ποιο τρόπο φαντάζεστε πως επηρέασε τη ζωή των Σπαρτιατών αυτός ο
περιορισμός; ( Για να απαντήσετε διαβάστε από το σχολ. βιβλίο σελ. 49 το παράθεμα
με τίτλο "ΛΑΚΩΝΙΣΜΟΣ" από το έργο Λυκούργος του Πλούταρχου)
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................................................................................................................
........................................
 Ποιες ήταν οι κοινωνικές τάξεις στην αρχαία Σπάρτη και ποια τα χαρακτηριστικά όσων
μετείχαν σε καθεμιά από αυτές;
.........................κάτοχοι............................................................
α) Σπαρτιάτες ..............πλήρη.................................................................................
ζούσαν χωρίςνα..........................................................................................
....................................................................................................................
.........................................................................................................τέχνες
β) Περίοικοι ήταν Δωριείς...............................................................................................
.....................................................................................................................
...............μικρογαιοκτήμονες........................................................................
.........................................................................................................................
........................................................................δικαιώματα
γ) Είλωτες παλιοί ....................................................................................δούλοι
είχαν την υποχρέωση να .......................................................................................

17. Με βάση τα παραπάνω πώς θα ερμηνεύατε τη φράση "δουλεύει σαν είλωτας" που ακούμε και σήμερα
να λέγεται;
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................................
Ο μεγάλος αριθμός των ειλώτων υπήρξε μόνιμος εχθρός των Σπαρτιατών, καθώς πάντα ο φόβος
επανάστασής τους ταλαιπωρούσε τους Σπαρτιάτες.
 Ποια ήταν τα όργανα της πολιτείας (πολιτειακοί θεσμοί της Σπάρτης) και ποιες οι
αρμοδιότητές τους;
..................................................................................................................
α)Δύο βασιλείς .....................................................................................................................
....................................................................................................................
β) Πέντε έφοροι
.................................................................................................................................
.....................................................................................................................
γ) Γερουσία ...................................................................................................................................
...................................................................................................................................
......................................................................................................................
......................................................................................................................
δ) Απέλλα
...................................................................................................................................
 Η αγωγή των παιδιών
 Αφού διαβάσετε τα παραθέματα της σελ. 49 του σχολ. βιβλίου με τίτλους: " ΤΙ
ΑΠΑΝΤΗΣΕ Η ΓΟΡΓΩ" και " Η ΖΩΗ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ ", ποια συμπεράσματα βγάζετε για
την αγωγή των αγοριών και των κοριτσιών στην αρχαία Σπάρτη; Ποιος ήταν, κατά
τη γνώμη σας, ο σκοπός αυτής της αγωγής;
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
........................................
Συμπληρωματικά να σημειώσουμε ότι τα αγόρια από την ηλικία των επτά (7) ετών τα αναλάμβανε η πόλη.
Ζούσαν σε ομάδες και μάθαιναν να υπομένουν τη σκληρή ζωή και τις κακουχίες. Διδάσκονταν ανάγνωση,
γραφή, μουσική, χορό. Τα κορίτσια συμμετείχαν ελεύθερα στις εκδηλώσεις της πόλης. Γυμνάζονταν όχι
μόνο για να αποκτήσουν γερό σώμα αλλά και για να διαπλάσουν ηθικό χαρακτήρα. Στόχος τους (όπως
προκύπτει και από το πρώτο από τα δύο κείμενα που διαβάσατε πιο πάνω) ήταν να γίνουν άξιες μητέρες.

18. Αυτή η ζωή διήρκεσε για πολλά χρόνια στη Σπάρτη χωρίς ουσιαστικές αλλαγές. Οι
Σπαρτιάτες έχουν καταγραφεί στη μνήμη όλων μας ως παράδειγμα ανδρείας και
γενναιότητας τόσο στηνκαθημερινήζωή όσο και στον πόλεμο.

19. (ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ)
ΑΘΗΝΑ : ΑΠΟ ΤΗ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ
ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΣ
 Διαβάζοντας το παράθεμα της σελ. 50 του σχολικού βιβλίου ( από το έργο Ιστορία του
Θουκυδίδη) τι θα λέγατε πως είναι "συνοικισμός" και πώς εφαρμόστηκε στην Αθήνα;
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
........................
Συγκεκριμένα, επειδή το έδαφος της Αττικής ήταν ...................., οικισμοί αρχικά δημιουργήθηκαν όπου
ήταν δυνατό να ζήσουν άνθρωποι. Στις λιγοστές πεδιάδες οι άνθρωποι ασχολήθηκαν με τη .....................
ενώ στις ορεινές περιοχές με την ..................................... Επίσης οι κάτοικοι ασχολήθηκαν με
το ............................ και τη .................... καθώς η περιοχή κατέληγε σε εκτεταμένα παράλια.
 Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε πως η διαμόρφωση του χώρου της Αττικής προσδιόρισε
και τις ασχολίες των κατοίκων. Πιστεύετε πως η σχέση χώρου και ασχολιών των κατοίκων
έχει και σήμερα τόσο μεγάλη ισχύ όσο στην αρχαιότητα; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
................................................
Αργότερα ο Θησέας επέβαλε (χωρίς αυτό να είναι βέβαιο) το ...................................., δηλ. την ένωση των
επιμέρους οικισμών σε ένα ενιαίο κράτος με έδρα την Αθήνα.
Η σημασία του γεγονότος αυτού καταδεικνύεται από τη λαμπρότητα της γιορτής
των ..........................................., η οποία συμβόλιζε την ενότητα των Αθηναίων. Η ενότητα αυτή οδήγησε
στη δημιουργία ενός ισχυρού κράτους, πολεμικά και πολιτιστικά, στο οποίο γεννήθηκε και εδραιώθηκε
η .................
το πολίτευμα που καταξιώνει τον άνθρωπο.
ΤΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ

20. Η παράδοση για τη θυσία του ..................( τελευταίου βασιλιά της Αθήνας) κατά τη δωρική εισβολή μαρτυρεί
ότι η (κληρονομική, μάλιστα) ....................... ήταν το πρώτο πολίτευμα της πόλης. Μετά απ'αυτό το γεγονός η
εξουσία περιήλθε στα χέρια των ............................ . Κυριότεροι θεσμοί του .................................
πολιτεύματος :
α) άρχοντας - βασιλιάς : ..................................... αρμοδιότητες
β) άρχοντας επώνυμος: υπεύθυνος για τη σύγκληση της Εκκλησίας του Δήμου
γ) άρχοντας πολέμαρχος : αρμόδιος για τα ............................ θέματα
δ) έξι θεσμοθέτες : ασχολούνταν με τα ...........................θέματα
ε) Άρειος Πάγος : υπεύθυνος για την ................... ...... ..............(δείτε το παράθεμα της σελ. 51 του βιβλ.)
στ) Εκκλησίατου Δήμου: συνέλευση των Αθηναίων πολιτών∙ πρόκειται για θεσμό που θα αποκτήσει
μεγάλη σημασία στα μεταγενέστερα χρόνια.
 Με βάση το παράθεμα της σελ. 51 του σχολικού βιβλίου, τι συμπεραίνετε πως ήταν ο Άρειος
Πάγος στην αρχαιότητα; α)Να βρείτε γιατί πήρε την ονομασία αυτή∙ β) Τι είναι ο Άρειος Πάγος
σήμερα; γ) Ποια τοπική διοίκηση της Στερεάς Ελλάδας (1821) έφερε το ίδιο όνομα;
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
...............................
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ
Την εξουσία των ευγενών άρχισαν να αμφισβητούν οι ...................... και οι βιοτέχνες καθώς η
επαγγελματική τους δραστηριότητα απέφερε πολλά χρήματα και άρα και μεγάλη ....................... Από την
άλλη οι αγρότες που χρωστούσαν ζητούσαν ................................ των χρεών. Όλη αυτή η κατάσταση
δημιουργούσε εντάσεις και συγκρούσεις.
Την έκρυθμη αυτή κατάσταση εκμεταλλεύτηκε ο Κύλωνας ο οποίος θέλησε να πάρει την εξουσία και
να γίνει ............................. Το κίνημά του απέτυχε αλλά εκείνος σώθηκε διαφεύγοντας στα Μέγαρα ενώ οι
οπαδοί του, παρόλο που είχαν πέσει ικέτες σε βωμούς θεών, θανατώθηκαν. Το ανόσιο αυτό έργο έμεινε
στην ιστορία ως "Κυλώνειο άγος". Αποτέλεσμα της κατάστασης ήταν να προκληθεί αναστάτωση στην
Αθήνα ενώ οι Μεγαρείς να καταλάβουν τη Σαλαμίνα.
Η κατάργηση των χρεών και η σύνταξη γραπτής νομοθεσίας ήταν πια καθημερινά αιτήματα των
πολιτών. Οι ευγενείς, για να ηρεμήσουν την κατάσταση ανέθεσαν (624 π.Χ.) στο νομοθέτη Δράκοντα να
καταγράψει τους νόμους. Η νομοθεσία του ήταν τόσο αυστηρή που έχει ειπωθεί ότι γράφτηκε με αίμα
και όχι με μελάνι. Ωστόσο αποτέλεσε την αρχή α) του τέλους της ασυδοσίας των αρχόντων και
β) της επιβολής της τάξης και της ηρεμίας .

21.  Πολύ συχνά και σήμερα μιλάμε για "δρακόντεια μέτρα" που αναγκάστηκε, για παράδειγμα, να
πάρει η κυβέρνηση προκειμένου να αντιμετωπίσει ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα. Πώς θα
εξηγούσατε το νόημα της φράσης αυτής ιστορικά;
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................

22. ΑΘΗΝΑ : ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Η προσπάθεια του Δράκοντα δεν έφερε τα επιθυμητά αποτελέσματα καθώς οι Αθηναίοι συνέχιζαν λόγω
οικονομικών προβλημάτων να μην μπορούν να ............................ τα ......... τους και γι'αυτό να
γίνονται ........... .
Για να λύσουν το πρόβλημα, ζήτησαν από τον ......................., ποιητή και έναν από τους επτά σοφούς, που
ήταν μάλιστα αγαπητός σε όλους, να γράψει νόμους. Τα γνωστότερα μέτρα που πήρε ήταν:
α) η .................................. : δηλ. η κατάργηση των χρεών. Ταυτόχρονα .....................................όσους είχαν
γίνει δούλοι λόγω χρεών και απαγόρευσε το δανεισμό με εγγύηση
την .............................. ..................................
β) η διαίρεση των πολιτών σε τέσσερις τάξεις όχι με βάση την ............................ αλλά
το ................................
γ) η διεύρυνση της Εκκλησίας του Δήμου, στην οποία θα μετέχουν πια όσοι πολίτες είχαν συμπληρώσει
το ......
έτος της ηλικίας τους
δ) η Βουλή των Τετρακοσίων ( 100 άτομα από κάθε τάξη) η οποία προετοίμαζε τα θέματα που θα
συζητούσαν στην Εκκλησία του Δήμου.
ε) η Ηλιαία : ένα δικαστήριο στο οποίο συμμετείχαν με κλήρωση άτομα από ............. τις τάξεις με στόχο την
καλύτερη ....................της δικαιοσύνης και την εξάλειψη των ...............................
στ) η ενεργός .............................. όλων των πολιτών στα κοινά∙ όσοι δεν συμμετείχαν (σύμφωνα με τα μέτρα
του Σόλωνα) η πόλη τους ..............................τα .......................... τους δικαιώματα.
 Διαβάζοντας το παράθεμα "ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΙΚΑΣ" νομίζετε πως το πνεύμα της
νομοθεσίας του Σόλωνα ήταν σωστό;
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
................
 Άρα, θεωρείτε πως οι Αθηναίοι έπρεπε να είναι ικανοποιημένοι από τη νομοθεσία του Σόλωνα;
Ωστόσο διαβάζοντας το παράθεμα "Ο ΣΟΛΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΙ" τι διαπιστώνετε; Ο Σόλωνας
για να υπερασπιστεί το έργο του πώς αντέδρασε; Πιστεύετε πως η κίνησή του ήταν σωστή; Να
δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................

23. ................................ ...............................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
ΤΥΡΑΝΝΙΔΑ
Παρόλο που τα μέτρα του Σόλωνα ανακούφισαν τη λαϊκή τάξη, ένα πάγιο αίτημά της,
το ...................................(= ανακατανομή) της γης, δεν ικανοποιήθηκε. Γι' αυτό ο κόσμος συνέχισε να είναι
δυσαρεστημένος . Αυτή τη δυσαρέσκεια εκμεταλλεύτηκε και ανέβηκε στην εξουσία ο ......................................
με την υποστήριξη του λαού της Αθήνας αλλά επέβαλε ..............................πολίτευμα. Στέρησε τους
Αθηναίους ελευθερίες που είχαν κατακτήσει ωστόσο συνέδεσε το όνομά του με έργα που στόλισαν την πόλη.
Μετά το θάνατό του ( 527 π.Χ.) την εξουσία πήρε ο γιος του Ιππίας, τον οποίο οι Αθηναίοι ανέτρεψαν το 510
π. Χ.
ΚΛΕΙΣΘΕΝΗΣ - ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
Η πτώση της τυραννίδας επέφερε συγκρούσεις στο πολιτικό πεδίο στην Αθήνα από τις οποίες ευνοήθηκαν
και υπερίσχυσαν οι δημοκρατικοί με αρχηγό τον Κλεισθένη. Αυτό θεωρείτε το πρόσωπο που, με τα μέτρα
που πήρε, θεμελίωσε το δημοκρατικό πολίτευμα στην Αθήνα. Συγκεκριμένα:
α) Διαβάζοντας το παράθεμα "ΜΗ ΦΥΛΟΚΡΙΝΕΙΝ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΑΣ ΦΡΑΣΗΣ" ποιο ήταν το
πρώτο μέτρο του Κλεισθένη και γιατί πιστεύετε πως υπηρετούσε τη δημοκρατία;
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
β) αύξησε τα μέλη της Βουλής από 400 σε 500 ( 50 άτομα από κάθε φυλή∙ άρα πέτυχε μεγαλύτερη
εκπροσώπηση των πολιτών)
γ) αύξησε τον αριθμό των στρατηγών σε 10 μειώνοντας έτσι τη δύναμη του μοναδικού (μέχρι τότε)
πολέμαρχου.
δ) κυρίαρχο σώμα διοίκησης έγινε πια η Εκκλησία του Δήμου η οποία έπαιρνε τις σημαντικότερες για το
κράτος αποφάσεις.
Με τα μέτρα του ο Κλεισθένης έβαλε στη διοίκηση του κράτους πολύ περισσότερους πολίτες κάνοντάς τους
να ενδιαφερθούν για τα κοινά, αφού όλοι πια μπορούσαν να έχουν αξίωμα και λόγο για το τι θα συνέβαινε ή
όχι στην Αθήνα. Δείτε το παράθεμα " ΓΙΑΤΙ ΨΗΦΙΣΤΗΚΕ Ο ΝΟΜΟΣ ΤΟΥ ΟΣΤΡΑΚΙΣΜΟΥ " και
εξηγήστε πώς προφύλασσε τη δημοκρατία από τους υπονομευτές της.
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................

24. .................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
Η ανθρωπότητα χρωστά πολλά στον Κλεισθένη, γιατί υπήρξε ο εμπνευστής και ο θεμελιωτής της
δημοκρατίας, η οποία μέχρι και τα χρόνια μας αποτελεί αξεπέραστο σε αξία σύστημα διοίκησης σε όλο τον
κόσμο.
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΙ ΔΕΣΜΟΙ
 Σύμφωνα με το παράθεμα από το έργο του Ηρόδοτου Ιστορία, ποια στοιχεία ένωναν τους
Έλληνες;

25. .................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.............
Παρόλ' αυτά (δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι)οι Έλληνες στην αρχαιότητα έζησαν χωρισμένοι και δεν
συγκρότησαν ποτέ ενιαίο κράτος( με τη σημερινή έννοια του όρου). Ωστόσο η ιδέα ότι ανήκαν στον ίδιο
λαό τους δημιούργησε την ανάγκη ....................................... σε .................................... πανελλήνιου
χαρακτήρα όπως :
γίνονταν κάθε ......... χρόνια
έπαιρναν μέρος μόνο Έλληνες
άρχισαν να τελούνται επίσημα το .............π.Χ.( έτος βάσει του οποίου
χρονολογήθηκαν τα γεγονότα αργότερα)
α) ολυμπιακοί αγώνες : κατά τη διάρκειά τους γίνονταν εκεχειρία
( δηλ. ..................................................)
για να μπορούν οι αντιπροσωπείες των πόλεων να φτάνουν στην Ολυμπία
χωρίς
κίνδυνο.
οι νικητές κέρδιζαν ένα ....................... ............................ και
την ..........................
του κόσμου, ενώ η πόλη τους τούς επιφύλασσε θριαμβευτική υποδοχή. Στο
τείχος υπήρχε άνοιγμα, για να μπει από κει ο νικητής και πίστευαν πως σε
περίπτωση πολέμου το κενό στο τείχος θα το γέμιζε με τη γενναιότητά του ο
Ολυμπιονίκης. Στη Σπάρτη ο Ολυμπιονίκης αποκτούσε το προνόμιο να
μάχεται
δίπλα στο βασιλιά.
 Όπως είπαμε, το 776π.Χ. ( χρονολογία έναρξης των Ολυμπιακών αγώνων) αποτέλεσε τη βάση
χρονολόγησης των γεγονότων από κει και πέρα. Με βάση το παράθεμα ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕ
ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΟΛΥΜΠΙΑΔΕΣ να χρονολογήσετε τη μάχη του Μαραθώνα ( 490 π. Χ.) με βάση της
Ολυμπιάδες .
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
...................
β) τα μαντεία : - ήταν χώροι όπου οι άνθρωποι μπορούσαν να μάθουν για το μέλλον τους
- το πιο ονομαστό ήταν αυτό των ..........................., αφιερωμένο στο θεό Απόλλωνα, ο
οποίος
έδινε τους ....................... του μέσω της ιέρειας ......................
 Οι μαντείες δεν έλεγαν στους ανθρώπους καθαρά την απάντηση σε ό,τι ρωτούσαν. Διαβάζοντας
το παράθεμα ΟΙ ΧΡΗΣΜΟΙ ΤΟΥ ΜΑΝΤΕΙΟΥ πώς ερμηνεύονταν οι μαντείες από τους ανθρώπους
και ποιους κινδύνους ενείχε η ερμηνεία αυτή;
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................

26. .................................................................................................................................................................................
...........
- για τη συντήρηση του μαντείου έπρεπε κάποιος να ενδιαφερθεί∙ αυτός ήταν οι
(γ) Αμφικτυονίες. Τι πρέπει να γνωρίζουμε γι' αυτές; ( διαβάστε την τελευταία παράγραφο της ενότητας)
.................................................................................................................................................................................
.....
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
........
ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ ΠΕΡΣΙΚΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ4